زبده التفاسیر

زمان مطالعه : 5 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

«زبده التفاسیر» تألیف ملا فتح اللّه کاشانى دوره‏ى کامل تفسیر قرآن به زبان عربى است، و در حقیقت تفسیر متوسط ملا فتح اللّه است. بعد از دو تفسیر منهج الصادقین و مختصرش، آن را نگاشته و بنابراین حاصل تبحر و تجربه‏ى اوست. در سال ۹۷۷ ق از نگارش آن فارغ شده است و یک سال بعد رحلت نموده است.

گزارش محتوا:

مقدمه‏ى تحقیق در این تفسیر شامل مباحثى در معناى تفسیر از جهت لغت و اصطلاح از دیدگاه، راغب، سیوطى، آیت اللّه خویى، شهید صدر، شیخ طوسى و…. تفاوت تفسیر و تأویل، بیان روشهاى تفسیرى، شرایط مفسر و دیدگاه شیعه در تفسیرپذیرى قرآن، زندگینامه و تألیفات مفسر و روش تحقیق مى‏باشد.

مقدمه‏ى مفسر نیز در پنج محور تنظیم شده است: ۱. عدد آیات قرآن و فایده‏ى شناخت آنها( بیان اعداد کوفى، بصرى، شامى، مکى و انتساب آنها.) مبناى مفسر عدد کوفى آیات است که منتسب به حضرت على( ع) مى‏باشد؛ ۲. اسامى قراء مشهور و راویان آنها؛ ۳. جمع و تألیف قرآن در زمان پیامبر اکرم( ص)؛ ۴. مصونیت قرآن از تحریف؛ ۵. اخبارى در فضل قرآن و اهل آن.

مفسر در مقدمه‏ى خود مى‏نویسد:« بعد از تألیف دو تفسیر به زبان فارسى، تصمیم گرفتم به زبان عربى نیز تفسیرى بنویسم تا اهل این لغت نیز از آن بهره ببرند، بعد از استخاره تصمیم به تألیف آن گرفتم و از چهار کتاب، تفسیر کشاف، مجمع البیان، انوار التنزیل بیضاوى و جامع الجوامع، استفاده کردم. در این تألیف کوشیدم که لغات و نکات و ترکیبات آیات را روشن نمایم، اسباب النزول و ارتباط آنها را ذکر کنم، و به فضائل السور و خواص آیات، قراءات دهگانه متواتر، و توضیح معانى قرآنى بر مبناى مذهب اهل بیت( ع)، بپردازم. اشاره‏اى نیز به بطلان عقاید و مذاهب مخالفین و گمراهان، داشته‏ام، مختصرى از قصص و مقدارى از احادیث نبوى و روایات مأثور از ائمه( ع) را نیز یادآور شده‏ام.»

روش تفسیر:

تفسیر زبده را نمى‏توان در نوع خاصى از شیوه‏هاى تفسیرى محصور کرد، زیرا هم به روش اجتهادى بحث نموده، هم روایات پیامبر( ص) و اهل بیت( ع) را نقل مى‏نماید، هم به مسائل ادبى( به معناى عام) پرداخته است، قصص قرآن را بیان مى‏کند، اشاره‏اى نیز به مسائل کلامى دارد، اما به‏طور کلى مى‏توان گفت، وجهه‏ى ادبى آن کاملاً نمایان است و استفاده‏ى مفسر از تفاسیر کشاف، بیضاوى، مجمع البیان و جوامع الجامع نیز مؤید آن است.

روش کلى مفسر در ابتداى سوره‏ها به این ترتیب است که ابتدا اطلاعات کلى درباره‏ى سوره را ارائه مى‏دهد، نام سوره، تعداد آیات آن، مکى مدنى بودن با بررسى اقوال مختلف و ذکر قائلین آن سپس به وجه تسمیه‏ى سوره و فضل آن از طریق ذکر روایات، مى‏پردازد.

ترتیب مباحث در آیات به این شکل است که آنها را قسمت به قسمت مطرح مى‏کند، ابتدا دسته آیات را مى‏آورد، سپس فراز آیات را به ترتیب مطرح مى‏کند، در بحث ادبى به صرف، نحو، معانى و بیان اهتمام دارد، در این مقطع نیز به تبیین لغات و واژه شناسى( در آنجا که نیاز به توضیح است) مى‏پردازد. در این زمینه از اشعار عرب نیز گاهى استفاده مى‏نماید.

در ذکر اقوال گاهى به نقد آنها تمایل پیدا مى‏کند مانند: ج ۱ ص ۳۴ ذیل‏«غیر المغضوب علیهم».استفاده از روش تفسیر قرآن به قرآن را در جاى جاى تفسیر زبده مى‏توان مشاهده کرد. در تفسیر و با تکمیل معانى آیات از این روش بهره مى‏برد. مانند: ج ۱ ص ۳۰ و ۳۲ ذیل آیات ۶ و ۷ سوره‏ى حمد. در تفسیر آیات، علاوه بر روش فوق به روایات نیز مى‏پردازد، در این میان گاهى به شرح احادیث، اقدام مى‏کند، مانند: ج ۱ ص ۲۵ ذیل تفسیر الحمدللّه سوره‏ى حمد.

توجه به قرائت کلمات و محور قرار دادن قرائت عاصم، ضمن مطرح کردن قرائت‏هاى دهگانه از بخش‏هاى دیگر تفسیر زبده است. به شأن نزول آیات نیز توجه دارد و با نقل‏هاى متفاوت این بخش را نیز پى‏گیرى نموده از اسباب النزول واحدى کمک فراوان مى‏گیرد.

مفسر سعى در بیان ارتباط بین دسته آیات دارد، بهمین جهت در موارد فوق بعد از هر دسته آیات، با تعبیراتى که نشانه‏ى ارتباط مقاطع کلام است مانند« ثم»،« ف»،« لمّا کذا فکذا»، کلام بعدى را آغاز مى‏کند. با این مبنا بطور طبیعى به ارتباط سور نیز مى‏پردازد و غالباً ابتداى هر سوره به ارتباط آن با سوره‏ى قبل، اشاره دارد. مانند: ج ۵ ص ۶ ابتداى سوره‏ى شعرا.

از نکات قابل توجه تفسیر« زبده» این است که ضمن پرهیز از نکات موهن در قصه‏هاى قرآن،( که معمولاً اسرائیلیات مملو از آن است.) به جزئیات آنها هم همت مى‏ورزد. مانند: ج ۶ ذیل سوره‏ى نمل آیات ۱۵ تا ۱۹ ص ۸۰ به بعد، قصه‏ى نطق پرندگان و جزئیات لشکر سلیمان( ع)، جزئیات« نمله»، جزئیات پیام‏رسانى هدهد و هدیه بلقیس.

در بحث‏هاى فقهى در حد اعتدال و با توجه به فضاى تفسیر، متعرض آن مى‏شود و بطور طبیعى در مسائل خلافى، دیدگاه شیعى خود را بیان مى‏دارد. علاوه بر بحث‏هاى فقهى، دیدگاه شیعى او را در مواردى نظیر آیه‏ى ۳۳ احزاب و تفسیر اهل بیت( ع) ج ۵ ص ۳۷۰ به بعد، نیز مى‏توان دید.

مباحث کلامى را نیز به تناسب و لابلاى بحث‏هاى تفسیرى، از یاد نمى‏برد و اشاره‏اى به آنها دارد، مانند: بیان اختلاف معانى صفات خداوند و انسان در مواردى که نام مشترک دارند، بطور نمونه، تفاوت صفت غضب در خداوند و انسان ج ۱ ص ۳۴ ذیل‏«غیر المغضوب علیهم».

در بررسى کلى تفسیر« زبده» و« منهج الصادقین» مى‏توان گفت، که زبده خلاصه‏اى از منهج الصادقین است. به کلام عربى با توجه بیشتر به مباحث لغوى، ادبى، معانى و بیانى که براى مخاطبان آشنا به زبان عربى ملموس‏تر است. در مقدمات دو کتاب نیز با اینکه مقدمات منهج بیشتر است امّا مباحثى مانند، جمع قرآن در زمان پیامبر( ص)، قراء مشهور سبعه و عشره، هر دو کتاب یک گونه‏اند.

وضعیت کتاب:

آقایان میرزا محمود زنجانى، فارس حسّون کریم، محمود بدرى و محمد آغااوغلو کار تحقیق کتاب را به انجام رسانده‏اند.

نسخه‏ى محورى تحقیق، نسخه‏ى کتابخانه‏ى آیت اللّه مرعشى نجفى( ره) بوده که از روى نسخه‏ى مؤلف در سال ۱۰۷۰ و ۱۰۷۳ ق استنساخ شده است.

روش تحقیق کتاب به‏طور خلاصه به قرار ذیل است: ۱. استنساخ کتاب و مقابله‏ى آن با نسخه‏ى خطى؛ ۲. مقابله‏ى کتاب با تفاسیر تبیان، مجمع البیان، کشاف و انوار التنزیل بیضاوى و تصحیح آن براساس آنها( چون غالباً عین عبارت این تفاسیر در« زبده» نقل شده است.)؛ ۳. توضیح و تفسیر برخى کلمات و الفاظ نامأنوس و اشعارى که مفسر به آنها استشهاد کرده است، و مشخصات شهرها و مناطق؛ ۴. ذکر مصادر اقوال و روایاتى که مفسر به آنها اشاره داشته یا از آنها استفاده نموده است.

موارد فوق در پاورقى کتاب چاپ شده است. البته باید اشاره داشت که با وجود زحمت و تلاش فراوان محققین، براى بخشى از منابع و مآخذ صریح، آدرس جلد و صفحه، در پاورقى‏ها ذکر نشده است؛ مانند ج ۵ ص ۳۷۴ و ۳۷۵ آیه‏ى ۳۵ سوره‏ى احزاب.

چاپ اول، کتاب به سال ۱۴۲۳ ق در شهر مقدس قم، ارائه گردید و آن را از کنج کتابخانه‏ها به بازار کتاب، کشاند. چاپ فعلى این تفسیر در هفت جلد به قطع وزیرى، انجام گرفته است. در این چاپ فهرستى آیات به تفکیک سوره، در آخر هر جلد، ذکر شده، متأسفانه به فهرست اعلام، منابع و… پرداخته نشده است.