سید هاشم بحرانی

سید هاشم بحرانی فرزند سید سلیمان حسینی بحرانی و معروف به «علامه بحرانی» است. [۱] سلسله نسب او با بیست و پنج واسطه به امام موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ می‌رسد. [۲]

در نیمه اول قرن یازدهم در روستای «کتکتان» از توابع شهر «توبلی» که پایتخت علمی و سیاسی بحرین در آن عصر بود، فرزندی از سلاله پاک رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ به دنیا آمد. گرچه تاریخ تولد او به طور دقیق به دست نیامده است. بر اساس برخی از دلایل، تاریخ تولدش را بین سالهای ۱۰۳۰ تا ۱۰۴۰ ق. یاد کرده‌اند. [۳]

حیات علمی

سید بحرانی پس از چندی تحصیل در زادگاهش راهی نجف اشراف شد و از استادان آن حوزه باشکوه استفاده فراوان برد و سالها بعد با رسیدن به مقام علمی و معنوی اجتهاد، بزرگ مرجع آن حوزه گشت. گرچه سال ورودش به نجف، به صورت دقیق مشخص نیست اما به یقین در سال ۱۰۶۳ ق. نزد استاد بزرگ نجف، فخرالدین طریحی به دانش اندوزی مشغول بوده است. [۴] او پس از چندی به زادگاهش بحرین بازگشت و بعد از رحلت شیخ محمد بن ماجد بحرانی عهده‌دار منصب مرجعیت و رهبری دینی علمی مردم گردید. [۵][۶]

اساتید

۱. شیخ فخرالدین طریحی نجفی (متوفی ۱۰۸۷ ق.) مؤلف کتاب «مجمع البحرین و مطلع النیرین».

۲. سید عبدالعظیم بن عباس استرآبادی از بزرگان علمای اخباری بود که به علامه بحرانی اجازه نقل روایت داد. [۷]

شاگردان

۱. شیخ محمد بن حسن حر عاملی، مؤلف کتاب «وسائل الشیعه». [۸]

۲. شیخ محمود بن عبدالسلام المعنی. [۹]

۳. شیخ عبدالله بن علی بن احمد بحرانی (متوفی ۱۱۴۸ ه‌. ق) مؤلف کتاب «الرسائل المتشتته». [۱۰][۱۱]

۴. سید محمد بن علی سیف الدین عطار بغدادی. [۱۲]

۵. شیخ علی مقابی بحرانی. [۱۳]

۶. شیخ حسن بحرانی. [۱۴]

۷. شیخ هیکل بن عبد علی اسدی جزائری.

دومین بهار حدیث

قرن چهارم و پنجم هجری دوران نشر و گسترش علوم و تألیف و تصنیف و آزادی نسبی علمای بزرگ شیعی بود. در این دوران عالمان و محدثان بزرگ، کُتب اربعه شیعه (کافی، تهذیب الاحکام، من لایحضره الفقیه، استبصار) را که منابع اساسی فقه تشیع به شمار می‌روند به رشته تحریر درآوردند.

پس از آن دوران، تلاش علمی و تحقیقی در موضوع گردآوری، تدوین و تألیف حدیث رو به خاموشی نهاد تا اینکه پس از گذشت پنج قرن سکوت زمستانی، در قرم یازدهم هجری، بزرگان و نوابغی از عالم تشیع به این امر مهم همت گماشته، با استفاده از زمینه مناسبی که در پرتو حکومت صفویان به وجود آمده بود، تلاش فراگیری را در این باره پی گرفتند. [۱۵]

پیشگامان این تحول عظیم و پیام آوران این بهار با صفا، بزرگانی چون علامه مجلسی و علامه بحرانی بودند. علامه مجلسی با تدوین و نگارش مجموعه عظیم «بحار الانوار» خدمت بزرگی به اسلام کرد.

علامه سید هاشم بحرانی نیز آستین همت بالا زد و به دور از هیاهوی زمانه، خود را به دریای بیکران علوم الهی و معارف اهل بیت افکند و با استمداد از کلام و گوهرهای تابناک امامان معصوم، ساحلی زیبا و پرطراوت را به رهروان طریق هدایت نشان داد.

آن محدث و مفسر بزرگ انگیزه و هدف خود را از این کار عظیم چنین بیان می‌کند:

«دیدم کتب علمی از بین می‌رفت و آثار پوسیده می‌گردید، در حالی که این کتابها قبل از روزگار ما منابعی غنی بودند که پس از چندی تنها علایمی از آنها بر جای ماند و به مرور، اثری از آنها علامتها نیز باقی نماند. گویا چیزی گفته و نوشته نشده بوده است. با اینکه ستارگان علم و معرفت روشنی می‌بخشیدند و کتابها و آثار آنها به طور فراوان در همه نقاط نگاشته و منتشر می‌گردید». [۱۶]

او با این هدف و مقصد، به این تحول عظیم دست زد و بدین سان بار دیگر طراوات شکوفه‌های بوستان اهل بیت ـ‌علیهم السّلام ـ و پیام بهار ایمان را نوید داد.

علامه بحرانی در قرن یازدهم که می‌توان آن را «عصر احیای دوباره حدیث» نام نهاد با تمسک به حدیث شریف پیامبر گرامی اسلام که فرمود:

«ایها الناس انی تارک فیکم الثقلین … کتاب الله و عترتی …» به دفاع از مرزهای عقیدتی اسلام و تفسیر آیات قرآن کریم پرداخت و برای پاسداری و ترویج ثقل اکبر (قرآن مجید) تفاسیر متعددی به رشته تحریر در آورد.

او در دفاع از ثقل اصغر (اهل بیت) و انتشار احادیث معصومین ـ علیهم السّلام‌ ـ نیز تلاشی درخور توجه و ستودنی از خود نشان داد. وی که فقیهی گرانمایه و صاحب تألیفات بسیار ارزشمندی در فقه، اصول، رجال و … بود زمانی از ادامه تحقیق و تألیف در فقه منصرف شد و به یکباره توجه ویژه‌ای نسبت به تدوین آثار اهل بیت پیدا کرد و با تمام توان و سرعت و دقت فراوان، به این مهم پرداخت. [۱۷]

درباره اوآمده است:

«علامه بحرانی عمر شریفش را وقف جمع آوری، تصحیح و تدوین احادیث نمود و حتی یک لحظه از جستجو برای یافتن کتب حدیث و جمع‌آوری نسخه‌های کتب حدیث و تصیح و تبویب و تنظیم احادیث برای بهتر استفاده کردن از روایات آرام نگرفت». [۱۸]

بدین سان علامه سید هاشم بحرانی با تلاش وصف ناپذیرخویش، «پاسدار حریم ثقلین» گردید.

روش علمی و تحقیقی

علامه بحرانی در تدوین کتابهای روایی و حدیث، از روشهای برجسته و علمی خاصی استفاده می‌کرد که اشاره‌ای اجمالی به آنها ضروری می‌نماید.

۱. استفاده از روایات اهل سنت برای اثبات امامت علی ـ علیه السّلام ـ و دیگر امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ به گونه‌ای که او حدیث منزلت را از طریق یکصد سند از دانشمندان اهل سنت با ذکر نام کتاب و مدرک آنها نقل کرده است. [۱۹][۲۰][۲۱][۲۲]

۲. استفاده از نسخه‌های متعدد و عبارات متفاوت یک حدیث برای صحیح‌تر مشخص شدن و گویایی حدیث.

۳. تحقیق و تصحیح سند احادیث برای پیدا کردن روایات صحیح. [۲۳]

او در این زمینه کتاب تهذیب شیخ طوسی را بررسی و تحقیق کرد و اغلاط بسیاری را که در رجال و سند اخبار بود مشخص ساخت و اثرخویش را «تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب» نامید. [۲۴]

۴. دسته‌بندی و تبویب احادیث ازدیگر کارهای مهم و لازمی بود که در سیره نیکوی سید قرار داشت.

او در این باره کتاب «ترتیب التهذیب» را که مربوط به تهذیب شیخ طوسی بود به رشته تحریر درآورد و آن را به بهترین روش تدوین و دسته بندی کرد. [۲۵]

کوششهای جانفرسای این محقق توانمند، عالمان و سیره نویسان بلند پایه را بر آن داشت تا همگان اعتراف کنند که در تاریخ تشیع کسی جز علامه مجلسی (رض) مانند او دیده نشده است [۲۶][۲۷]

[۲۸][۲۹]

و بلکه در برخی موارد از جمله تحقیق در سند و تصحیح آن، امتیازاتی دارد که در نوع خود بی‌نظیر بوده و ایشان در این باره از مصادری حدیث نقل کرده که علامه مجلسی به آنها دست نیافته است. [۳۰]

بر قله تقوا و خدمت

علامه بحرانی اسطوره تقوا و ضرب المثل پرهیزکاری بود. شیخ محمد حسن نجفی، صاحب کتاب جواهر الکلام در ضمن موضوعات مربوط به عدالت و تقوا، فرزانگانی چون مقدس اردبیلی و علامه بحرانی را از چهره‌های ممتاز و استثنایی تقوا معرفی می‌کند. [۳۱]

سید بحرانی به رغم فعالیتهای تحقیقی و تألیف کتابهای پرارج، هیچ‌گاه از هدایت و ارشاد مردم غافل نبود و وظایفی چون قضاوت، اجرای احکام الهی، کوتاه کردن دست ظالمان و دیگر امور مربوط به جامعه را بخوبی به انجام رساند. [۳۲]او با مدیریت دینی خویش انسانهای صالح را به سوی تکامل و سعادت واقعی رهنمون گشته، هدایت‌گر مردم در دین و دنیایشان بود.

آثار

الف. علوم قرآن.

۱. البرهان فی تفسیر القرآن (معروف به تفسیر برهان).

۲. اللوامع النورانیّه فی اسماء علی و اهل بیته القرآنیه.

۴. الحجه فیما نزل فی القائم الحجه.

۵. نورالانوار فی تفسیر القرآن.

۶. الهادی و مصباح النادی.

۷. الهدایه القرآنیه الی الولایه الامامیه.

ب. اصول اعتقادات.

۱. حقیقه الایمان المبثوت علی الجوارح و احادیث التوحید و النبوه و الامامه.

۲. نهایه الاکمال فیما یتم به تقبل الاعمال.

۳. مصباح الانوار و انوار الابصار فی بیان معجزات نبی المختار.

۴. امامت.

۵. اثبات الوصیه.

۶. احتجاج المخالفین علی امامه علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ.

۷. الانصاف فی النص علی الائمه اثنی عشر من آل محمد الأشرف.

۸. ایضاح المسترشیدن فی بیان تراجم الراجعیت الی الولایه علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ.

۹. بهجه النظر فی اثبات الوصایه و الامامه للائمه اثنی عشر.

۱۰. البهجه المرضیه فی اثبات الخلافه و الوصیه.

۱۱. تبصره الولی فیمن رای القائم المهدی.

۱۲. تبصره الولی فی النص الجلی امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب ـ علیه السّلام ـ.

۱۳. التحفه البهیه فی اثبات الوصیه لعلی ـ علیه السّلام ـ.

۱۴. سلاسل الحدید و تقیّد اهل التوحید.

۱۵. عمده النظر فی بیان عصمه الائمه الاثنی عشر.

۱۶. غایه المرام و حجه الخصام فی تعیین الامام من طریق الخاص و العام.

۱۷. فصل معتبر فیمن رای الامام الثانی عشر.

۱۸. کشف المهم فی طریق خبر غدیرخم.

۱۹. مدینه المعاجز الائمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر.

۲۰. تفضیل الائمه صلوات الله علیهم علی الانبیاء عدانبینا محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ.

۲۱. تفضیل علی ـ علیه السّلام ـ علی الانبیاء او العزم من الرسل.

۲۲. تلخیص رسالتین.

۲۳. حلیه النظر فی فضل الائمه الاثنی عشر.

۲۴. الدر النضید فی فضائل الحسین الشهید ـ علیه السّلام ـ.

۲۵. فضائل علی و الائمه من ولده.

۳۴. فضل الشیعه (مناقب الشیعه).

۲۶. اللباب المستخرج من کتاب الشهاب.

۲۷. مناقب امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ.

۲۸. التیمیه و الدره الثمینه.

۲۹. معالم الزلفی فی عارف النشأه الاولی و الاخری.

۳۰. نزهه الابرار و منار الافکار فی خلق الجنه و النار.

ج. تاریخ اسلام.

۱. حلیه الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار.

۲. المطاعن البکریه و المثالب العمریه من طریق العثمانیه.

۳. مولد القائم.

۴. وفاه النبی.

۵. وفاه الزهراء.

۶. سیر الصحابه.

۷. مقتل ابی عبدالله الحسین ـ علیه السّلام ـ.

د. فقه.

۱. التنبیهات فی الفقه.

ه. حدیث.

۱. ترتیب التهذیب.

۲. شرح ترتیب التهذیب.

۳. روضه الواعظین فی احادیث الائمه الطاهرین.

۴. تعریف رجال من لا یحضره الفقیه.

و. رجال.

۱. تنبیهات الاریب فی رجال التهذیب.

۲. التیمیه فی بیان نسب التیمی.

۳. روضه العارفین و نزهه الراغبین.

۴. من روی النص علی الائمه الاثنی عشر من الصحابه و التابعین.

وفات

در سال ۱۱۰۷ ق. در بحرین ، روستای نعیم جان سپرد و روحش به ملکوت اعلی پر کشید و جهان تشیع را در سوگ خود نشاند. پیکر پاکش با احترام و تجلیل به روستای «توبلی» منتقل گشت و در مقبره ماثنی، در جوار مسجد معروف آن سامان به خاک سپرده شد.مقبره‌اش اینک زیارتگاه خداجویان بحرین است.

پی نوشت:

۱. علامه السید هاشیم البحرانی، فارس تبریزیان، ص ۱۹.

۲. جامع الانساب، محمد علی روضاتی، ص ۲۳.

۳. علامه السید هاشیم البحرانی، ص ۲۱ ـ ۲۲.

۴. مقدمه تفسیر الهادی و مصباح النادی، علامه بحرانی، ص ۸۳.

۵. العلامه السید هاشم البحرانی، ص ۴۲.

۶. زندگینامه علامه بحرینی، ص ۷۳.

۷. روضات الجنات، محمد باقر خوانساری، ج ۸، ص ۱۸۳.

۸. امل الآمل، حر عاملی، ج ۲، ص ۳۴۱.

۹. لؤلؤ البحرین، ص ۷۵.

۱۰. لؤلؤ البحرین، ص ۷۲؛ الذریعه.

۱۱. آقا بزرگ تهرانی، ج ۱۰، ص ۲۵۸.

۱۲. معارف الرجال، محمد حرز الدین، ج ۲، ص ۳۳۰.

۱۳. الذریعه، ج ۷، ص ۷۹ و ج ۸، شماره ۴۴۷.

۱۴. العلامه السید هاشم البحرانی، ص ۴۸.

۱۵. سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانی، ص ۳۳۲.

۱۶. مدینه المعاجز، سید هاشم بحرانی، ج ۱، مقدمه، ص ۲۸.

۱۷. علامه بحرینی، ص ۱۱۳، ۱۱۴، ۱۱۵.

۱۸. العلامه السید هاشم البحرانی، ص ۵۷.

۱۹. غایه المرام، سید هاشم بحرانی، ص ۱۰۹.

۲۰. غایه المرام، سید هاشم بحرانی، ص ۱۲۶.

۲۱. غایه المرام، سید هاشم بحرانی، ص ۱۹۱.

۲۲. غایه المرام، سید هاشم بحرانی، ص ۲۰۰.

۲۳. البرهان، سید هاشم بحرانی، ج ۴، ص۵۵۱.

۲۴. لؤلؤ البحرین، ص ۶۵.

۲۵. لؤلؤ البحرین، ص ۶۵.

۲۶. لؤلؤه البحرین، ص ۶۳؛ ؛ قصص العلماء، ص ۶۳.

۲۷. الکنی و الالقاب، شیخ عباس قمی، ج ۳، ص ۹۳.

۲۸. اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج ۵۱، ص ۸.

۲۹. انوار البدرین، علی بلادی، ص ۱۳۶.

۳۰. العلامه السید هاشم بحرانی، ص ۵۷.

۳۱. جواهر الکلام، ج ۳، ص ۲۹۵.

۳۲. لؤلؤ البحرین، ص ۶۳.

منبع: سایت اندیشه قم