حضرت خدیجه (س) بانویی والا مقام و از برترین زنان تاریخ اسلام است. فضائل حضرت خدیجه (س) آنقدر گسترده و عمیق است که هر چه در مورد آن سخن گفته شود، باز هم ناگفته های بسیاری باقی می ماند. بصیرت ژرف، ایمان و اسلام استوار و پایدار، سخاوت و انفاق بی بدیل، و صبر و بردباری بی مانند، تنها گوشه ای از فضائل حضرت خدیجه (س)، این بانوی بزرگوار است. در این نوشتار، به بررسی برخی از مهم ترین فضائل حضرت خدیجه (س) می پردازیم و بر آنیم تا گوشه ای از عظمت و بزرگی شخصیت ایشان را به تصویر بکشیم.
فضائل حضرت خدیجه (س)
۱. بصیرت ژرف
از بالاترین فضائل حضرت خدیجه کبرى (س)، این است که از اندیشه بلند، فکر عمیق و بصیرت ژرف برخوردار بود؛ مخصوصاً عقل عملى آن بانوی بزرگ، در سطح بسیار بالایی قرار داشت. این امر را می توان از انتخاب پیامبر اکرم (ص)، به عنوان شوهر و همسر شایسته خود از بین آن همه خواستگاران ثروتمند و متمول فهمید.
او در چهره و رفتار محمد (ص)، آینده ممتاز و درخشان معنوی او را می دید، به همین جهت راز پیشنهاد ازدواج با محمد (ص) را قبل از بعثت چنین بیان می کند:
«یا ابْنَ عَمّ! اِنّى قَدْ رَغِبْتُ فِیکَ لِقِرابَتِکَ مِنّى وَ شَرَفِکَ فى قَوْمِکَ وَ اَمانَتِکَ عِنْدَهُمْ وَ حُسْنِ خُلْقِکَ وَ صدْقِ حَدِیثِکَ؛[۱] اى پسر عمو! من به خاطر خویشاوندی ات با من، و شرف و امانتداری ات در میان قوم خود، و به جهت اخلاق نیک و راستگویی ات، به تو تمایل پیدا کردم.»
جملات فوق به خوبى نشان می دهد که محبت و ارادت این بانو به پیامبر اکرم (ص)، بر اساس عشق مجازى و محبت شهوانى نبوده، بلکه بر اثر معرفت و شناخت عمیقى بوده است که از شخصیت پیامبر اسلام (ص) داشت؛ اما افرادى که چنین بصیرتى نداشتند، از جمله گروهى از زنان قریش، سخت خدیجه (س) را مورد ملامت و سرزنش قرار دادند، تا آنجا که گفتند: «او با این همه حشمت و شوکت، با یتیم ابوطالب که جوانى فقیر است، تن به ازدواج داد. چه ننگ بزرگى!»
حضرت خدیجه (س) که انتخابش از روی شناخت و معرفت بود، محکم و قرص بر انتخاب خویش پاى فشرد و در جواب سخنان ناشى از جهالت و بى خبرى آن ها گفت: «اى زنان! شنیده ام شوهران شما و خودتان در مورد ازدواج من با محمد خرده گرفته اید و عیب جویى می کنید، من از خود شما می پرسم آیا در میان شما، فردى مانند محمد وجود دارد؟ آیا در شام و مکه و اطراف آن، شخصیتى به سان ایشان در فضائل و اخلاق نیک سراغ دارید؟ من به خاطر این ویژگی ها با او ازدواج کردم و چیزهایى از او دیده ام که بسیار عالى است.»[۲]
گذشت زمان، پیروزی هاى پى در پى پیامبر اکرم (ص)، گسترش اسلام و فرزند والامقامی که از خدیجه کبری (س) به یادگار ماند،- یعنی حضرت فاطمه زهرا (س) که یازده امام معصوم (علیهم السلام) از نسل اوست-، بر انتخاب زیباى خدیجه (س) و بصیرت ژرف او تحسین گفت؛ هر چند عمرش وفا نکرد و خود، شاهد ثمرات انتخاب شایسته خویش نبود.
۲. ایمان و اسلام استوار و پایدار
بصیرت ژرف و ایمان راسخ، از بارزترین فضائل حضرت خدیجه (س) به شمار می رود. همان بصیرت ژرف خدیجه (س) که باعث انتخاب محمد (ص) براى همسرى آینده او شد، عامل ایمان و اسلام او نیز گشت و باعث شد که لقب اول زن مسلمان را به خود اختصاص دهد.
«ابن عبد البر» به سند خود از پدر «ابى رافع» نقل می کند که پیامبر خدا (ص) در روز دوشنبه (مبعث) نماز گذارد و خدیجه (س) در (ساعات) آخر همان روز نماز خواند.[۳]
امام على (ع) نیز در کلام خود، بر ایمان و اسلام حضرت خدیجه (س)، این گونه صحه گذاشت و فرمود: «لَمْ یجْمَعْ بَیتٌ واحِدٌ یؤْمَئِذٍ فى الْاِسْلامِ غَیرَ رَسُولِ اللّه وَ خَدیجَهَ وَ اَنَا ثالِثُهُمْ. اَرى نُورَ الْوَحْى وَ الرِّسالَهِ وَ اَشُمُّ ریحَ النُّبُوَّهِ؛[۴] خانه اى واحد در آن روز در اسلام جمع نشد غیر از رسول خدا (ص) و خدیجه و من که سومین آنان بودم. نور وحى و رسالت را می دیدم و بوى نبوت را استشمام می کردم.»
حضرت خدیجه (س) تا آخرین لحظه، بر ایمان خود پاى فشرد و در راه اسلام، فداکارى ها و گذشت های بسیار نمود و یک لحظه از رهبر اسلام و حمایت از او غافل نشد.
۳. از برترین بانوان دو سرا
برترین زنان جهان هستى را چهار زن تشکیل می دهند؛ چنانکه ابن اثیر از انس بن مالک از پیامبر اسلام (ص) نقل کرده که فرمودند:«خَیرُ نِساءِ الْعالَمینَ مریمُ، آسِیهُ، خدیجهُ وَ فاطِمهُ؛[۵] برترین زنان عالم، مریم، آسیه، خدیجه (س) و فاطمه (س) هستند.»
همین ها که کوله بار کمال را در دنیا بستند، در بهشت نیز در صدر قرار دارند و از جمله آن ها خدیجه کبرى (س) می باشد.
«عکرمه» از «ابن عباس» نقل می کند که حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: «اَفْضَلُ نِساءِ اَهْلِ الْجَنَّهِ خَدیجهُ بِنْتُ خُوَیلَدٍ وَ فاطِمهُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ وَ مَرْیمُ ابْنَهُ عِمْرانَ وَ آسِیهُ بِنْتُ مُزاحِمٍ اِمْرَأهُ فِرْعَوْنَ؛[۶] بهترین زنان بهشت اینانند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد، مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون.»
همان گونه که در روایات دیده شد، قرار گرفتن در جمع برترین زنان دو عالم، یکی از فضائل حضرت خدیجه (س)، است و این می تواند الگویی ارزشمند برای همه زنان مسلمان باشد.
۴. برترین همسر پیامبر اکرم (ص)
پیامبر اکرم (ص) همسران متعددى داشتند، اما باید توجه داشت که آن ها از نظر درجات، یکسان نبودند. یکى از آن ها در حال حیات و بعد از رحلت پیامبر اکرم (ص)، سخت حضرت را اذیت و آزار داد و بر خلاف دستورات او حرکت کرد و همین امر، باعث تنزل مقام و منزلت او گردید؛ ولى برخى از آن ها مانند حضرت خدیجه کبرى (س)، با تمام وجود و هستى خویش، در راه اطاعت از پیامبر اکرم (ص) و جلب رضایت او کوشید و در نتیجه، بین تمام همسران آن حضرت، در بالاترین مرتبه قرار گرفت.
مرحوم شیخ صدوق از امام صادق (ع) نقل می کند که آن حضرت فرمودند: «تَزَوَّجَ رَسُولُ اللّهِ بِخَمْسَ عَشَرَ اِمْرَأَهً اَفْضَلُهُنَّ خَدیجَهُ بِنْتُ خُوَیلَدٍ؛[۷] رسول خدا (ص) با پانزده زن ازدواج کرد که برترین آنان، خدیجه دختر خویلد بود.»
۵. مادر حضرت زهرا (س)
یکی از مهمترین فضائل حضرت خدیجه (س) این است که مادر حضرت زهرا (س)، است و از این نظر، جایگاه ویژه ای دارد. طبق نص قرآن کریم، همسران پیامبر (ص)، مادران روحانى مؤمنان و «ام المؤمنین» هستند: «وَ اَزْواجُه اُمَّهاتُهُمْ؛[۸] همسران او (پیامبر) مادران مؤمنین هستند» و حضرت خدیجه (س)، از برترین مصداق هاى این آیه به شمار می رود. این سعادت در بین همه زنان حضرت، نصیب خدیجه گشت که یازده امام از نسل او، از طریق فاطمه زهرا (س) پدید آید. به راستى که چنین مقامى، نیاز به لیاقت و استعداد بالا دارد.
از بین همه فرزندان حضرت محمد (ص)، فاطمه زهرا (س) از مقام ممتاز و بی بدیل برخوردار است؛ چرا که هم داراى عصمت است [۹] و هم امامت و وصایت از طریق نسل او استمرار یافت.
۶. سخاوت و انفاق بى بدیل
ثروت حضرت خدیجه (س) در آن دوران، زبانزد خاص و عام بود. ثروت این بانوى کاردان و عاقله، به قدرى زیاد بود که مالداران درجه یک قریش همچون «ابوجهل» و «عقبه بن ابى معیط»، در نزد او ناچیز به شمار می رفتند. مورخان ثروت خدیجه را بدین ترتیب شمرده اند:
- هزاران شتر که اموال تجارتى او را حمل می کردند.
- قبه اى از حریر سبز با طناب هاى ابریشمى بر بام خانه اش افراشته بود. این امر نمایانگر ثروت فراوان او بود و فقرا نیز از روى این علامت براى استعانت و کمک مراجعه می کردند.
- چهار صد غلام و کنیز که خدمات ارجاعى او را انجام می دادند.[۱۰]
حضرت خدیجه (س) پس از ازدواج با پیامبر اکرم (ص)، تمامى این ثروت را در اختیار رسول خدا (ص) قرار داد و عرض کرد: «اَلْبَیتُ بَیتُکَ وَ اَنَا اَمَتُکَ؛[۱۱] خانه (من)، خانه تو و من هم کنیز تو هستم.»
ورقه بن نوفل، عموى حضرت خدیجه (س)، بعد از این تصمیم او، کنار کعبه آمد و بین زمزم و مقام ابراهیم ایستاد و با صداى بلند گفت: «اى عرب! بدانید که خدیجه شما را شاهد می گیرد که خود همه ثروتش را از غلامان و کنیزان، املاک، دام ها، مهریه و هدایایش را به محمد (ص) بخشیده است و همه آن ها هدیه اى است که محمد (ص) آن را پذیرفته است و این کار خدیجه به خاطر علاقه و محبت او به محمد (ص) است. شما در این باره گواه باشید و گواهى دهید.»[۱۲]
پیامبر اکرم (ص) نیز از این اموال براى پیشبرد اسلام و اهداف آن نهایت استفاده را برد. به همین جهت خود آن حضرت فرمود: «هیچ ثروتى، هرگز مانند ثروت خدیجه به من سود نرساند.»[۱۳]
۷. صبر و بردبارى بى مانند
فضائل حضرت خدیجه (س) نه تنها برای زنان، بلکه برای تمام بشریت، الگویی ماندگار است. فردى مانند خدیجه (س) که در خانواده ای با ثروت فراوان بزرگ شده، طبعا باید نازپرورده و کم تحمل باشد؛ اما حضرت خدیجه (س) بعد از ازدواج و ایمان به پیامبر اکرم (ص)، خود را براى تحمل همه سختی ها آماده کرد. تحمل فشارهاى مختلف مشرکان مکه، سرزنش هاى بستگان، محاصره اقتصادى در شعب ابیطالب و… مخصوصا محاصره اقتصادى، سخت او را اذیت و آزار داد، اما با این حال، تحمل و بردبارى کم نظیری را از خود به نمایش گذاشت.
صبر و شکیبایی به عنوان فضائل حضرت خدیجه (س)، در دوران سخت محاصره شعب ابی طالب، به وضوح نمایان شد. بنت الشاطى در این زمینه می گوید: «خدیجه در سنى نبود که تحمل آن همه رنج برایش آسان باشد، و از کسانى نبود که در جریان زندگى با تنگى معیشت خو گرفته باشد؛ اما در عین حال، سختی هایى را که در اثر محاصره در شعب ابیطالب وارد می شد تا سر حد مرگ تحمل کرد.»[۱۴]
۸. حامى رسالت و محب امامت
فضائل حضرت خدیجه (س) در طول تاریخ، الهام بخش زنان مسلمان بوده است. چهار زن در این دنیا به حد کمال رسیده اند و به عنوان زنان نمونه و شایسته هستى شناخته شدند: آسیه، مریم، خدیجه، فاطمه.
از مهمترین اشتراکات این چهار زن، حمایت و اطاعت از رهبر و پیشوای زمان خود بوده است. آسیه تا پاى جان از رهبرى و رسالت حضرت موسى (ع) حمایت نمود، حضرت مریم (س) با تحمل تهمت و رنج ها، پایه هاى رسالت حضرت عیسى (ع) را محکم نمود، حضرت فاطمه زهرا (س) تا مرز شهادت، از امام خویش على بن ابی طالب (ع) پشتیبانى و دفاع نمود تا سر انجام، شهید راه امامت و ولایت گشت.
حضرت خدیجه (س) نیز از حامیان راستین پیامبر (ص) و رسالت بود. او، جان و مال خویش را تقدیم رسالت نمود. او، هم رسالت مدار بود و هم امامت محور؛ هم حامى و همگام رسالت بود و هم محب و طرفدار امامت.
در مورد حمایت از رسالت در بخش هاى پیشین اشاراتى به میان آمد، در این بخش، فقط به یک نکته اکتفا می شود که در روایات آمده: حضرت آدم (ع) در بهشت نگاهى به زندگى محمد (ص) و خدیجه (س) انداخت و گفت: «یکى از برتری هاى محمد بر من، این است که همسر او براى اجراى اوامر خداوند با شوهرش همکارى و مساعدت نمود و حال آنکه همسر من مرا در نافرمانى خداوند تشویق نمود.»[۱۵]
اما در مورد محبت و ارادت حضرت خدیجه (س) نسبت به امام على (ع)، مرحوم علامه مجلسى (ره) چنین نقل می کند: «پس از ازدواج پیامبر اکرم (ص) با خدیجه (س) [و به دنیا آمدن على(ع)]، خدیجه را از دوستى و محبت على (ع) خبر داد. و خدیجه پس از آن [به على (ع) محبت فراوان داشت] و براى آن حضرت به وسیله خدمتکارانش، لباس، زیور آلات، کنیز و ملزومات می فرستاد؛ به گونه اى که مردم می گفتند: على، برادر محمد و محبوبترین افراد نزد اوست و نور چشم خدیجه به حساب می آید. الطاف و محبت هاى خدیجه (س)، صبح و شام به خانه ابوطالب روان بود.»[۱۶]
هنگام ولادت حضرت فاطمه (س)، خدیجه بیشتر با ولایت آشنا گشت؛ چرا که طبق روایات، دخترش زهرا (س) هنگام ولادت، بعد از شهادت به توحید و رسالت، این گونه شهادت داد: «وَ اَنَّ بَعْلِى سیدُ الْاَوْصِیاء وَ وُلْدِى سادَهُ الاَْسْباط؛[۱۷] و به راستى همسرم سید اوصیا و فرزندانم سید و سالار نوادگان رسول خدا هستند.»
علاوه بر این خدیجه (س) ولایت على و فرزندان او را صریحا پذیرفته بود، با آنکه در آن زمان امامت حضرت هنوز به فعلیت نرسیده بود. مرحوم محلاتى به نقل از مرحوم علامه مجلسى (ره) می گوید: «روزى رسول خدا (ص) خدیجه را نزد خود خواست و فرمود: این جبرئیل است و می گوید: براى اسلام، شروطى است: اول: اقرار به یگانگى خداوند، دوم: اقرار به رسالت پیامبران، سوم: اقرار به معاد و عمل به اصول و مهمات شرع، چهارم: اطاعت اولى الامر [یعنى على] و ائمه طاهرین از فرزندان او و برائت از دشمنان آن ها.» خدیجه هم به آن ها اقرار نمود و آن ها را تصدیق کرد.»[۱۸]
در خصوص امامت امیر مؤمنان (ع)، رسول اکرم (ص) به خدیجه (س) فرمود: «هُوَ مَولاکَ وَ مَوْلَى الْمُؤْمِنینَ وَ اِمامُهُمْ بَعْدى؛[۱۹] على، مولاى تو و مولاى تمام مؤمنان و امام آنها پس از من است.» آنگاه دست خود را بالاى دست امیرمؤمنان (ع) گذاشت و خدیجه (س) دست خود را بالاى دست پیامبر (ص) قرار داد و این گونه بیعت ابدى ولایتمدارى را انجام داد.
جمع بندی
فضائل حضرت خدیجه (س) نه تنها برای زنان مسلمان، بلکه برای تمام بشریت، الگویی بی نظیر است. ایشان با بصیرت ژرف خود، پیامبر اکرم (ص) را به همسری برگزید و با ایمان و اسلام پایدار خود، در سخت ترین شرایط، از ایشان حمایت کرد. سخاوت و انفاق بی بدیل ایشان، در راه پیشبرد اسلام، نقش مهمی ایفا کرد و صبر و بردباری بی مانند ایشان، در برابر سختی ها و مشکلات، مثال زدنی است. فضائل حضرت خدیجه (س) تا ابد در تاریخ اسلام جاودان خواهد ماند و نام ایشان، همواره به عنوان بانویی فداکار، با ایمان و سخاوتمند، در ذهن ها باقی خواهد ماند.
پی نوشت ها
- ابن هشام، سیره نبوی، ج۱، ص۲۰۱؛ طبری، تاریخ طبری، ج۱، ص۵۲۱.
- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۸۱ و ج۱۰۳، ص۳۷۴.
- ابن عبدالبر، استیعاب، ج۲، ص۴۱۹، ش۱۳.
- طبری، تاریخ طبری، ج۲، ص۲۰۸؛ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۳، ص۱۹۷.
- صدوق، خصال صدوق، باب خصال اربعه.
- ابن اثیر، اسدالغابه، ج۵، ص۴۳۷؛ ابن عبدالبر، استیعاب، ج۴، ص۱۸۲۱.
- صدوق، خصال شیخ صدوق، باب خصال اربعه.
- سوره احزاب، آیه ۵.
- سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ملبوبی، الوقایع و الحوادث، ص۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۷، ص۳۰۹ و ج۱۶، ص۲۲.
- ملبوبی، الوقایع و الحوادث، ص۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۷، ص۳۰۹ و ج۱۶، ص۲۲.
- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۷۵-۷۷.
- مجلسی، بحارالانوار، ج۱۹، ص۶۳.
- بنت الشاطی، خدیجه کبری، نمونه زن مجاهد مسلمان.
- ابن سعد، طبقات ابن سعد، ج۱، ص۱۳۴.
- مجلسی، بحارالانوار، ج۳۷، ص۴۳.
- مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۳.
- محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۲، ص۲۰۹.
- محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۲، ص۲۰۹.
منابع
- قرآن کریم
- ابن هشام، عبدالملک، سیره نبوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- ابن عبدالبر، یوسف، استیعاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تهران، نشر اساطیر، ۱۳۶۲ش.
- ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، قم، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی، بی تا.
- صدوق، محمد بن علی، خصال صدوق، تهران، نشر کتابچی، ۱۳۷۷ش.
- ابن اثیر، علی، اسدالغابه، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۹ق.
- ملبوبی، محمدباقر، الوقایع و الحوادث، قم، دارالعلم، ۱۳۶۹ش.
- بنت الشاطی، عایشه، خدیجه کبری، نمونه زن مجاهد مسلمان، بی جا، نشر ئنیای کتاب، ۱۳۸۴ش.
- ابن سعد، محمد، طبقات ابن سعد، بیروت، دارالصادر، سده۱۳.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا.
منبع اقتباس
مقاله فضایل و مناقب ام المومنین حضرت خدیجه (س) اول بانوی مسلمان، پایگاه تخصصی حضرت خدیجه (س)
