توصیه به غذای حلال و پیامد های لقمه حرام در آیات و روایات

دین مبین اسلام همواره بر حفظ بهداشت تن و جان تاکید بسیار داشته و مراقبت از سلامت جسم و جان را برای همه لازم و ضروری می داند.

پرداختن به غذای حلال در قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام) به صورت فراوان دیده می شود؛ به طور کلی این تاکیدات ناظر به ترغیب و توجه دادن انسان به اندیشیدن در غذای مورد استفاده از جنبه های گوناگون مادی و معنوی و آثار مترتب بر آن در همه ابعاد اجتماعی، دنیوی و اخروی و پرهیز از مصرف خبائث و تشویق به بهره گرفتن از طیبات و توجه به اصل میانه روی در مصرف و در نهایت رهنمود های فراوانی برای تامین سلامت و دفع انواع امراض و بیماری ها است.

اگر انسان ها با الهام گیری از دستورات قرآن به کنترل و مدیریت تغذیه بپردازند و به جنبه های مختلفی مانند اعتدال در تغذیه، خوردن غذای حلال و عدم افراط در آن و پرهیز از خوردنی های حرام و غیر مجاز و توصیه های دیگر از این قبیل توجه نمایند و هدف از زیستن سالم و مطلوب در این دنیا را بشناسند و این اعتقاد را داشته باشند که همه چیز به خواست و اراده خداوند در اختیار انسان قرار گرفته و انسان ها موظفند به عنوان یک امانت دار خوب از آنها بهره گیرند، به طور یقین به زندگی سالمی خواهند رسید. در مقابل نیز باید توجه داشت که عدم توجه به دستورات غذایی موجب مبتلا شدن به انواع بیماری های جسمی و روحی می شود.[۱]

امام علی (علیه السلام) در مورد اینکه انسان ها نباید سلامت و زندگی خود را فدای هوس های دنیا و شکم بارگی نمایند، می فرماید: «لا تَطْلُبِ الْحَیاهَ لِتَاءْکُلَ، بَلْ اُطْلُبِ الاکْلَ لِتَحْیا»؛[۲] زندگی را برای خوردن مخواه، بلکه خوردن را برای زندگی بخواه.

در این نوشتار به صورت خلاصه به دو محور توصیه های قرآن کریم و روایات اهل بیت (علیهم السلام) به غذای حلال و پیامد های لقمه حرام پرداخته می شود.

توصیه به غذای حلال و طیب در قرآن کریم

قریب به ۲۵۰ آیه قرآنی و ده ها روایت از معصومین (علیهم السلام) بر اهمیت توجه به غذای حلال و مسائل مربوط به تغذیه دلالت می کنند. که در این قسمت به گوشه ای از آن ها اشاره خواهیم کرد.

• «قلْ لَا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَ الطَّیِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَکَ کَثْرَهُ الْخَبِیثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»؛[۳] بگو پلید و پاک برابر نیستند ولو اینکه فراوانی پلید تو را به شگفتی اندازد؛ ای خردمندان از خداوند پروا کنید، باشد که رستگار شوید.

آیات متعددی در رابطه با خوردنی های طیب و رزق حلال برای انسان ها نازل شده که در اغلب آن ها به پرهیز از شیطان و راه شیطانی و رعایت تقوا و انجام عمل صالح دعوت به عمل آمده است.[۴] در واقع بین خوردنی های حلال و طیب و تاثیر آن در انجام اعمال صالح و رعایت تقوا ارتباط مستحکمی وجود دارد. حلال چیزی است که ممنوعیتی نداشته باشد و طیب به چیزهایی گفته می شود که موافق با طبع سالم انسان است و در مقابل خبیث قرار دارد که طبع آدمی از آن متنفر می باشد.

• «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُلُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاکُمْ وَ اشْکُرُواْ لِلّهِ إِن کُنتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ»؛[۵] ای مومنان از پاکیزه های آنچه روزیتان کرده ایم بخورید و اگر تنها خدا را می پرستید او را سپاس بگذارید.

در این آیه شریفه بعد از توصیه به غذای حلال و طیب بین روزی های طیب و شکر خداوند و زندگی توحیدی ارتباط برقرار شده است. در واقع از ویژگی های مهم غذای حلال و طیب این است که موجب شکر و عبادت می شود.

• «یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَ اعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ»؛[۶] ای پیامبران! از پاکیزه ها بخورید و کارهای شایسته انجام دهید که من از آنچه می کنید، آگاهم.

در این آیه به پیامبران الهی توصیه شده که فقط از غذای حلال و طیب بخورند.

• «وَ کُلُوا مِمّا رَزَقَکُمُ اللهُ حَلالاً طَیِّباً وَ اتَّقُوا اللهَ الَّذی أَنْتُمْ بِهِ مُؤْمِنُونَ»؛[۷]و از آنچه خداوند به شما روزی داده است، پاک و پاکیزه بخورید و از خداوند که به او ایمان دارید، پروا داشته باشید.

در این آیه شریفه نیز امر به غذای حلال شده و بین آن و غذای طیب و تقوای الهی و ایمان به خدا ارتباط وجود دارد.

• «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلى طَعامِهِ»؛^[۸] پس انسان باید به خوراک خود بنگرد.

خداوند در آیه فوق و آیات پس از آن، از انسان می خواهد که به نوع طعام خود و مسیر تهیه آن بنگرد تا با بررسی آن علاوه بر مشاهده قدرت خداوند در نعمت ها و امکاناتی که برای انسان فراهم کرده است از طعامی که منع شده است بپرهیزد و به غذای حلال و پاکیزه روی آورد.

آثار و پیامدهای لقمه حرام

در این بخش به بررسی آثار لقمه حرام پرداخته می شود که سایه در زندگی دنیوی و اخروی انسان دارد؛ توجه انسان به این آثار باعث پرهیز او از لقمه های حرام و مصرف غذای حلال می شود.

از آنجا که آثار و پیامدهای خوردن لقمه حرام ممکن است در دنیا و یا در آخرت ظهور و بروز بکند، پیامد ها را به دو دسته آثار دنیوی و اخروی تقسیم می کنیم.

لازم به ذکر است غذای حرام به صورت کلی به دو نوع تقسیم می شود؛ غذایی که کلا خوردن آن حرام است و غذایی که ذاتا حلال است ولی از طریق حرام مانند مال حرام به دست آمده است. که در هر دو صورت مورد نهی قرار گرفته اند و دارای پیامده ها و آثار منفی هستند.

پیامد های دنیوی لقمه حرام

عدم استجابت دعا

دعا، عاملی برای تقرب به خداوند سبحان است و خدای سبحان در آن آثار و برکات فراوانی مانند، آمرزش گناهان، کسب رزق و روزی، دفع بلا، شفا از امراض نفسانی و جسمانی و ده ها مسئله دیگر قرار داده است اما گاهی عواملی مانع استجابت دعا می شوند که یکی از آن ها کسب مال و لقمه حرام است که در بعضی از روایات بدان اشاره شده است.

نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:

«من أکل لقمه حرام لم تستجب له دعوه أربعین صباحاً»؛ [۹]هر کس لقمه ای حرام بخورد تا چهل روز دعایش مستجاب نگردد

همچنین فرمودند: «من احب ان یستجاب دعائه فلیطیب مطعمه و مکسبه»؛[۱۰] کسی که دوست دارد دعا و درخواستش به هدف اجابت برسد باید خوراک و کسب خود را از حرام پاک سازد.

قساوت قلب از پیامد های لقمه حرام

خوراکی که انسان می خورد به منزله بذری است که در زمین ریخته می شود پس اگر آن خوراک حرام و پلید باشد، اثرش قلب را که به منزله سلطان بدن است کدر و تیره می نماید. در اثر قساوت و ظلمت امید خیری به او نخواهد بود. [۱۱] قساوت یک نوع بیماری بسیار خطرناک روحی است؛ حالتی که انسان حق را نمی پذیرد و در برابر آن خاشع نمی گردد. در آیات قرآن کریم است که روی آوردن به گناه سبب قساوت قلب می شود: «و لَکِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُم»؛[۱۲]

قرآن کریم نشان می دهد که قساوت یک بیماری عارضی بر قلوب آدمیان است، نه اینکه ملازم و سرشت طبیعت انسان باشد بلکه مولود یک سلسله انحرافات و کج روی های آدمی است که با سوء اختیار در مسیر حیات پیش می آید و دل ها را از قابلیت پذیرش هدایت دور می کند.[۱۳]

در اثر قساوت قلب پند و اندرز و حتی سخت ترین مناظر رقت بار در او تاثیری نمی کند. چنانکه حضرت سید الشهدا (علیه السلام) به لشکریان کفر فرمود: «فقد ملئت بطونکم من الحرام و طبع على قلوبکم ولیکم إلا تنصفون الا تسمعون»؛[۱۴] شکم هایتان از حرام پر شده و بر دلهایتان مهر خورده دیگر حق را نمی پذیرید وای بر شما آیا انصاف نمی دهید آیا گوش فرا نمی گیرید.

قبول نشدن اعمال

در مبانی اسلام، عمل صالح به عنوان ارزشمندترین تجارت و بهترین عامل برای رضایت و قرب خدای سبحان است و یکی از شرایطی که در تحقق آن لازم و ضروری است، اجتناب از لقمه حرام است، زیرا خداوند سبحان طیب و پاکیزه است و جز پاکیزگی چیزی را قبول نمی کند. لقمه حرام تاثیر منفی در عمل می گذارد و آثار معنوی آن را از بین می برد.

در نتیجه از اعمال عبادی همچون نماز و روزه و حج و صدقه و سایر عبادات جز ظاهری باقی نمی ماند و این همان حقیقتی است که امیرالمومنین (علیه السلام) در وصیتش به جناب کمیل بن زیاد می فرماید: «ای کمیل از زبان آنچه در دل است می تراود و دل را خوراک درست می کند؛ ببین دل و تنت از چه می خورند که اگر حلال نباشد خدا تسبیح و شکر تو را نپذیرد.»[۱۵]

اثر سوء در نطفه از آثار لقمه حرام

گفته شده است که چهل روز قبل از این که نطفه ای منعقد شود انسان توجه داشته باشد به حلال و حرام چیزی که می خورد و می آشامد؛ از امام باقر (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: «ان الرجل اذا اصاب مالاً من حرام حتى انه یفسد فیه الفرج»؛[۱۶] هر گاه مردی مالی از حرام به دست آورد حتی در نطفه اش اثر سوء می گذارد. و نیز از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «کسب الحرام یبین فی الذریه»؛ نتیجه کسب حرام در ذریه و فرزندان آشکار می شود.

نتیجه آثار لقمه حرام، محروم شدن از دوستی اهل بیت (علیهم السلام)

دوستی و محبت اهل بیت (علیهم السلام) دارای آثار و برکات فراوانی است و برای بهره مند شدن از آن لازم است اوامر و نواهی آنها را اطاعت نماییم؛ چرا که محبت و دوستی تنها یک علاقه قلبی نیست بلکه باید آثار آن در عمل انسان منعکس شود.

بنابراین گناه و عدم اطاعت از آنها با روح محبت سازگاری ندارد؛ از دختر گرامی رسول خدا فاطمه زهرا (سلام الله علیها) روایت شده است که یکی از پیروان اهل بیت در شهر مدینه، همسرش را خدمت حضرت زهرا (سلام الله علیها) فرستاد که سوال کند آیا شوهرم از شیعیان شما می باشد یا نه؟ حضرت فرمودند:

«ان کنت تعمل بما امرناک و تنتهى هما زجرناک عنه فانت من شیعتنا والا فلا»؛[۱۷] اگر به آنچه به شما امر می کنیم عمل می کنی و از آنچه شما را بر حذر می داریم دوری می کنی از شیعیان مایی و الا هرگز.

روشن است که از دستورات اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) دوری از خوراکی ها و لقمه حرام است. چنانچه از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «لیس بولی لی من اکل مال مومن حراماً»؛[۱۸] کسی که مال مومنی را به گناه بخورد، دوست من نیست.

از بین رفتن حسنات از نتایج لقمه حرام

کسب حرام همانند آتشی است که حسنات انسان را به خاکستری تبدیل می کند و چیزی از آن باقی نمی گذارد[۱۹] و در همین رابطه حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که حضرت فرمودند: «أن قوما یجیثون یوم القیامه و لهم من الحسنات امثال الجبال فیجعلها الله هباءاً منثوراً ثم یؤمر بهم الى النار فقال سلمان صفهم لنا یا رسول الله فقال: أما أنهم قد کانوا یصلون ویصومون و یاخذون رهبه من اللیل و لکنهم کانوا اذا عرض لهم شیء من الحرام وثبوا علیه»؛[۲۰]
جمعى وارد محشر شوند در حالیکه هم وزن کوه های عظیم ثواب و حسنه داشته باشند و خدای تعالی همه حسناتشان را باطل و نابود سازد و امر فرماید که آنها را در جهنم اندازند. سلمان عرض کرد: یا رسول الله! صفاتشان را برای ما بیان فرمایید؟ فرمود: روزه می گیرند و نماز می خوانند و کمی از شب را برای عبادت بیدارند و لیکن اجتناب از مال حرام نمی نمایند و هرگاه به مال حرامی دست یابند خواهند گرفت و آن را می خورند و یا فعل حرامی برایشان پیش آید مرتکب آن می شوند.

فقر و تهیدستی و از بین رفتن برکت

یکی دیگر از آثار کسب و خوردن حرام فقر و تهی دستی است، البته منظور از فقر در اینجا ممکن است فقر معنوی باشد؛ یعنی در اثر کسب حرام توفیق عمل صالح و عبادت و بندگی از انسان سلب شود و یا تاثیر اعمال از بین برود و ممکن است فقر مالی باشد یعنی در اثر کسب حرام، برکت از رزق برداشته شود.

از امام موسی کاظم (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: «حرام رشد نمی کند و زیاد نمی شود و اگر رشد کند، برکت ندارد و هر چه در راه خدا انفاق کند ثواب نمی یابد و هر چه از عقب خود بگذارد، توشه اوست به سوی آتش جهنم.»[۲۱]

پیامد های اخروی لقمه حرام

محروم شدن از بهشت

از آثار و پیامدهای لقمه حرام محروم شدن از بهشت است؛ چرا که بهشت خانه و جایگاه پاکان است، تا زمانی که انسان آلوده به گناه باشد وارد بهشت نخواهد شد. لقمه حرام سبب محروم شدن از آن نعمت های بیکرانی است که نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه در قلب انسانی خطور کرده است.

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «بهشت بر بدنی که غذایش از حرام باشد، حرام است و بوی بهشت را بدنی که از حرام رشد و نما کرده باشد استشمام نمی کند»؛[۲۲]
و نیز در روایت دیگری می فرمایند: «ان الله حرم الجنه أن یدخلها جسد غذی بحرام»؛[۲۳] خداوند بهشت را بر بدنی که از حرام تغذیه شده، حرام نموده است.

خشم الهی و لعن ملائکه از آثار لقمه حرام

رحمت الهی در عالم خلقت، گاهی به طور عموم در برگیرنده همه موجودات عالم است و گاهی به طور خاص در برگیرنده افرادی خاص از بندگان مومن است. خدای سبحان اسبابی را برای ریزش رحمتش به طور خاص قرار داده است، تا بندگانش به وسیله عمل به آن اسباب شرایط نزول رحمت را فراهم آورند و هم چنین عواملی مانع ریزش رحمت الهی می شود و در بعضی از موارد سبب خشم و غضب خداوند سبحان و لعن ملائکه می شود.

یکی از عوامل مهمی که مانع ریزش رحمت الهی می شود و خشم خداوند و لعن ملائکه را در پی دارد لقمه حرام است؛ از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمود:

«اذا وقعت اللقمه من حرام فی جوف العید لعنه کل ملک فی السموات و الارض و مادامت تلک القمه فی جوفه لا ینظر الله إلیه و من لا ینظر الله إلیه و من اکل القمه من الحرام فقد باء بغضب من الله فان تاب الله علیه فان مات فالنار اولی به»؛[۲۴]
هر گاه لقمه حرام به اندرون معده وارد شود تمام فرشتگان آسمان ها و زمین او را نفرین می کنند و مادامی که این لقمه در باطن او باشد خدای تبارک و تعالی به او نظر نمی کند و هر کس لقمه حرامی را بخورد، هر آینه غضب الهی را برانگیخته است سپس اگر از کرده خود پشیمان شد و به خدای عزوجل روی آورد خدا هم به او رو خواهد کرد، پس اگر در همان حال از دنیا رفت آتش جهنم برای او سزاوارتر است.

عذاب در برزخ و قیامت

از آنجایی که وضع انسان در جهان دیگر تجسمی از اعمال او در این جهان است و هر عملی دارای تجسم و بازتابی مخصوص به خود می باشد، کسب و لقمه حرام هم بازتابی دارد و از جمله بازتاب های آن در عالم برزخ، حدیثی است که امام صادق (علیه السلام) در خبر معراج از نبی اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند که حضرت فرمود:

«مررت بقوم بین ایدیهم موائد من لحم طیب و لحم خبیث یاکلون اللحم الخبیث و یدعون الطیب فقلت من هولاء یا جبرئیل فقال هولاء الذین یاکلون الحرام و یدعون الحلال فهم من امتک یا محمد»؛[۲۵]
از کنار قومی عبور می کردم، در نزد آنها مائده هایی از گوشت طیب و خبیث بود، خبیث را می خوردند و طیب را می گذاشتند؛ از جبرئیل پرسیدم: اینها کیستند؟ گفت: آنها که حرام می خورند و حلال را می گذارند و ایشان از امت تو باشند ای محمد.

 حسرت خورن در روز قیامت از پیامدهای لقمه حرام

حسرت به معنای اندوه و غم بر چیزهایی است که از دست رفته و پشیمانی به بار آورده است. روز قیامت را یوم الحسره نامیده اند و آن روزی است که حقایق امور آشکار می شود و انسان در آن وقت انگشت حسرت بر دهان می گیرد که چرا در اثر غفلت و گناه، خودش را از آن سعادت ابدی محروم کرده است در حالی است که اموالی از راه حرام بدست آورده و آن را برای وارثین به ارث گذاشته اند و ورثه آن مال و ثروت را در راه اطاعت خداوند سبحان خرج نموده و به خاطر آن داخل بهشت شده اند، اما خود او گرفتار مکافات و عذاب الهی شده اند؛[۲۶] در همین رابطه از امیرالمومنین (علیه السلام) نقل شده است که فرمود:

«براستی که در روز قیامت بزرگترین حسرت و دریغ برای مردمی است که مال و دارایی خود را در غیر طاعت و فرمان خدا به دست آورده و دیگری آن را به ارث برده است و در طاعت و فرمان خدا انفاق کرده و بخاطر آن داخل بهشت شده و مرد نخستین به سبب همان وارد دوزخ گردیده است.»[۲۷]

نتیجه گیری

توجه به آموزه های دین اسلام در خوردن و آشامیدن یکی از مهم ترین عوامل سلامتی و تندرستی جسم و روح است. توصیه های اسلام در مورد تغذیه نه تنها موجب سلامت جسم است بلکه تضمین کننده سلامت روان انسان نیز می باشد؛ در قرآن کریم به خوردن غذای حلال سفارش شده و از لقمه حرام منع شده است و پیامد هایی برای لقمه حرام مانند سلب توفیقات، محروم شدن از بسیاری عبادات، از بین رفتن حسنات، عذاب در دوزخ و برزخ و لعن فرشتگان و خشم الهی ذکر شده است.

گردآوری و بازنویسی: محمد ارباب

پی نوشت ها

[۱] . تغذیه سالم از نگاه قرآن، ص ۹۸.

[۲] . شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج ۲۰، ص ۳۳۳.

[۳] . مائده: ۱۰۰.

[۴] . سوره بقره، آیه ۱۶۹: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَ لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُّبِینٌ»؛ ای مردم! از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است بخورید و از گام های شیطان پیروی نکنید، چراکه او دشمن آشکار شماست.

[۵] . بقره: ۱۷۲.

[۶] . مومنون: ۵۱.

[۷] . مائده: ۸۸.

[۸] . عبس: ۲۴.

[۹]. سفینه البحار، ج ۱، ص ۶٧.

[۱۰] . عده الداعی، ص ۱۳۹.

[۱۱] . گناهان کبیره، ج ۱، ص ۴٣٢.

[۱۲] . سوره انعام، آیه ۱۳.

[۱۳] . قساوت بیماری مهلک بشر، ص ۲۵.

[۱۴] . دمع السحوم ترجمه نفس المهموم، ص ۱۲۵.

[۱۵] . تحف العقول، ص ١٧۴.

[۱۶] . امالی شیخ طوسی، ص ۶٨٠.

[۱۷] . بحار الانوار، ج ۶۵، ص ١۵۴، ح ١١.

[۱۸] . وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ٨١، ح ٢٢٠۴٢.

[۱۹] . لقمه حرام، ص ۳۰.

[۲۰] . مستدرک الوسائل، ج ١٣، ص ۶٣، ح ١۴٧۵۵.

[۲۱] . عین الحیوه، ص ۳۹۸.

[۲۲] . لقمه حرام، ص ٢۵ و ٢۶.

[۲۳] . مجموعه ورام، ج ۱، ص ۶١.

[۲۴] . روضه الواعظین، ج ۲، ص ۴۵٧، حدیث۶.

[۲۵] . بحار الانوار، ج ۷۲، ص۱۷۲، ح۹.

[۲۶] . خوراک های حلال و حرام و آثار و پیامد های آنها از منظر قرآن و روایات، ص ۱۸۶.

[۲۷] . نهج البلاغه، حکمت ۴٢٩.

منابع

• قرآن کریم.
• نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ دوم، انتشارت فرهنگ مردم، اصفهان، ۱۳۸۰.
• قمی، شیخ عباس، سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار، الطبعه الثانیه، موسسه بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۸۴.
• دستغیب، سید عبد الحسین، گناهان کبیره، به تنظیم و تصحیح سید محمد هاشم دستغیب، بی جا، کانون
  تربیت شیراز، بی تا.
• ضیاء آبادی، سید محمد، قساوت بیماری مهلک بشر، بی جا، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.
• طیب، سید عبد الحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، انتشارات اسلام، تهران، ۱۳۷۸.
• طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، چاپ دوم، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس، مشهد، ۱۳۷۷.
• حمی، شیخ عباس، دمع الشحوم ترجمه نفس المهموم، به قلم میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، ۱۳۷۴.
• حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، چاپ دوم، موسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۴ق.
• شیخ طوسی، محمد بن الحسن، الامالى، الطبعه الأولى، انتشارات دار الثقافه، قم، ۱۴۱۴ق.
• مجلسی، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الانوار، الطبعه الثانیه المصححه، موسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق.
• حر عاملی، شیخ محمد بن الحسن، وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، چاپ اول، موسسه آل البیت لاحیاء التراث علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
• کاظمی پور، حمید، لقمه حرام، چاپ اول، انتشارات سمیع، تهران، بهار ۱۳۸۴.
• ابی فراس، ورام، مجموعه ورام، مکتبه الفقیه، قم، بی تا.
• فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضه الواعظین، انتشارات رضی، قم، بی تا.
• محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، الطبعه الاولى، موسسه آل البیت لاحیاء التراث علیهم السلام، قم، ۱۴۰۸ق.
• غفاری، فرزانه؛ تغذیه سالم از نگاه قرآن، مجله دانشگاه علوم پزشکی زنجان، دوره ۲۲، شماره ۹۰(فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۳)، ص ۹۷ –
• پورقاسم میانجی، مژگان؛ خوراک های حلال و حرام و آثار و پیامد های آنها از منظر قرآن و روایات، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اصول الدین قم، ۱۳۸۶.