فرقه های زیدیه

اشاره:

زیدیه از فرق معروف شیعه و پیرو زید بن علی بن حسین بن علی (علیه‌السلام) معروف به زید شهید می باشند. در تاریخ ولادت و شهادت زید فرزند امام سجاد (علیه‌السلام) اختلاف است. قول معروف در این باره این است که زید در سال ۸۰ هجری متولد و در سال ۱۲۲ هجری به شهادت رسید(۱) و به کسانیکه قائل به امامت زید بوده اند «زیدیه» گویند. این گروه در مساله امامت عقیده ویژه ای دارند و برای امامت شرایطی را لازم می دانند و از آن جمله است که گویند: امام آن است که قیام به سیف کند و مردم را آشکارا به دین خدا دعوت کند.(۲)  

زیدیه نیز همچون سایر مذاهب و فرق در طول حیات خود به چندین فرقه منشعب شد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

۱. جارودیه:

پیروان ابی جارود، زیاد بن منذر همدانی (۱۵۰ میلادی یا ۱۶۰ هجری). ابن جارود در آغاز از اصحاب امام محمد باقر (علیه‌السلام) و امام جعفر صادق (علیه‌السلام) بود. سپس به زیدیه پیوست. وی از طرف امام باقر (علیه‌السلام) به «سرحوب» ملقب گردید. بدین جهت این فرقه را «سرحوبیه» نیز گویند. امام باقر (علیه‌السلام) «سرحو ب» را به شیطان نابینا که در دریا ساکن است تفسیر کرد. و چنانچه نوبختی نقل کرده، ابوجارود از نظر چشم دل و چشم سر هر دو نابینا بود.(۳)

جارودیه در مورد آخرین امام خود سه دسته شدند: گروهی از آنان محمد بن عبدالله بن حسن (نفس زکیه) را ‌آخرین امام دانستند و گفتند او نمرده است و قیام خواهد کرد. گروهی دیگر محمد بن قاسم صاحب طالقان را مصداق آخرین امام دانستند و گروه سوم در مورد یحیی بن عمر فرزند حسین بن زید بن علی به این عقیده گرائیدند.(۴)

۲. سلیمانیه یا جریریه:

پیروان سلیمان بن جریر، که معتقدند امامت باید به شورا باشد و به محض آن که دو تن از بزرگان امت بر آن اتفاق کنند شرعی است. ایشان امامت مفضول یعنی خلافت ابوبکر و عمر را قبول داشتند و می گفتند که: مسلمانان با این که در بیعت امیر المومنین علی (علیه‌السلام) ترک اصلح کردند، فاسق و کافر شمرده نمی شوند. این گروه از عثمان بیزاری جسته و به کفر وی گواهی می دهند.(۵)

۳. صالحیه و بتریه:

پیروان حسن به صالح بن حسن و کثیر النواء شاعر معروف ملقب به ابتر.

آنان بر این عقیده اند که علی (علیه‌السلام) پس از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به امر امامت سزاوارتر بود لیکن خود او از روی میل و رغبت امر امامت را به دیگران تفویض کرد و ما به آنچه علی به آن راضی گردید رضایت می دهیم. آنها در این باره می گویند: امامت مفضول در صورتی که فاضل و افضل به آن راضی باشد جایز است(۶) و در مورد عثمان قائل به توقفند و در مدح یا ذم او چیزی نمی گویند.(۷)

فرقه های سه گانه یاد شده به گفته بغدادی در مورد اینکه مرتکبان کبایر مخلد در دوزخ می باشند اتفاق نظر داشته و در این عقیده با خوارج هم عقیده بودند.(۸)

۴. اَبْرَقیه (ابراقیه):

از یاران عباد بن ابرق کوفی بودند که با «جارودیه» اختلاف پیدا کردند و شیخین را انکار نکردند.(۹)

۵. ادریسیه:

پیروان ادریس بن عبدالله بن حسن مثنی بن حسن بن علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) . ادریس موسس دولت ادریسیان در شمال آفریقا بود. وی در دوره خلافت هادی همراه حسین شهید فخ قیام کرد و چون حسین کشته شد، به مغرب رهسپار شد و در ‌آنجا دولت علوی و شیعی را تاسیس نمود و در سال ۱۷۲ هجری مردم مراکش وی را به خلافت برگزیدند. ادریس در سال ۱۷۷ هـ درگذشت.(۱۰)

۶. حسنیه:

پیروان حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابیطالب (علیه‌السلام) .

وی در سال ۲۵۰ هـ بر سلیمان بن عبدالله بن طاهر فرمانروای مازندران شورید و برگرگان تسلط یافت.(۱۱)

۷. حسینیه:

گروهی از زیدیه اند که می گویند، هر که از آل محمد ـ صلی الله علیه و آله ـ خروج کند امام مفترض الطاعه است.(۱۲)

۸. خشبیه (سرخابیه):

پیروان سرخاب طبری که پس از مختار بن ابی عبید ثقفی ظهور کردند و چون سلاحی جز خشب (چوب) نداشتند از این جهت آنها را خشبیه گفتند.(۱۳)

۹. خلفیه:

پیروان خلف بن عبد الصمد. این فرقه نماز را در ، پشت سر غیر امام جایز نمی دانستند و به فرادی نماز می خواندند.(۱۴)

۱۰. دُکینیه:

از فرق زیدیه و پیروان فضل بن دکین.(۱۵)

۱۱. ذکیریه:

از فرق زیدیه و یاران ذکیر بن صفوان.(۱۶)

۱۲. صباحیه:

پیروان ابوصباح بن معمر. اینان ابوبکر را امام می دانستند و می گفتند: با این که علی (علیه‌السلام) افضل بود ولی نصی بر امامت او نیست و در مورد عثمان اختلاف داشتند.(۱۷)

۱۳. عجلیه:

پیروان هارون بن سعید عجلی می باشند، هارون از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) بود.(۱۸) شیخ طوسی هم در رجال خویش وی را از اصحاب آن حضرت ذکر کرده و می گوید: وی کوفی بود.(۱۹)

۱۴. قاسمیه:

پیروان قاسم بن ابراهیم بن اسماعیل حسنی علوی معروف به «الرسی».

قاسم پس از مرگ برادرش محمد بن ابراهیم در سال ۱۹۹ هـ دعوی امامت کرد و در «الرس» که کوهی سیاه نزدیک «ذوالحلیفه» اطراف مدینه بود درگذشت. وی ۲۳ رساله در بیان عقاید زیدیه نوشته است. حسین بن حسن بن قاسم زیدی آن مذهب را در دیلم رواج داد و ایشان در هدایت و رهبری از امامان زیدی یمن پیروی می کردند.(۲۰)

۱۵. نعیمیه:

این گروه از یاران نعیم بن یمان بودند و عقیده داشتند که علی (علیه‌السلام) بعد از پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ افضل مردم بود و درباره‌کسانی که ترک بیعت آن حضرت کردند گفتند: ترک افضل کردند و خطا کار بودند و از عثمان و دشمنان علی (علیه‌السلام) بیزاری می جستند و آنان را کافر می شمردند.(۲۱)

۱۶. یعقوبیه:

اینان پیرو فردی بنام «یعقوب بن عدی کوفی» بودند و عذاب قبر و سوال منکر و نکیر و شفاعت را منکر می شدند.(۲۲) همچنین اصل رجعت را انکار کرده و از کسانیکه قائل به رجعت بودند، تبری می جستند. این گروه امامت ابوبکر و عمر و عثمان را رد می کردند ولی آن را ضلالت نمی دانستند.(۲۳)

البته باید در نظر داشت که بیشتر فرق مذکور که ساخته و پرداخته برخی از ملل و نحل نویسان بوده و آنهایی هم که واقعیت خارجی داشتند امروزه دیگر یا پیروانی ندارند و اگر داشته باشند در اقلیت محدود به سر می برند. ولی به احتمال می توان گفت که سه فرقه‌ اول از فرق مشهور زیدیه بوده و هنوز هم در گوشه و کنار جهان پیروان و یارانی دارند که همگی به همان اسم زیدیه شناخته می شوند.

پی نوشت:

1. ربانی گلپایگانی، علی، در آمدی بر علم کلام، انتشارات دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۷۸ هـ . ش، ص ۱۹۹.
2. همان، ص ۲۰۸.
3. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، المطبعه الحیدریه فی النجف، ۱۳۵۵ هـ . ق، ص ۵۵.
4. اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، بیروت، المکتبه العصریه، صیدا، ۱۴۱۹ هـ .ق، ج ۱، ص ۱۴۱.
5. مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، بنیاد پژوهش های اسلامی ‌آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ هـ . ش، ص ۲۳۴.
6. درآمدی بر علم کلام، ص ۲۱۱.
7. بغدادی، عبدالقادر بن طاهر بن محمد، الفَرق بین الفِرق، بیروت، دارالمعرفه، ص ۳۳.
8. همان، ص ۳۴.
9. فرهنگ فرق اسلامی، ص ۱۳.
10. گروه مولفان، دائره المعارف الاسلامیه، ۱۳۵۲ هـ . ق، ج ۱، ص ۵۴۴.
11. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج ۱، ص ۱۶۰.
12. فرق الشیعه، نوبختی، ص ۵۸.
13. فرهنگ فرق اسلامی، ص ۱۸۱.
14. امین، شریف یحیی، معجم الفرق الاسلامیه، بیروت، دار الاضواء ، ۱۴۰۶ هـ . ق، ص ۱۱۱.
15. فرهنگ فرق اسلامی، ص ۱۹۵.
16. همان، ص ۱۹۷.
17. معجم فرق الاسلامیه، ص ۱۵۷.
18. اشعری قمی، سعد بن عبدالله بن خلف، المقالات و الفرق، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱، ص ۷۳ و ۲۰۴.
19. طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، منشورات المکتبه و المطبعه الحیدریه فی النجف، ۱۳۸۰ هـ . ق، ص ۳۲۸.
20. فرهنگ فرق اسلامی، ص ۳۵۶.
21. مدرسی تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، انتشارات کتابفروشی خیام، چاپ سوم، ۱۳۶۹ هـ . ش، ج ۶، ص ۲۲۰.
22. فرهنگ فرق اسلامی، ص ۴۷۷.
23. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج ۱، ص ۱۴۵.

منبع: سایت اندیشه قم.