نگاه ادیان آسمانی و دین اسلام به جایگاه مادر

تمامی مکاتب و ادیان، نظر خاصی به مادر و احترام به مقام او دارند و به این امر تأکید داشته‌اند. انبیای الهی نیز توصیه‌های فراوانی درباره تکریم مادر کرده اند. در این نوشتار به اختصار به بررسی جایگاه مادر در دین حضرت موسی، حضرت ابراهیم، حضرت عیسی و حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) و سپس جایگاه مادر در قرآن و سنت معصومین(علیهم السلام) خواهیم پرداخت.

بی‌تردید در همه ادیان، مادر مقام رفیع و ارجمندی داشته و همگان به عظمت و بزرگی از او یاد می‌کنند. همانگونه که دین، نسبت به همه پدیده‌های عالم اظهار نظر می‌کند، جهان را آنگونه که هست به ما معرفی می‌کند و ارزش‌ها را می‌آموزد، عنوان مادری را نیز جایگاه ارزشمندی دانسته و مقام او را گرامی می‌دارد. ادیان مختلف با همه اختلافاتی که با یکدیگر دارند در این زمینه اتفاق نظر دارند و همه با دید احترام به مادر می‌نگرند.

جایگاه مادر در ادیان گذشته

انبیاء الهی و پیشوایان دینی، ضمن آن که به احترام نهادن به مادر توصیه می‌کردند، قبل از همه، خود در مقابل مادر تکریم نموده و برایش طلب رحمت و مغفرت می‌کردند.

۱- حضرت ابراهیم(علیه السلام)

برای پدر و مادرش دعا می‌کند و از خدا می‌خواهد که آن‌ها را مورد غفران و آمرزش قرار دهد: «ربنا اغفر لی و لوالدیّ و للمومنین یوم یقوم الحساب؛ پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مومنان را، در آن روز که حساب بر پا می‌شود، بیامرز»(۱)

این دعا نه تنها نشان دهنده بزرگی شأن و مقام مادر است، بلکه جنبه تربیتی نیز دارد و به پیروان مکتب توحید می‌آموزد که برای پدر و مادرشان چگونه دعا کنند.

۲- حضرت موسی(علیه السلام)

آن حضرت، هنگام مناجات با خدا، درخواست کرد که همنشین وی در بهشت را معرفی کند تا او را بشناسد. خطاب آمد، ای موسی! در فلان ناحیه، فلان مغازه برو، کسی که در آنجا مشغول کار است، رفیق تو در بهشت خواهد بود.

حضرت موسی(علیه السلام) سراغ او رفت، دید جوانی است قصاب. از دور مراقب بود تا ببیند او چه عمل شایسته‌ای دارد. اما چیز فوق العاده‌ای از او مشاهده نکرد.

شب هنگام که جوان محل کار را ترک می‌کرد، موسی بدون آن که خود را معرفی کند، نزد جوان آمد و از او خواست تا شب را مهمانش باشد. حضرت موسی می‌خواست بدین طریق، راز و رمز کار او را بشناسد و ببیند آن جوان چه عبادت‌هایی انجام می‌دهد که این قدر درجه پیدا کرده و همنشین پیامبر خدا شده است.

جوان وارد منزل شد، قبل از هر چیز غذایی آماده کرد، آن گاه سراغ پیرزنی از کار افتاده رفت که دست و پایش فلج بود و قدرت حرکت نداشت. با صبر و حوصله غذا را لقمه لقمه به دهانش گذاشت، او را شست و شو داد و لباسش را عوض کرد. موسی هنگام خداحافظی خود را معرفی کرد و پرسید این زن کیست؟ پس از آن که به وی غذا می‌دادی نگاهی به سوی آسمان می‌انداخت و کلماتی بر زبان جاری می‌کرد، چه بود؟

گفت: این زن، مادرم است و هر بار که به او غذا می‌دهم و او را سیر می‌کنم درباره من دعا می‌کند و می‌گوید: خدایا او را همنشین موسی بن عمران در بهشت برین قرار بده. موسی به جوان مژده داد که دعای مادر درباره تو به اجابت رسیده است.

۳- حضرت عیسی(علیه السلام)

مقام مادر در آیین عیسی روح الله، به حدی است که حضرت در آغاز زندگی، شکر خدا می‌گوید و نخستین بار این نکته را یادآور می‌شود و از خدا تشکر می‌کند که او را نسبت به مادرش نیکوکار قرار داده است؛ چون او می‌داند که نیکی به مادر، بالاترین ارزش را دارد: «و برّاً بوالدتی و لم یجعلنی جبّارا شقیا؛ مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقی قرار نداده است».(۲)

حضرت مسیح، نیکی به مادر را از امتیازات خود بر می‌شمارد و این دلیل روشنی است بر اهمیت مقام مادر در نزد وی، و گرنه عیسی به عنوان فرستاده خدا افتخارات بسیاری داشت و می‌توانست آن‌ها را در مقام شکرگزاری متذکر شود.

جایگاه مادر در دین اسلام

هر چند همه ادیان الهی، مقام ارزشمندی برای مادر قائل بوده و به او احترام می‌گذارند، اما اسلام بیش از دیگر مکاتب، به این مسئله توجه نموده و به مادر عظمت بخشیده است. حقوقی را که اسلام برای مادران مشخص کرده، بسیار فراتر ازحقوقی است که برای دیگران حتی پدر قایل شده است، چرا که مادر، مربی و پرورش‌دهنده انسان و جامعه است و اوست که می‌تواند فرد و جامعه را به سعادت رسانده، یا به شقاوت و بدبختی بکشاند.

جایگاه مادر از منظر قرآن و حدیث

۱- قرآن کریم

کلمه مادر، به صورت جمع و مفرد مانند: «ام» و «والدتی»، «امّ موسی»، «والدات» و «امهات» و امثال آن در قرآن آمده است.

ام: «قال یا بن امّ اِن القوم استضعفونی؛ گفت: فرزند مادرم! این گروه مرا در فشار گذاردند».(۳)

والدتی: « و براً بوالدتی؛ مرا نسبت به مادرم، نیکوکار قرار داده است».(۴)

ام موسی: «و اوحینا الی ‌امّ موسی؛ ما به مادر موسی، الهام کردیم».(۵)

والدات: « و الوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین؛ مادران، فرزندان خود را دو سال کامل شیر می‌دهند».(۶)

امهات: «و امهات نسائکم؛ مادران زنان شما».(۷)

همچنین مادر و پدر به شکل‌های «والدین»(۸) و «ابوی»(۹) مکرر در قرآن کریم به کار رفته است.

اگر به این موارد دقت کنیم، می‌بینیم که خداوند در هر یک از آن آیات، با عظمت از مادر یاد کرده و به نوعی از مقام او تمجید نموده است. چرا که وحی و الهام مستقیم خدا به مادر موسی، اظهار ارادت و نیکویی عیسی به مادر، بیان زحمات و رنج‌‌های مادر در قرآن کریم و همچنین دستور حق تعالی به احسان و نیکی نسبت به پدر و مادر، همه گواه بر رفعت جایگاه مادر است.

خدای متعال در آیه ۱۴ از سوره لقمان و هم چنین سوره احقاف پس از توصیه به احسان والدین، در بیان تحمل رنج و زحمت‌های مادر را می‌فرماید: «مادرش او(فرزند) را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است تا زمانی که به کمال و رشد برسد و به چهل سالگی بالغ گردد».(۱۱)

بیان رنج و تلاش مادر با این که پدر نیز در اغلب سختی‌های تربیت فرزند شریک است، خود دلیل بر اهمیت و ارزش کار مادر است. چرا که کسی نزد حق تعالی مقام بالاتر دارد که کار ارزشمند تری انجام دهد.

پروردگار متعال در آیات قرآن، ابتدا به نیکی کردن نسبت به پدر و مادر هر دو دستور می‌دهد، سپس بدون ذکر زحمات پدر، مشکلات و ناراحتی‌های مادر را بیان می‌کند. گویی، مادر عامل اصلی در لزوم نیکی به والدین بوده و کار او آن قدر ارزشمند است که احسان به پدر را نیز بر فرزند واجب می‌سازد.

صبر و پایداری مادر در برابر سختی‌های دوران بارداری و پذیرش ناگواری‌های طاقت فرسای دوره شیر دهی و تربیت فرزند، موجب شده تا به احسان والدین به صورت مطلق حکم شود. تا آن جا که مسئله نیکی به پدر و مادر در قرآن کریم هم طراز با عبادت خدای متعال به حساب آمده است.(۱۲)

۲- سنت نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم)

سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، همان گفتار و سیره آن حضرت می‌باشد که در قالب کلام و رفتار از ایشان به یادگار مانده است. شخصیت، مقام و رعایت حقوق مادر در احادیث و سیره نبوی(صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی بیان شده است. در مذهب تشیع به لحاظ حجیت و سندیت هیچ تفاوتی میان سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) و قول و سیره ائمه اطهار(علیهم السلام) وجود ندارد،

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در تبیین مقام مادر می‌فرماید: «الجنه تحت اقدام الامهات؛ بهشت، زیر پای مادران است».(۱۳)

این حدیث حاکی از این است که بدون رضایت مادر، نمی‌توان به بهشت و نعمت‌های بهشتی دست یافت. اگر کسی بخواهد به درجات عالیه نایل گردد، باید به مادر احترام بگذارد و به او خدمت کند. خداوند در قبال صبر و بردباری مادر، اجر و مزد بی‌پایان به او عنایت می‌کند.

امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: جوانی خدمت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید، عرض کرد: یا رسول الله! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. دوباره سوال کرد، فرمود: به مادرت. مرتبه‌ سوم پرسید. فرمود: به مادرت. مرتبه‌ چهارم سوال نمود پس از آن به کی نیکی کنم؟ فرمود به پدرت.(۱۴)

جایگاه مادر و ارزش نقش مهم مادری از این گفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به خوبی قابل درک و فهم است و این که حضرت سه بار به نیکی کردن مادر دستور می‌دهد و نوبت چهارم به احسان پدر سفارش می‌کند، بهترین دلیل بر عظمت شأن مادر است.

سیره و رفتار نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به مادر و دایه‌هایشان که به نوعی حق مادری به عهده آن حضرت داشتند، نیز نشان دهنده‌ احترام ویژه ایشان از مقام مادر است.

به نوشته مورخین، پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بیش از سه روز از شیر مادر ننوشید و پس از آن طبق سنت عرب به دایه سپرده شد و در دامن دایه‌هایی چون ثوبیه(کنیز ابوجهل) و حلیمه سعدیه پرورش یافت. حضرت در طول زندگی همیشه به یاد مادران رضاعی خود بود و از هر جهت به آنان کمک می‌کرد. پس از بعثت، پیامبر کسی را فرستاد تا ثوبیه را از ابوجهل بخرد، ولی او حاضر به فروش وی نشد. اما او تا آخر عمر از کمک‌های حضرت بهره‌مند بود. زمانی که پیامبر خبر مرگ ثوبیه را شنید، آثار تألم و اندوه در چهره مبارکش نمایان شد.(۱۵)

سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در احترام نسبت به مادرش آمنه و احترام فوق العاده نسبت به وی، بهترین دلیل بر عظمت مقام مادر است. هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) همراه مادر جهت زیارت تربت پدرش عبدالله به سفر یثرب رفتند، در سرزمین ابواء- نزدیک مدینه-، آمنه بیمار شد و به تدریج وضعش رو به وخامت نهاد و کم کم آثار مرگ در وی پدیدار گشت. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در آخرین لحضات زندگی مادر، صورت خود را به صورت او گذاشت و با غم و اندوه به چهره‌ مادر نگاه می‌کرد و می‌گریست.

۳- سیره و گفتار اهل بیت(علیهم السلام)

امام سجاد(علیه السلام) در باب حق مادر و عظمت و منزلت او می‌فرماید: «حق مادر بر تو این است که بدانی او تو را حمل نمود، آن گونه که هیچ کس، دیگری را حمل نمی‌کند و از میوه‌ قلبش به تو داد که احدی به دیگری نمی‌دهد؛ تو را با جمیع اعضا و جوارحش در آغوش گرفت و… و خواب را به خاطر تو ترک نمود و تو را از سرما و گرما محافظت نمود و تو در برابر این همه خدمت، کجا می‌توانی شکرگزار او باشی، مگر به کمک و یاری و توفیق پروردگار».(۱۶)

این کلام امام سجاد(علیه السلام) نشان دهنده عظمت و بزرگی مقام مادر است. چرا که حضرت با بیان این نکته که فرزند، بدون استعانت و کمک از خدای متعال، قادر به ادای حقوق مادر نخواهد بود، در حقیقت خواسته به نوعی رفعت مقام مادر را برای فرزند تبیین کند و آنان را در خدمت کردن به مادر ترغیب نماید.

چرا که مادر، فرزند را به مراتب بیش از جانش دوست می‌دارد و تمام مشکلات را به جان می‌خرد تا او در آسایش باشد. طبیعی است که این همه عشق و علاقه به فرزند و تحمل سختی‌های فراوان برای تربیت فرزند، حق بزرگی به عهده فرزند می‌گذارد که می‌بایست در جهت ادای آن تلاش کرد. از این جاست که خداوند می‌فرماید: «فلا تقل لهما اف؛ در برابر آن‌ها(پدر و مادر) اف مگو»(۱۷)

جایگاه مادر در ادیان الهی به ویژه دین مقدس اسلام بیان شد. مقام مادر در بینش دینی، مقامی است رفیع که در آیات قرآن هم ردیف اطاعت و عبادت خدا ذکر شده است. بر این اساس، بر فرزندان و همه نسل جوان لازم است که به این امر مهم توجه کنند و تا آن جا که می‌توانند به مادر احترام بگذارند و به او خدمت نمایند؛ به خصوص در دوران پیری که نیاز به کمک بیشتری دارند، وظیفه عقلی و دینی فرزندان است که به والدین در هر شرایطی یاری رسانند.

پی‌نوشت‌ها

۱- قرآن کریم، سوره ابراهیم، آیه ۴۰

۲- سوره مریم، آیه ۳۲

۴- سوره اعراف، آیه ۱۵۰

۵- سوره مریم،‌آیه ۳۲

۶- سوره قصص،‌آیه ۷

۷- سوره بقره،‌آیه ۲۳۳

۸- سوره نساء، آیه ۲۳

۹- سوره بقره، آیه ۸۳: بالوالدین احساناً؛ به پدر و مادرتان نیکی کنید.

۱۰- سوره اعراف، آیه ۲۷

۱۱- سوره احقاف، آیه ۱۵

۱۲- سوره اسرا،‌آیه ۲۳: و قضی ربک أن لا تعبدوا الّا ایاه و بالوالدین احساناً؛ و پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید.

۱۳- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ص ۵۵۲

۱۴- همان

۱۵- جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج ۱، ص ۱۵۹

۱۶- شیخ صدوق، من لا یحضر الفقیه، ج ۲، صص ۴۶۰- ۴۶۱

۱۷- سوره اسراء، آیه ۲۳

منبع: سایت سازمان تبلیغات اسلامی؛ نویسنده: صدیقه مقدس پور