عدالت از دیدگاه حضرت علی (علیه‌السلام)

اشاره:

عدالت، محوری ترین، بنیادی ترین و شامل ترین مسئله سیاست و حکومت علوی است. نام مقدس امام علی (علیه‌السلام)، آن چنان با عدالت در آمیخته که نام علی، عدالت را تداعی می کند و عدالت، علی را. عدالت، همواره سرمشقی مهم در زندگی علی (علیه‌السلام) بود و او در راه اجرای عدالت و گسترش قسط، شهد شهادت نوشید. در نظام علوی و در آموزه های آن، هیچ مصلحتی بالاتر از مصلحت اقامه عدل نیست. تأمل در کلام علی (علیه‌السلام) جایگاه عدالت را بیش از پیش در اذهان روشن تر خواهد کرد.

فردی از حضرت علی (علیه‌السلام) پرسید: أیهما أفضل: العدل او الجود؟ آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی؟ علی (علیه‌السلام) به دو دلیل می‌فرماید عدل از جود بالاتر است، یکی اینکه: «العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها» یعنی عدل امور و جریان ها را در مسیر و مجرای طبیعی خود قرار می دهد. اما جود جریان ها را از مجرای طبیعی خود خارج می سازد. دیگر اینکه می فرماید: «العدل سائس عام والجود عارض خاص» عدالت قانونی است عام و شامل که همه اجتماع را در بر می گیرد، اما جود و بخشش یک حالت استثنائی و غیر کلی است که اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد دیگر جود نیست. علی (علیه‌السلام) آنگاه نتیجه می گیرد «فالعدل اشرفهما و افضلهما یعنی پس از میان عدالت وجود، آن که اشرف و افضل است عدالت است.(۱)

عدالت دارای شاخه های زیادی است اما علی (علیه‌السلام) به عدالت از چه جنبه آن می نگریسته است؟ با نگاه به سیره و کلام آن حضرت معلوم می شود به جنبه اجتماعی عدالت توجه بیشتری داشته است. از یک طرف از سخنان علی (علیه‌السلام) و از طرف دیگر از عمل ایشان مخصوصا از طرز رفتاری که در دوره زعامت و حکومت خود داشت، معلوم می شود که عدالت به صورت یک فلسفه اجتماعی اسلامی مورد توجه او بوده و آن را ناموس بزرگ اسلام تلقی می کرده و از هر چیزی بالاتر می دانسته است. بنابراین ما نیز به بررسی یک از شاخه های عدالت ـ یعنی عدالت اجتماعی ـ تنها در کلام (نه سیره) آن حضرت می پردازیم.

اثرات عدالت اجتماعی از نگاه امیر المومنین همان طور که ظلم و بی عدالتی در جامعه به خصوص از سوی حکام دارای اثرات و عواقب بدی است و بنا به فرمایش حضرت علی (علیه‌السلام) مهم ترین عامل براندازی حکومت ها و زوال دولت ها بی عدالتی است.(۲) رعایت عدالت هم به نوبه خود برای دولت و مردم دارای اثراتی است. مهم ترین اثر آن برای دولت ها این است که سبب ماندگاری و محبوبیت دولت ها می شود.(۳) هم چنین می توان اثرات و فواید زیر را برای اجتماع در نظر گرفت:

۱. پیشرفت و گسترش جامعه در امور مادی و معنوی. امیر المومنین علی (علیه‌السلام) در همین زمینه می فرمایند: فی العدل سعه و من ضاق علیه فالجور أضیق.(۴) در به کار بستن عدل وسعت و گشایشی (در امور مادی و معنوی) است (که در هیچ زمینه دیگری چنین گشایشی یافت نمی شود) عدل بر هر کسی تنگ گیرد البته جور و ستم بر وی تنگ تر خواهد گرفت.

۲. عدالت عامل پیشگیری از فساد اخلاقی و ناراحتی های روحی. امیر المومنین علی (علیه‌السلام) در خطبه ای که در صفین ایراد فرمود به این مطلب چنین اشاره فرمود: پس وقتی رعیت حق والی را ادا کرد و والی حق او را ادا نمود، حق در میان آنها عزت می یابد و راه های دین بر پا می گردد و نشانه های عدل اعتدال می یابد، پس زمانه به آن (یعنی عدل) آباد می گردد و به بقای دولت امید می رود و مطامع دشمنان به نومیدی می گراید. اما اگر رعیت بر ولی خود غلبه کند یا والی بر رعیت ستم روا دارد اختلاف کلمه روی می دهد و نشانه های ستم و ظلم آشکار گردد و دغلبازی در دین بسیار شود و احکام دین معطل ماند و فساد و منکر میان مردم بسیار گردد پس آنجا ابرار خوار گردند و اشرار عزیز و وظایفی که خدا برای مردم مقرر فرموده است در نظر شان بزرگ و دشوار آید.(۵)

۳. عدالت عامل وحدت و اتحاد مردم با یکدیگر: امام علی (علیه‌السلام) فرمود: العدل قوام البریه.(۶) عدل اساس پایداری و اتحاد مردم است.

۴. عدالت عامل گسترش محبت و علائق اجتماعی: امام علی (علیه‌السلام) در بیان رابطه عدل و محبت در کلام خود چنین می فرمایند: بهترین چیزی که حکمرانان را خشنود می سازد به پا داشتن عدل در شهرها و آشکار ساختن محبت رعیت است البته محبت رعیت هنگامی آشکار می گردد که سینه های آنان (از عقده ها و حقارت هایی که ناشی از بی عدالتی است) سالم باشد. و نصیحت آنان هنگامی صحیح است که حکمرانان را نگهداری کنند و حکومتشان را سنگین نشمارند (یعنی از آنها به سبب عدالتشان راضی باشند).(۷)

عدالت اجتماعی در گفتار حضرت علی (علیه‌السلام)

الف. رعایت انصاف نسبت به بندگان خدا: علی (علیه‌السلام) در فرمان خود به مالک اشتر چنین فرمود: نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود، و از جانب افراد خاص خاندانت، و از جانب رعایائی که به آنها علاقمندی، انصاف به خرج ده! که اگر چنین نکنی، ستم نموده ای! و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگان، دشمن او خواهد بود، و کسی که خداوند دشمن او باشد دلیلش را باطل می سازد و با او به جنگ می پردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند. و بدان، هیچ چیز در تغییر نعمت های خدا و تعجیل انتقام و کیفرش، از اصرار بر ستم سریع تر و زودرس تر نیست، چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را می شنود و در کمین ستمگران است.(۸)

ب. ظلم نکردن نسبت به مردم: امام علی (علیه‌السلام) به استاندار فارس فرمود:

عدالت را پیشه خود نما و از تعدی و ظلم به مردم، دوری گزین، زیرا که تجاوز و تعدی، سبب فرار و دوری مردم از تو خواهد شد و ظلم و ستم سبب قیام مردم و توسل آنها به شمشیر علیه تو می شود.(۹)

ج. توجه به نیازمندان: در این رابطه امیر مومنان علی (علیه‌السلام) می فرمایند:

خداوند سبحان غذا ونیاز حاجتمندان را در اموال ثروتمندان معین کرده، پس هیچ فقیری نیست مگر آنکه ثروتمندی از آن استفاده نموده باشد، و خداوند متعال در این باره از آنها خواهد پرسید.(۱۰)

آن حضرت در فرمان خود به مالک اشتر نیز چنین می فرماید:

الله الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم من المساکین و المحتاجین و اهل البؤسی و الزمنی.(۱۱)

خدا را! خدا را! در مورد طبقه پایین،آنها که راه چاره ندارند، یعنی مستمندان و نیازمندان و تهیدستان و از کار افتادگان.

د. برابری فرصت هاحضرت علی (علیه‌السلام) در این باره موضع گیری سرسختانه نموده، و به مجرّد اینکه به خلافت دست یافت، عنوان نمود تمام امتیازات سیاسی و اقتصادی که به نزدیکان و دوستان و فامیل خلیفه سابق به ناحق داده شده است را از آنها خواهد گرفت، و در این باره فرمود:

به خدا سوگند! آنچه بیهوده از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده، اگر بیابم، به صاحبش باز می گردانم، گرچه زنانی را به آن کابین بسته و یا کنیزانی را با آن خریده باشند، زیرا عدالت گشایش می آورد، و آن کس که عدالت بر اوگران آید، تحمل ظلم و ستم بر او گران تر خواهد بود.(۱۲)

۵. اجرای قانون برای همه (تساوی همه در برابر قانون):در حکومت نا عادلانه قانون به اجراء در نیاید مگر برای مستضعفین، اما صاحبان مقام و ثروت، در مقابل قانون مصونیت داشته باشند.

امام علی (علیه‌السلام) با این شیوه از ظلم و ستم قاطعانه و سرسختانه، مبارزه نمود. چنانکه در این باره فرموده است:

ستم دیدگانی که در نظرها ذلیل و پست هستند، از نظر من عزیز و محترمند، تا حقشان را بگیرم، و نیرومندان ستمگر در نظر من حقیر و پستند، تا حق دیگران را از آنها بستانم.(۱۳)

و) تجاوز نکردن به حقوق دیگران مخصوصا مظلومین امام (علیه‌السلام) می فرمایند: «ستم بر ناتوان، بدترین ستم است».(۱۴)

و نیز می فرماید: «بدا به حال آن که فقرا و مساکین، خصم او باشند».(۱۵)

آنچه لازم است در پایان این مقاله تذکر داده شود، لزوم الگو قرار دادن حضرت علی (علیه‌السلام) در تمام شئون و عرصه های زندگی، خصوصا عدالت خواهی و عدالت جویی است. همه ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که تنها در سایه عدالت و عنایت است که می توان رشد و بالندگی را در جامعه انتظار داشت، هر چند رسیدن به این مرتبه همتی عالی و عزمی قوی و اراده ای پولادین می طلبد که دور از دسترس نیست.

    پی نوشت:

1. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۳۵۰.
2. شرح غررالحکم و دررالکلم، محمد علی انصاری، چاپ هشتم، ج۲، ص۵۹۲.
3. نهج البلاغه، محمد عبده، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۲ق، البلاغه، حکمت ۴۷۶.
4. شرح غررالحکم ،همان ، ج۲، ص۵۱۵.
5. نهج البلاغه، ترجمه اسد الله مبشری، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۸۶۷.
6. شرح غررالحکم،همان، ج۱،ص ۲۸.
7. جورج جورداق، بخشی از زیبایی های نهج البلاغه، ترجمه محمد رضا انصاری، کانون انتشارات محمدی، ۱۳۶۶ش، ص۲۳۴.
8. نهج البلاغه، نامه ۵۳.
9. نهج البلاغه، قصار الحکم، ۴۷۶.
10. نهج البلاغه، قصار الحکم، ۳۲۸.
11. نهج البلاغه، نامه، ۵۳.
12. نهج البلاغه، خطبه، ۱۵.
13. نهج البلاغه، خطبه، ۳۷.
14. نهج البلاغه، نامه، ۳۶.
15. نهج البلاغه، نامه، ۲۶.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.