خصوصیات یک مؤمن از دیدگاه قرآن و اهل بیت علیهم السلام

در آیات مختلفی از قرآن کریم صفات مؤمنین را مشاهده می‌کنیم از جمله در آیات ابتدائی سوره مومنون بعد از تاکید بر سعادتمند بودن آن‌ها (قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون) اوصاف ایشان را بیان می‌کند:

۱. خشوع در نماز: خداوند قبل از هر چیز انگشت روی نماز گذارده، میگوید: «آنها که در نمازشان خشوع دارند» (الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ).

اشاره به این که نماز آنها(مومنین) الفاظ و حرکاتی بیروح و فاقد معنی نیست، بلکه به هنگام نماز آن چنان حالت توجه به پروردگار و حضور قلب در آنها پیدا میشود که از غیر او جدا میگردند و به او میپیوندند.

در حدیثی میخوانیم که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله مردی را دید که در حال نماز با ریش خود بازی میکند، فرمود: «اگر او در قلبش خشوع بود اعضای بدنش نیز خاشع میشد».

۲. دومین صفتی را که بعد از صفت خشوع در نماز برای مؤمنان بیان میکند این است که: «و آنها که از لغو و بیهودگی روی گردانند» (وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ). در واقع تمام حرکات و خطوط زندگی آنان هدفی را دنبال میکند، هدفی مفید و سازنده چرا که «لغو» به معنی کارها، سخنان و افکار بیهدف و بدون نتیجه مفید است.

۳. سپس به سومین صفت مؤمنان راستین که جنبه اجتماعی و مالی دارد اشاره کرده، میگوید: «آنها که زکات را انجام میدهند» (وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ).

۴. چهارمین ویژگی مؤمنان را مسأله پاکدامنی و عفت کامل، و پرهیز از هر گونه آلودگی جنسی قرار داده، چنین میگوید: «و آنها که دامان خود را (از آلوده شدن به (بیعفتی) حفظ میکنند» (وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ).

«و تنها آمیزش جنسی به همسران و کنیزانشان دارند، که در بهره گیری از آنان ملامت نمیشوند» (إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ).

از آنجا که غریزه جنسی سرکشترین غرائز انسان است و خویشتن داری در برابر آن نیاز به تقوا و پرهیزکاری فراوان و ایمان قوی و نیرومند دارد، در این آیه بار دیگر روی همین مسأله تأکید کرده، میگوید: «و کسانی که غیر از این طریق را طلب کنند، تجاوزگرند» (فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ).

تعبیر «به محافظت فروج» گویا اشاره به این است که اگر مراقبت مستمر و پیگیر در این زمینه نباشد، بیم آلودگی فراوان است.

۵و۶. .  در این آیه به پنجمین و ششمین صفت برجسته مؤمنان اشاره کرده، میگوید: «و آنها که امانتها و عهد خود را رعایت میکنند» (وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ).

حفظ و ادای امانت و همچنین پایبند بودن به عهد و پیمان در برابر خالق و خلق از صفات بارز مؤمنان است.

در مفهوم وسیع «امانت»، امانتهای خدا و پیامبران الهی و همچنین امانتهای مردم، جمع است. نعمتهای مختلف خدا هر یک امانتی از امانات او هستند، آیین حق، کتب آسمانی، دستور العملهای پیشوایان راه حق و همچنین اموال و فرزندان و پستها و مقامها، همه امانتهای اویند که مؤمنان در حفظ و ادای حق آنها میکوشند.

همچنین حکومت، از مهمترین ودیعههای الهی است که باید آن را به اهلش سپرد.

۷. در این آیه آخرین ویژگی مؤمنان را که محافظت بر نمازهاست بیان کرده، میگوید: «و آنها بر نمازشان مواظبت مینمایند» (وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ).

جالب این که: نخستین ویژگی مؤمنان را «خشوع در نماز» و آخرین صفت آنها را «محافظت بر نماز» شمرده است، از نماز شروع میشود و به نماز ختم میگردد چرا که نماز مهمترین رابطه خلق و خالق است که هر گاه با آدابش انجام گیرد، زمینه مطمئنی برای همه خوبیها و نیکیها خواهد بود.(۱)

در روایات نیز نمونه های زیادی از اوصاف مومنین را می‌بینیم از آن جمله حدیث زیبائی از امام سجّاد علیه السّلام است که میفرمایند: مؤمن سکوت میکند تا سالم و سلامت بماند و سخن میگوید تا [از گفتگو با دیگران] غنیمت گیرد و شهادتش را از افراد دور [و ناآشنا] کتمان نمیکند و هیچ کار خیری را ریاکارانه انجام نمیدهد و هیچ کار خوبی را به خاطر حیا ترک نمیکند، اگر ستوده شود از آنچه که در بارهاش میگویند بیمناک است و از خداوند به خاطر آنچه که در بارهاش نمیدانند طلب مغفرت میکند، گفتار کسی که نسبت به او جاهل است او را نمیفریبد و از اینکه یکایک عملش حفظ و نگاهداری میشود بیمناک است.(۲)

برخی از عوامل افزایش ایمان به خدا

۱. رفع موانع و ایجاد شرایط:

اگر بخواهیم عملاً ایمان خود را به خدا افزایش دهیم، باید موانع ایمان به خدا را در وجود خود از بین ببریم. موانع شناخت و ایمان به خدا از نظر قرآن عبارت است از زنگارهایی که در اثر هوسرانی و گناه بر آیینه عقل و قلب انسان می نشیند، اعمالی که موجب این گرفتاریهای معنوی می شوند عبارت است از: ظلم به خود یا مردم و کفر به معنای پنهان نمودن حقایق به انگیزه سودپرستی یا لجاجت از تعصب، و اسراف به معنای تجاوز از حد و مرز در هر کاری، و فسق به معنای خروج از راه حق. در سنت آفرینش که بر اساس قانون علیت استوار است هر یک از این امور مانع شناخت عقلی و قلبی هستند و موجب عدم تشخیص راه از چاه بوده و در نتیجه گمراهی انسان را سبب می شوند. تمام موانع ایمان به خدا یک ریشه اساسی دارد و آن هوسرانی و خودخواهی و گناه است، وقتی که هوی و میل به تعبیر قرآن کریم خدای انسان شد، راه شناخت و ایمان را بر انسان می بندد، و انسان به تدریج موقعیت خود را در جهان هستی فراموش می کند و در غفلت و گمراهی قرار می گیرد.(۳)

۲. دقت و تفکر:

قرآن در موارد متعدد ما را تشویق به نظر می کند یعنی نگرشی جستجوگرانه و مشاهده ای همراه با تفکر و ژرف نگری تا بتوانیم با اندیشه بیشتر در آیات الهی و نشانه های خدا در عالم طبیعت و در وجود انسان به شناخت حضوری و آگاهانه دست پیدا کنیم و به تدریج حضور خدا را در زندگی خود درک، و خود را در محضر او و او را ناظر بر کار خود بدانیم. به این آیات که ما را به دقت نظر دعوت می کند توجه نماییم:

بگو نظر کنید که چه چیزهایی در آسمان و زمین است. بگو در زمین سیر کنید و نظر کنید که چگونه آفرینش را آغاز کرد.آیا به شتر نظر نمی کنید که چگونه آفریده شده و به آسمان که چگونه برافراشته و به کوهها که چگونه برپا و به زمین که چگونه گسترده شده است.(۴)

ملاحظه می کنیم که در تمام این موارد، نظر باید چندان دقیق باشد که سؤالهایی را پاسخ گوید و مشکلاتی را که مطرح است حل نماید، این تفکر و نظر سراسر واقعیتها و حقایق جهان را شامل می شود و در یک محدوده خاص نمی باشد، صدها آیه در قرآن انسان را به چنین اندیشه وسیع و ثمربخش فرا می خواند.۷(۵)

۳. ذکر و یاد خدا:

ذکر به معنای حضور عملی و کرداری نه صرف حضور ذهنی و گفتاری، اگر چه این هم بخشی از یاد خدا است. یاد خدا یعنی حضور خداوند در صحنه ذهنی و عمل و خود نگهداری از هوسها و منفعت طلبی های برخاسته از خود محوری، اجتناب از گناه و یاد خدا اولین گام عملی در افزایش ایمان است.

۴. تداوم عبادت:

مداومت بر انجام عبادات عملی و حضور در پیشگاه خدا و مناجات و راز و نیاز با او اگر با پشتوانه شناخت و معرفت و برهان باشد، موجب انس و الفت با خدا و محبت آگاهانه می شود. عبادت خدا آلودگیها را از روان انسان پاک می کند، و روح و روان را تغذیه معنوی می نماید تا بتوان با آمادگی بیشتر در برابر گناه مقاومت و درجات قرب الهی را بپیماید.

۵. توجه به آثار ایمان:

ایمان به خدا علاوه بر اینکه جهان هستی را برای ما توجیه می کند و به آن معنا و هدف می بخشد، آرامش روحی را هم تضمین می کند. اگر انسان به خدا ایمان داشته باشد از چنان اعتماد به نفسی برخوردار می شود که در برابر مشکلات زندگی و معمای مرگ و عاقبت زندگی، تاب آورد و این مسائل، آرامش درونی او را به بدبینی و ناامیدی مبدل نمی سازد. و با اعتماد به اینکه خداوند به او کمک می کند و در این جهان رها نشده است به رفع نگرانیها می کوشد. با نشاط روحی و انبساط خاطری که از ارتباط انسان با خدا ایجاد می شود هر مشکلی قابل حل و آینده تضمین شده است. و مرگ نه تنها نابودی نخواهد بود که ملاقات با خدا و برگشت به سوی او است. قرآن کریم می فرماید: الا بذکر الله تطمئن القلبوب(۶) آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرام خواهد گرفت.

۶. اجتناب از سرگرمیهای لهوی:

پر ارزش ترین دارائی انسان عمر او است که در حال هوشیاری حاضر نیست به هیچ قیمتی آن را بدهد، ولی گاهی سرگرمیهای بیهوده چنان انسان را تخدیر می کند که عمر خود را مفت و مجانی هدر می دهد، قد افلح المؤمنون الذین هم عن اللغو معرضون(۷) این آیه کریمه یکی از نشانه های مؤمن را اعراض و روگردانی از لغو بیهودگی معرفی می نماید شخصی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ پرسید: شکار و چوگان بازی و بازی با شطرنج چگونه است؟ امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: مؤمن فرصت پرداختن به اینگونه کارها را ندارد.(۸)

اینک با توجه به این نکات کلی بهتر است به بعضی راهکارهای عملی در این زمینه اشاره ای داشته باشیم:

۱. به نمازهای واجب اهمیت بیشتری داده سعی کنید در اول وقت بخوانید و حضور قلب در نماز را تقویت نمایید.

۲. سعی شود به نمازهای نافله به خصوص نافله شب توجه شود که خداوند در قرآن کریم متهجد و نافله شب را زمینه ساز رسیدن به مقام محمود می داند.

۳. هر شب قبل از خوابیدن به محاسبه نفس بپردازید و با یک ارزیابی دقیق نسبت به اعمال و رفتار روز جاری، موفقیت یا عدم موفقیت خود را مورد توجه قرار داده و اگر مرتکب خلاف و لغزش شده اید خود را تنبیه و اگر توجه کافی به انجام واجبات داشته اید شکر گزار خداوند بوده و خود را تشویق کنید.

۴. در انتخاب دوستان خود دقت زیادی داشته باشید. زیرا دوست و رفیق تأثیر زیاد و عمیقی در افکار و اندیشه ها و رفتار انسان دارد.

۵. با قرآن مأنوس باشید و هر روز پس از قرائت قرآن در آیات آن تدبّر و تفکر کنید.

۶. توسل به ائمه اطهار ـ علیهم السّلام و شرکت در مجالس مذهبی. مراسم میلاد و همچنین سوگواری ائمه اطهار علیهم السلام، و جلسات تفسیر قرآن و نهج البلاغه ….

۷. در تمام مراحل اخلاص در عمل فراموش نشود.

پی نوشت:

1. برگزیده تفسیر نمونه، ج۳، صص: ۲۴۱-۲۴۲
2. شیخ حر عاملى محمد بن حسن – افراسیابى نهاوندى على، جهاد النفس وسائل الشیعه : ترجمه افراسیابى، ۱جلد، نهاوندى – قم، چاپ: اول، ۱۳۸۰ش ص۴۳
3. آیت الله محمدی ری شهری، بهترین راه شناخت خدا، ج ۱، ص ۷۴ ـ ۱۰۱)، چاپ دوم، ۱۳۶۱، انتشارات یاسر.
4. یونس: ۱۰۱. اعراف: ۳۶. الغاشیه: ۱۷.
5. مرحوم شهید بهشتی و دیگر نویسندگان، شناخت اسلام ، ص ۴۱، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
6. رعد: ۲۸.
7. مؤمنون: ۳.
8. آیت الله محمدی ری شهری، میزان الحکمه، واژه اللهو، به نقل از ج ۲، بهترین راه شناخت خدا، ص ۸۰، از مؤلف مذکور.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه