هر حدیث و سخن امام علی (علیه السلام) پیرامون موضوعات مختلف که در کتبی نظیر نهج البلاغه و غررالحکم و دیگر متون حدیثی نقل شده، دریایی از معارف اسلامی را در خود جای داده است. از امام علی (علیه السلام) احادیث، خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار فراوانی بر جای مانده است. در نوشتار حاضر، چندین سخن امام علی (علیه السلام) از کتاب غررالحکم و درر الکلم انتخاب گردیده و با توضیحاتی اقتباس شده از شرح جلال الدین خوانساری ارائه شده است:
۱. سخن امام علی (ع) درباره دین
الدین یعصم؛ دین نگاه می دارد.
یعنى رعایت دین و اهتمام در امور آن انسان را از حسرت و ندامت روز جزا، حفظ می کند و این مطلب ظاهر است و همچنین از خفت و ذلت در دنیا نیز انسان را حفظ می کند؛ زیرا که دیندار نزد خلایق نیز عزیز و محترم است و اگر آزار و اذیتى هم در راه دین به کسى برسد در نظرها خوار و بىاعتبار نگردد، بلکه در نظر انسان حقیقت بین در علو قدر و سمو رتبه اش افزوده گردد.
۲. سخن امام علی (ع) درباره دنیا
الدّنیا تسلم؛ دنیا خوار می کند.
توضیح این سخن امام علی (علیه السلام) این است که دنیا دوستی و حرص در طلب دنیا و تلف نمودن عمر در تحصیل آن انسان را هم در دنیا و هم در عقبا خوار می کند؛ پس اگر کسى مشغول طلب امور دنیا شود باید که بعد از فراغ از لوازم، در امور اخروی سعی و تلاش کند.
این سخن امام علی (علیه السلام) که دنیا را نکوهش می کند در صورتی که فقط دنیا منظور و هدف قرار بگیرد. مثل جمع نمودن زخارف دنیوى یا تحصیل جاه و اعتبار از براى برتری بر دیگران و زیادتى و غلبه بر ایشان، اما اگر منظور از طلب دنیا نیز تحصیل ثواب های اخروى باشد مانند طلب مال به قدر ما یحتاج خود و عیال که از نظر شرع واجب است مشمول سنخ امام علی (علیه السلام) نیست.
حتی بیشتر از آن نیز براى اطعام دیگران و بخشیدن به فقرا و مساکین و هزینه کردن در حج و زیارات و سایر راه های خیرات، یا تحصیل جاه و اعتبار براى تمکن از امر به معروف و نهى از منکر و کمک فقرا، و نجات آن ها از ظلم زورمندان. این موارد از مصادیق طلب دنیا به شمار نمی آیند بلکه از مصادیق تلاش برای سعادت اخروی خواهد بود که عقلا و شرعا ممدوح و مستحسن است.
«الدّین یجلّ، الدّنیا تذلّ؛ دین بزرگ می کند و دنیا خوار مى گرداند» نیز معنای دو حدیث فوق را دارد.
۳. مقایسه دنیا و آخرت در سخن امام علی (ع)
الدّنیا أمد، الآخره أبد؛ دنیا در گذر است و آخرت زمانیست پاینده.
این سخن گهر بار امام علی (علیه السلام) به ما گوشزد می کند که دنیا برای کسی دوام ندارد و از این رو نباید برای دنیا به گونه ای تلاش کند که گویا در آن برای ابد زندگی می کند؛ بلکه تلاش او باید برای آخرت باشد که ماندگار است.
انسان عاقل برای چیزی که ماندگاری ندارد خود را به زحمت نمی اندازد برای اینکه زحماتش هدر می رود و جز حسرت چیزی دیگری نصیب او نمی گردد. کسی که به آخرت ایمان دارد و نیز می داند که آخرت ماندگار است تمام تلاش خود را صرف ساختن آخرت خود می کند.
۴. جایگاه علم و حکمت در سخن امام علی (ع)
العلم ینجد، الحکمه ترشد؛ علم باعث بلندی و حکمت باعث رشد می شود.
بر طبق این سخن امام علی (علیه السلام) علم و دانش صاحب خود را بلند مى گرداند و حکمت باعث رشد و راه یافتن او مى شود و مراد از حکمت نیز دانستن علوم دینی و معارف شرعی است و گاهى عمل نیز در مفهوم آن اعتبار مى شود. پس ممکن است مراد علم با عمل باشد. بنا بر معناى دوم سبب تام است براى رشد و راه یافتن به غایت که عبارت از سعادت ابدى و ثواب های سرمدى باشد.
در قرآن کریم خداوند حکمت و دانش را خیر کثیر دانسته و فرموده است: «یُؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثیرا؛ (خدا) دانش و حکمت را به هر کس بخواهد (و شایسته بداند) مىدهد؛ و به هر کس دانش داده شود، خیر فراوانى داده شده است».[۱]
۵. مقایسه عدل و ستم در سخن امام علی (ع)
العدل مألوف، الجور عسوف؛ عدل دل پذیر است و ستم از راه بیرون برنده است.
این بسیار روشن است که عدل دل پذیر و پسندیده است و مردم به شخص عادل الفت و رغبت دارند و ظلم و ستم چون سبب تنفر مردم از صاحب آن و دورى گزیدن از او مى شود پس انسان را از راه بیرون می کند؛ یعنى صاحب خود را به راهى مى برد خارج از راهى که جاده سلوک مردم است.
ظلم باعث می گردد صاحبش را از راه مستقیم خداوند منحرف نموده و او را به سوی شقاوت و بدبختی سوق می دهد و لعنت خدا را برای خود بخرد چنانکه خداوند در قرآن فرموده است: «أَلا لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمینَ؛ اى لعنت خدا بر ظالمان باد!»[۲]
۶. سخن امام علی (ع) درباره راستی و گذشت
الصدق وسیله، العفو فضیله
امام علی (علیه السلام) در این سخن فرموده است که راستى وسیله فوز به خیرات و سعادات است، و عفو و در گذشتن از تقصیرات مردم عین فضیلت و زیادتى محاسن و مکارم اخلاق است.
انسانی که اهل گذشت نیست معمولا کینه توز بوده و با هر کسی با کوچک ترین خطایش به دشمنی می پردازد.
از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: آیا شما را نسبت به برترین خلایق دنیا و آخرت آگاه نسازم؟ بخشیدن کسى را که نسبت به شما ستم کرده، صله و دیدار با کسى که با شما قهر کرده، نیکى به شخصى که به شما بدى کرده، کمک به فردى که شما را محروم کرده باشد. و نیزفرموده است در دشمنى و کینه توزى ریشه کنى وجود دارد، ولى نه اینکه ریشه موها را برکند، بلکه دین و ایمان را نابود مى سازد.[۳]
در این حدیث شریف مصادیقی که موضوع عفو و گذشت را تشکیل می دهد مطرح گردیده است. یعنی انسان در برابر ظلم، قطع رحم، بدی کردن دیگران و محروم شدن از حق توسط دیگران باید گذشت داشته باشد و با این گذشت فضیلت انسانی را به کمال برساند و از کینه توزی که دین انسان را به باد می دهد جدا اجتناب کند.
۷. سخن امام علی (ع) درباره سخاوت و شرافت
السّخاء سجیه، الشّرف مزیه؛ سخاوت صفت نیکو و شرافت امتیاز است.
مراد از این سخن امام علی (علیه السلام) این است که سخاوت از اخلاق پسندیده و خوی هاى خوش است، یا مراد اینست که سخاوت آنست که ملکه این کس شده باشد و در او ثابت و راسخ باشد. شرف یعنى بلندى مرتبه و فضیلت به این معنا که شرف یک انسان به فضیلت او است نه اینکه به اعتبار مال و جاه یا بلندى نسب و مانند آن ها باشد.
۸. دور اندیشی و سستی در سخن امام علی (ع)
الحزم بضاعه، التّوانى إضاعه؛ دور اندیشى و عاقبت بینى سرمایه خیرات است، و سستى و کاهلى ضایع کردن عمر و فرصت ها است.
در حدیثی دیگر امیر المؤمنین (علیه السلام) فرموده است: صداقت از امانت به حساب مى آید دروغ خیانت است، ادب آدمى را سربلند مى کند، دور اندیشى از تیز هوشى است، اسراف آدمى را هلاک مى کند و میانه روى ثروت مى آورد. [۴]
انسان دور اندیش هرگز در انجام وظایف و تکالیف سستی نمی کند؛ زیرا سستی در انجام باعث ندامت انسان می که قابل جبران هم نیست. امام علی (علیه السلام) در یکی از خطبه های خود فرموده است:
«به جان خودم سوگند در جنگ با کسى که با حق مخالفت کرده، و در گمراهى قدم نهاده مداهنه و سستى نمى کنم. بندگان خدا! از خدا پروا کنید، و از خدا به خدا بگریزید، و در راهى که براى شما قرار داده قدم نهید، و به اداى تکالیف قیام کنید.[۵]
۹. سخن امام علی (ع) درباره وفا و دوستی
الوفاء کرم، الموده رحم؛ وفا کرم است و دوستى مهربانى و نرمیست.
یعنى وفا به حقوق إلهى و انجام دادن آن ها و به حقوق مردم و اداى آن ها، کرم است و هر که به همه آن ها وفا کند کریم است هر چند افزون بر آن ها کار خیرى دیگری نکند بلکه در بعضى احادیث وارد شده که نهایت کرم همانست. دوستى آنست که با مهربانى و نرمى باشد پس هر که چنین نباشد دوست نخواهد بود.
۱۰. تواضع و تکبر در سخن امام علی (ع)
التّواضع یرفع، التّکبر یضع؛ فروتنى و تواضع انسان را بلند مرتبه مى سازد. اما تکبر و بزرگ منشى باعث پستی انسان می شود. زیرا انسان متکبر هیچگاه دل مردم را نمی تواند به خود جذب کند. اما انسان متواضع با تواضعش دل های مردم را به خود جذب نموده و در نهایت از سوی آنان بزرگ داشته می شود.[۶]
نتیجه گیری
هر حدیث و سخن امام علی (علیه السلام) در هر موضوعی دریایی از معارف را در خود جای داده است و نیازمند شرح و بسطی مبسوط است. امام علی (علیه السلام) در این سخنان، فضایل و رذایل اخلاقی را بیان نموده است. در کتاب غررالحکم و دررالکلم امیرالمؤمنین (علیه السلام) احادیث زیادی از این قبیل جمع آوری شده که از حکمت و علم امام علی (علیه السلام) حکایت دارد.
گردآوری: حمیدالله رفیعی
پی نوشت ها
[۱] . سوره بقره، آیه ۲۶۹.
[۲] . سوره هود، آیه ۱۸.
[۳] . زاهد کیست؟ وظیفه اش چیست؟، ص ۴۷.
[۴] . ایمان و کفر (ترجمه جلد ۷۰- ۶۴ بحار الانوار)، ج۱، ص۵۰۹.
[۵] . نهج البلاغه (ترجمه انصاریان)، ص۲۲.
[۶]. شرح غررالحکم و دررالکلم، ج ۱، ۱۰ – ۱۴.
منابع
۱. قرآن کریم
۲. خوانساری، جلال الدین محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ۴، ۱۳۶۶ش.
۳. علامه مجلسى، ایمان و کفر (ترجمه جلد ۷۰- ۶۴ بحار الانوار)، ترجمه عزیز الله عطاردى، تهران، انتشارات عطارد، چ ۱، ۱۳۷۸ ش.
۴. على بن ابىطالب (ع)، نهج البلاغه (ترجمه انصاریان)، قم، دار العرفان ، چ ۱، ۱۳۸۸ش.
۵. کوفى اهوازى، حسین بن سعید، زاهد کیست؟ وظیفه اش چیست؟، قم، سازمان تبلیغات اسلامى، پژوهشکده باقر العلوم (ع)، انتشارات نورالسجاد؛ چ۱، ۱۴۲۹ ق.
