علت به وجود آمدن مجسمه در میان مسلمانان

انسانها به تناسب سطح اندیشه، ظرافت وجودی و میزان بهره مندی خود را از معرفت دینی، تصوراتی مختلف از حقیقت مطلق دارند.این تصورات به اندازه ای متنوع، متعارض است که بعضاً در مقابل هم قرار دارند. اعتقاد به مجسمه در همین راستا است. در این مقاله نگارنده  علت به وجود آمدن مجسمه در بین مسلمانان را بیان نموده است.

مسئله شناخت خداوند و توصیف ذات باری تعالی از همان آغاز جریان سقیفه بحران عقیدتی دردناکی آفرید. سختگیریهای برخی از خلفا و خفقان فکری خاصی که آنان در سراسر قلمرو خلافت ایجاد کرد، به بحرانی شدن اوضاع فکری جامعه انجامید.

از طرفی رژیم اموی که محصول این جریان بود برای سرگرم کردن عوام و خواص و انحراف اذهان به بحثهای انحرافی و اوهام و خرافات جاهلی دامن زد و در نتیجه آن قرن دوم هجری شاهد بروز عقاید شگفتی در باب ذات و صفات باری تعالی گردید. این عقاید گوناگون محصول خشک مغزی اهل حدیث و اخباریون بود.

آنان با جعل احادیث و روایات به ترسیم چهره های گوناگونی از خداوند می پرداختند. از وقتی ستیز با مسائل عقلی و کلامی آغاز شد، تصاویری از خداوند پدیدار گشت که پایه های فرقه های مجسمه و مشبهه را پی ریخت.(۱) تأویل و تحریف آیات و روایات زمینه مساعدی برای خلق این عقاید ایجاد کرد.

گوینده ایده تشبیه در آغاز از سوی افرادی چون یحیی بن معین و احمد بن حنبل و سفیان ثوری و اسحاق بن راهویه و داود اصفهانی و هشام بن حکم و هشام بن سالم جوالیقی عنوان شد.

اما واقعیت این است که با نگاهی بر سیر عقاید و آراء مسلمانان از همان قرن اول هجری تصورات نامعقول و شرک آلودی از خداوند در مخیله بسیاری از اصحاب و تابعین و پیروانشان وجود داشت این میراث فکری که جایگاه مناسب خود را در احادیث و روایات اسرائیلی یافت، همچنان دست نخورده نسل به نسل منتقل گردید.(۲)

شهرستانی در رابطه با عقیده فرقه «حشویه» که از مشبهه می باشند به نقل از داود جواربی که قائل به تشبیه بوده می آورد: خداوند جسم دارد و گوشت و خون و اعضاء و جوارح او همچون دست و پا و سر و زبان و چشم و گوش می باشد و لیکن جسم و گوشت و خون و… او همچون جسم و گوشت و خون ما نیست.(۳) و در ادامه می نویسد: این گروه عقاید خود را از یهود گرفته اند چرا که یهودیان قائل به تشبیه می باشند و از جمله روایاتی را که نقل می کنند این است که: پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) می فرمایند: من خدا را ملاقات نموده و با او مصافحه نمودم و او دست خود را بر کتف من نهاد تا آنجا که سردی آنگشتهای او را احساس کردم.(۴)

این تلقی شرک آلود همچنان بقای خود را در اذهان عامه مسلمین حفظ کرده است و در اشکال گوناگون خود را نشان می دهد. شاید شگفت انگیزترین موارد این اوهام و اساطیر اسرائیلی در داستان خلقت آدم و پیامبران و اولیاء و اوصیاء جای گرفته باشد، و در تفسیر و تأویل آیات قرآن، مخصوصاً آنجا که زبان سمبلیک بکار رفته و حقایقی در قالب داستان و ضرب المثل بیان شده است. زلزله نتیجه پائین آمدن خداوند به زمین است و جزر و مدها نتیجه شنای فرشتگان.(۵)

برای آشنائی بیشتر این گروه و عقاید آنها یک مورد از مطالبی را که در این باره ذکر می کنند می آوریم: گفته شده یک بار که جناب احمد حنبل به حج رفته بود در عرفات شتر سواری می کرد. در آنجا خدا را دید که حج می گذارد، او را شناخت و به دنبال شتر خدا رفت. خداوند نیز شترش را تند به حرکت درآورد که احمد حنبل او را نبیند ولی احمد حنبل دم شتر خدا را گرفت و مقداری پشم آن را به چنگ آورد که هنوز این پشمها در دست حنبلیان است.(۶)

حال با گذری اجمالی از این گونه مطالب در می یابیم که علت روی آوری این افراد به این گونه عقاید از عوامل زیر برخاسته است:

دوری از اهل بیت (علیهم‌السلام) :

اهل بیت پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) به عنوان مفسرین حقیقی کتاب و سنت الهی کوشیدهاند با شرح و بسط عقاید اصیل اسلامی، راه را برای سعادت بشری آماده سازند و مانع از انحراف در این دین مقدس گردند. ولی برخی با روی گردانی از مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) که یکی از دو امانت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) می باشد و نیز بخاطر عناد و دشمنی که نسبت به آن حضرات داشتند سعی کردند با جعل احادیث و تأویل روایات مانع از پیشرفت اسلام راستین شوند و در این راه بود که خرافات را نیز داخل در دین نموده و سپس همان خرافات را از اصول آن پنداشتند.

ظاهرگرایی و تمسک به ظاهر آیات و روایات و نادیده گرفته شدن حکم عقل: این گروه بدون اینکه به آیات از دید علمی و عقلی بنگرند و در تفسیر آنها به روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) رجوع کنند، خود هر آنچه که از ظاهر آیات برداشت می کردند را عنوان اصلی و هدف غائی آیات تلقی می کردند و آن را سرلوحه عقاید خود قرار می دادند در صورتی که بنابه تصریح پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) ، آیات قرآن هفت و یا هفتاد بطن دارد که هر بطنش بطنی دیگری دارد(۷) و به این معارف قرآن کسی جز خداوند و پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و نیز ائمه معصومین (علیهم‌السلام) که راسخین در علماند، کسی دیگر آگاه نیست.
اعتماد به اسرائیلیات و روایات جعلی در طول سالهای اولیه اسلام بنابه نزدیکی مسلمانان با یهودیان، و وجود خرافات بسیار در عقاید یهودیان، آرام، آرم، این عقاید در سبکهای جدید و در قالب مطالب اسلامی وارد جامعه اسلامی می شد و چه بسا یهودیانی که با اهداف سودجویانه مسلمان می شدند، باعث انتقال اینگونه موارد می شدند و افراد فرصت طلب برای رسیدن به قدرت و کسب وجهه اجتماعی از اینها استفاده می نمودند و اسرائیلیات را وارد مسائل اسلامی می نمودند که از جمله آنها قائل بودن به تجسیم است که در یهودیت ریشه داشت.

پی نوشت ها

مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، انتشارات منطق (سینا)، چاپ اول ۱۳۷۳ هـ ش، ج ۳، ص ۱۳۰۸.
همان، ج ۳، ص ۱۳۰۹.
در این رابطه رجوع شود به: ترجمه الفرق بین الفرق در تاریخ مذاهب اسلام، ترجمه محمد جواد مشکور، انتشارات اشراقی، چاپ چهارم، ۱۳۶۷ هـ ش، ص ۱۶۵ و نیز ابی خلف اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق،‌انتشارات علمی و فرهنگی چاپ سوم ۱۳۶۱ هـ‌ ش، ص ۱۳۶ و نیز: شریف یحیی الامین، معجم الفرق الاسلامیه، دارالاضواء، چاپ اول ۱۴۰۶ هـ ق، ص ۹۸ و ۲۱۳ «حشویه و مجسمه».
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (۴۷۹ ـ ۵۴۸ هـ)، الملل والنحل، دارالمعرفه بیروت، (۱۳۸۷ هـ ق، ۱۹۶۷ م ج ۱،‌ص ۱۰۵ و ۱۰۶ و نیز ر. ک: مشکور، دکتر محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم ۱۳۷۲ هـ ش، ص ۳۹۰ (مجسمه).
تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج ۳، ص ۱۳۱۰.
تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ج ۳، ص ۱۳۱۰.
ر. ک: بحارالانوار، ج ۸۹، (کتاب القرآن)، ص ۷۸ که احادیث در رابطه با اینکه قرآن ظاهری دارد و باطنی در این بخش گردآوری شده است.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.