حقوق همسایگان در سیره و سخن نبوى(ص)

اشاره:

پس از خانواده که کوچک ترین و اساسى ترین تشکل اجتماعى انسان ها به شمار مىآید، افرادى که در یک محل گرد هم مى آیند و با یکدیگر همسایه مى شوند با وحدت، وفاق و معاشرت ها و روابط عاطفى مى توانند پاسدار بعد انسانى و ارزشى و ضامن استحکام و استوارى واحد اجتماعى خویش باشند. در این نوشته به حقوق همسایگان از دیدگاه دین مبین اسلام پرداخته شده تا امتیاز دین اسلام نسبت به سایر ادیان مشخص گردد.

اسلام براى همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقى قایل شده که اگر کسى بخواهد آن ها را نادیده انگارد یا ضایع نماید، گناهکار، خاطى و متجاوز است. در آیه ۳۶ از سوره نسإ، خداوند از انسان مسلمان و بنده راستین و با اخلاص خود مى خواهد که پس از اطاعت و عبادت او، حق بندگان دیگر و آداب معاشرت را مراعات کند و در واقع طبق این آیه، خداوند نسبت به حق خویش و حقوق انسان ها ده فرمان بسیار مهم صادر نموده است که بند ششم و هفتم آن، در خصوص همسایگان دور و نزدیک است که اولا رعایت حقوق آنان طبق مفاد این آیه، عمل نمودن فرمان واجب الهى است و ثانیا این رفتار در ردیف پرستش خداوند و شرک نورزیدن به او آمده است. مفسرین براى (جار ذى القربى) و (جار جنب) که در این آیه آمده، بررسى هاى گوناگونى ارائه داده اند.(۱) به همین دلیل، امام صادق(علیه‌السلام) فرموده است:

«علیکم بحسن الجوار فان الله عزوجل امر بذلک(۲)؛ بر شما باد به خوش همسایگى پس به درستى که خداوند بدان امر کرده است». آن فروغ فروزان در فرموده اى دیگر شیعیان را به این موضوع توجه داده است:

«رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) براى پرهیزگارى، اهتمام در راه دین، راستى در گفتار، اداى امانت، سجده طولانى و خوش رفتارى نسبت به همسایه، مبعوث شده اند.)»۳)

پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) نیز به مسلمین توصیه نموده اند: (اگر خواستار آن هستید که پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند، وقتى امانتى به شما سپردند آن را ادا کنید و در سخن و گفتار صداقت را در نظر داشته و با همسایگان خود به نیکى رفتار کنید.)(۴)

حد همسایگى، حقوق همسایگان

رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) در خصوص حد همسایگى فرموده اند: «کل اربعین دارا جیران من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله(۵)؛ تا چهل خانه از رو به رو، پشت سر، طرف راست و سمت چپ، همسایه محسوب مى گردند.» از رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) در باره حد همسایگى سوال شد، فرمودند: «حد الجوار اربعون دارا(۶)؛ حد همسایگى چهل خانه است.» ابن قدامه روایت مرسله اى از عایشه نقل کرده که در آن آمده است از نبى اکرم(صلی‌الله علیه و آله) از حد همسایگى سوال شد که همین جواب را دادند.(۷)

امام صادق(علیه‌السلام) فرموده است: «مردى از انصار نزد رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) آمد و عرض کرد: خانه اى از فامیلى خریده ام و نزدیک ترین همسایه ام کسى است که به خیرش امیدى ندارم و از شرش هم مصون نمى باشم. رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) به حضرت على(علیه‌السلام) و ابوذر فرمود: که در مسجد فریاد بزنند: «ایمان ندارد کسى که همسایه او از شرش در امان نیست.» پس سه بار این مطلب را گفتند. بعد از آن با دست خود اشاره فرمودند تا چهل خانه از پس و پیش و راست و چپ».(۸)

اگر مردم این توصیه ها را مراعات کنند و وظایف خویش را در مورد همسایگان تا چهل خانه انجام دهند و حقوق متقابل در مورد این چهل خانه رعایت شود، مردمى که در شهرک ها، محله ها، روستاها و چادرهاى عشایرى زندگى مى کنند، تا مسافت قابل ملاحظه اى به دلیل رفتارهاى پسندیده نسبت به همدیگر از زندگى توإم با آرامش، مودت، اطمینان و اعتماد متقابل برخوردار خواهند شد و چنین پدیده اى بر رشد عاطفى، فرهنگى، بهبود ساختار اجتماعى و اقتصادى این نواحى اثر خود را خواهد بخشید. و افراد بسیارى قادرند دشوارىها و ناملایمات را پشت سر نهند یا در هنگام گرفتارىها به یارى هم بشتابند و از معضلات زندگى یک دیگر گره گشایى کنند.

البته یادآورى مى گردد افرادى که در همسایگى ما به سر مى برند، بنا به اعتقادات و خویشاوندى، بر سه دسته قرار مى گیرند. چنانچه در روایتى آمده است:

«قال النبى(صلی‌الله علیه و آله) الجیران ثلاثه جار له حق واحد و جار له ثلاثه حقوق و جار له حقان فالجار الذى له ثلاث حقوق الجار المسلم ذو الرحم فله حق الجوار و حق الاسلام و حق الرحم و اما الذى له حقان فالجار المسلم له حق الجوار و حق الاسلام و اما الذى حق واحد فالجار المشرک.»(۹)

نبى اکرم(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: همسایگان به سه دسته تقسیم مى شوند: نخست، همسایه اى که در سه محور برگردن ما حق دارد؛ حق همسایگى، حق خویشاوندى و حق اسلام (برادر دینى)، دوم، همسایه اى که داراى دو حق است؛ حق همسایگى و حق برادر ایمانى. سوم، همسایه اى که داراى حق همسایگى است و آن، همسایه مشرک مى باشد.

در نهج الفصاحه به نقل از رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) آمده است: پس همسایه اى که یک حق دارد، او کم حق ترین همسایگان است.(۱۰)

در روایت دیگر که از پیامبراکرم(صلی‌الله علیه و آله) نقل شده است ـ پس از دسته بندى همسایگان به سه گروه مورد اشاره ـ در خصوص همسایه اى که یک حق دارد، آمده است:

«ومنهم من له حق واحد الکافر له حق الجوار(۱۱)؛ دسته اى تنها یک حق دارند و آن، کافر است که وظیفه ماست حق همسایگى را نسبت به وى مراعات کنیم.»

ملامحسن فیض کاشانى مى گوید: پس بنگر که چگونه براى فرد غیر مسلمان به محض همسایگى، حقوقى ثبت گردیده است!(۱۲)

دقت در این تقسیم بندى، موید آن است که تعهد و مسئولیت ما تا حدى در مورد همسایگان فراگیراست که حتى اگر کافر یا مشرکى در جوار ما مسکن داشته باشد، در ارتباط با او باید وظایف حقوقى، اخلاقى و رفتارى خود را انجام دهیم و کوتاهى در عملى ساختن حقوق مذکور، بیانگر خللى در جنبه هاى اخلاقى و معاشرت ماست.

رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) فرموده است: دانى که حق همسایگى چیست؟ سوگند به خدایى که جان محمد در ید قدرت و فرمان اوست، به حق همسایه نرسد جز کسى که خداوند بر وى رحمت کرده باشد.(۱۳)

خاتم رسولان(صلی‌الله علیه و آله) در تشریح حق همسایه فرموده است:

«حق الجار ان مرض عدته و ان مات شیعته و ان استقرضک إقرضته و ان اصابه خیر هنإته و ان اصابته مصیبه عزیته و لا ترفع بنإک فوق بنائه فتسد علیه الریح» (۱۴)

حق همسایه آن است که اگر بیمارى به وى روى آورد، عیادتش نمایى و اگر مرگش فرا رسید، در تشییع جنازه او شرکت کنى و اگر از تو قرض خواست، از پرداخت آن امتناع نکنى و اگر شادمانى در زندگى اش رخ داد، بر او تبریک گویى و در مصائب و ناگوارىها و در ناراحتى هاى او شریک باشى و بناى خویش را از کلبه وى فراتر نبرده و او را از نسیم هوا محروم نکنى.

و در حدیث دیگرى ضمن اشاره به این موارد، تإکید شده:«چون میوه اى خریدى، مقدارى به او هدیه دهى و اگر نمى خواهى این کار را کنى، آن میوه را پنهانى به منزل ببر و فرزندت را همراه میوه (در حال خوردن میوه) بیرون خانه نفرست که فرزند او آزرده شود. و بوى غذایت او را آزرده نکند (از این که نمى تواند آن غذا را فراهم سازد، ناراحت نشود.) مگر این که مقدارى برایش بفرستى.» (۱۵)

رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) هشدار داده اند: هرکه خانه اى بنا کند که مردم ببینند و بشنوند، در روز قیامت آن خانه را تا طبقه هفتم زمین از آتش پرنموده و در گردنش اندازند و هیچ چیز او را نگه ندارد تا به قعر جهنم فرو غلتد. پرسیدند: یا رسول الله! ساختن خانه براى ریا یعنى چه؟ فرمودند: یعنى بیش از میزان نیاز و حاجت، ساخته است تا بدین وسیله بر همسایگان مباهات کند و بر برادران دینى فخر فروشد.(۱۶)

نقل کرده اند که روزى پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) همراه صحابه از جایى عبور مى کردند، ساختمان بزرگ قبه مانندى را دید و پرسید: این بنا به چه کسى تعلق دارد؟ گفتند: از آن مردى انصارى است. بعد از چند روزى صاحب خانه مزبور به محضر آن بزرگوار شرفیاب گردید، حضرت از وى روى برتافت؛ متوجه شد که پیامبراکرم(صلی‌الله علیه و آله) از دست وى ناراحت شده است، دلیل آن را از برخى صحابه جویا شد، آن ها ماجراى ساختمانى را که وى احداث کرده، مطرح کردند. او هم برگشت و بناى مورد اشاره را تخریب کرد. حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله) وقتى بناى تخریب شده را مشاهده کرد، شادمان گشت و فرمود: این گونه بناها براى ساکنان محل و سایه همسایگان ایجاد زحمت مى کند(۱۷)؛ البته ساختمان وسیع اشکالى ندارد ولى در میان بناهاى محقر و کلبه هاى فقیران، احداث ساختماى مجلل هم از لحاظ زندگى عادى همسایگان را ناراحت مى کند و هم اوضاع عاطفى و مناسبت هاى آنان را تحت تإثیر قرار مى دهد. خانه هاى با ارتفاع زیاد در میان مساکن کم ارتفاع غیر از آن که صاحبش را دچار کبر و غرور مى کند و طبق روایات متعدد، منزلگاه شیطان است، برخانه هاى دیگران اشراف پیدا کرده و زمینه هاى نگاه حرام و تیرهاى زهرآگین گناه را فراهم مى سازد؛ هوس ها را تحریک مى کند و گاهى موجب خلاف هاى خطرناکى مى شود که امکان دارد آبروى صاحب خانه را ببرد. برافراشتن خانه اى مرتفع و مجلل در میان بناهاى عادى، خود نشانه اى از تفرقه و پراکندگى هم است.

اول همسایه، بعد خانه

یکى از پدیده هایى که در روابط همسایگان دخالت دارد و مى تواند بر مناسبات متقابل آنان اثر بگذارد، منزل مسکونى است. دیدگاه اسلامى براین نکته اصرار مى ورزد که همسایگان در آرامش و آسایش اهل خانه دخالت دارند و حتى مى توانند بر رشد عاطفى، اخلاقى و فکرى والدین و فرزندان اثر بگذارند. از این جهت، قبل از انتخاب خانه اى در هر محله اى، لازم است اوضاع همسایگان و مجاورین منزل مورد نظر، بررسى شود و از صلاح بودن افرادى که مى خواهیم در کنارشان زندگى کنیم و احیانا با آنان رفت و آمد داشته باشیم، اطمینان حاصل نماییم. رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) به پیروان آیین اسلام تإکید مى فرماید: «التمسوا الجار قبل شرىالدار؛(۱۸) قبل از خرید خانه در باره همسایه تحقیق کنید.)»

حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) با الهام از این سخن پدر والا تبارشان خطاب به فرزندش امام حسن مجتبى(علیه‌السلام) فرموده اند: «یا بنى! الجار ثم الدار(۱۹)؛ اى فرزندم! اول همسایه، بعد خانه.»

رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: از خوشبختى مسلمان وسعت خانه، همسایه خوب و مرکب راهوار است.(۲۰)

علامه مجلسى این روایت را با اندکى تفاوت در کتاب حلیه المتقین آورده است. خاتم پیامبران خوش یمنى و مبارکى زن، مسکن و مرکب را در روایتى بیان فرموده و در فرازى از این سخن پر فروغ، مسکنى را مبارک دانسته اند که وسیع بوده و اهل آن از همسایگانى خوب برخوردارند و خانه اى را شوم دانسته اند که محقر و تنگ بوده و اهل آن از دست همسایگان بد در رنج و عذابند.(۲۱)

رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) در بیانى نورانى فرموده است: وقتى دو نفر تو را در یک زمان دعوت کردند، دعوت کسى را که خانه اش به تو نزدیک تر است بپذیر؛ زیرا کسى که منزلش در قرب خانه ات قرار دارد، در همسایگى مقدم است.(۲۲)

حفظ حرمت همسایه و توجه داشتن به ارزش هاى انسانى وى، از وظایف اخلاقى و وجدانى همسایگان است، پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) چنین گوهر افشانى کرده اند:

«من کان یومن بالله و الیوم الاخر فلیکرم الجاره(۲۳)؛ هرکس به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید همسایه اش را حرمت نهد و اکرام نماید.»

امام ششم از پدرش امام باقر(علیه‌السلام) نقل کرده است که در کتاب حضرت على(علیه‌السلام) چنین خواندم که: رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «همسایه همچون نفس انسان است و نباید خسرانى متوجه او شود و روا نیست (بى دلیل) مجرم تلقى گردد. و حرمت همسایه با احترام مادر در یک ردیف است.»

همچنی(۲۴)ن از آن حضرت روایت شده که: (حرمه الجار على الجار کحرمه دمه(۲۵)؛ حرمت همسایه بر همسایه، همچون حرمت خون است.)

احساس تعهد و مسئولیت در مقابل همسایگان، از وظایف دیگر ماست که در منابع روایى به آن سفارش شده است. چنان چه حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: شایستگان (برگزیدگان) شما، صاحبان خرد (شخصیت) هستند. سوال شد: صاحبان خرد چه کسانى هستند؟ فرمود: آنان صاحبان اخلاق نیکو، بردبارىهاى متین، صله ارحام، نیکى به پدر و مادر و متعهدان نسبت به همسایگان و یتیمان بوده، اطعام کرده، سلام کردن را ترویج مى نمایند و نماز مى گذارند در حالى که مردم در خواب غفلت فرو رفته اند.(۲۶)

اگر خواستیم منزل مسکونى خود را در معرض فروش قرار دهیم، بهتر است که این موضوع را با همسایگان مطرح کنیم تا اگر طالب آن هستند، به خرید خانه ما مبادرت ورزند. زیرا به فرمایش رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) همسایه در خرید خانه بر دیگران برترى و اولویت دارد.(۲۷)

در بیانى دیگر، آن حضرت تإکید نموده اند: وقتى کسى تمایل به فروش زمین یا منزلى دارد باید نخست به همسایه خود پیشنهاد کند.(۲۸)

جابر مى گوید: پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: هرکه در بوستانى شریکى یا همسایه اى دارد نباید قبل از آن که با او در میان بگذارد، آن را بفروشد.(۲۹)

نیکى به همسایه

از مواردى که پیامبراکرم(صلی‌الله علیه و آله) در سخنان متعدد و موقعیت هاى گوناگون مورد تإکید و توجه قرار داده اند. آن حضرت به مسلمانان توصیه نموده اند: اگر خواستار آن هستید که پروردگار و فرستاده اش شما را دوست بدارند… با همسایگان به نیکى رفتار کنید.(۳۰)

امام صادق(علیه‌السلام) از رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) نقل کرده اند که: همسایه اى که با همسایه خود خوش رفتارى نماید، ایمان دارد.(۳۱) و نیز پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله) تإکید فرموده اند: آنچه براى خود مى خواهى، براى مردم بخواه تا مومن باشى. و با همسایگان نیکى کن تا در زمره مسلمانان به شمار آیى.

رسول(۳۲) خدا(صلی‌الله علیه و آله) چهار چیز را عامل زیادى رزق و روزى دانسته اند: خوش خلقى، خوش سلوکى با همسایگان، امتناع از آزار مردم و کاهش بى قرارى و نگرانى در هنگام ناملایمات و عوامل اندوه آور روزگار.(۳۳) و نیز از آن حضرت روایت شده است که: رحمت الهى به فرزندى باد که والدین خود را در نیکى یارى کند. و رحمت بر پدرى که فرزند خویش را در نیکى کمک کند و بر همسایه اى که در کارهاى خوب یار همسایه خود باشد.

جعفربن ابى طالب ـ که همراه عده اى از اصحاب رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) به سرزمین حبشه مهاجرت نمود تا از یک سو به تبلیغات دینى پرداخته و از طرف دیگر براى مدتى از فشارهاى مشرکان مکه در امان باشند ـ به عنوان سخنگو و سرپرست این جمع در برابر پادشاه حبشه، بدون هیچ گونه نگرانى گفت: من آنچه را از رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) شنیده ام بدون کم و کاست، خواهم گفت. نجاشى به وى گفت: چرا از آیین نیاکان خود دست برداشته و به آیین جدید، که نه با دین ما و نه با دین اجداد شما تطبیق مى کند، گرویده اید؟

او در پاسخ گفت: ماگروهى نادان و بت پرست بودیم. از مردار اجتناب نمى کردیم. پیوسته گرد کارهاى خلاف و منکر بودیم. همسایه نزد ما از هرگونه احترامى محروم بود. ضعیف، محکوم زورمندان گشته بود. با خویشاوندان خویش به جنگ برخاسته بودیم. روزگارى به این منوال بودیم تا این که یک نفر از میان ما، که سابقه درخشانى در پاکى و درستى داشت، برخاست و به فرمان خداوند، ما را به توحید فرا خواند و دستور داد در امانت کوشیده، از ناپاکى ها اجتناب ورزیم و با خویشاوندان و همسایگان خوش رفتارى کنیم.

توجه به موضوع همسایه در مصاحبه اى مهم با پادشاهى غیر مسلمان از سوى سفیر رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله)، جالب توجه است. زیرا جعفر در تشریح اوضاع جاهلیت و برنامه هاى اصلاحى پیامبر، باید به نکاتى مهم اشاره مى کرد و چون وقت تشریح تمامى مباحث نبود، باید نکات زبده و موضوعات مهم ترى را مطرح مى نمود؛ که موضوع همسایه در دستور کارش قرار گرفت.(۳۴)

از رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) پرسیدند: آیا در مال انسان غیر از امور واجب مثل زکات و مانند آن، حقى وجود دارد؟ فرمودند: آرى؛ نیکى به بستگانى که قهر کرده اند و پیوند با همسایه مسلمان.

حضرت افزودند: «مازال جبرئیل یوصینى بالجار حتى ظننت انه سیورثه(۳۵)؛ آن چنان جبرئیل درباره همسایه به من سفارش نمود، تا آن جا که گمان کردم همسایه مى تواند از همسایه خود ارث ببرد.»

عبدالله بن عباس گفته است: چند روز قبل از آن که رحلت حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله) فراسد، آن حضرت براى ما خطبه اى ایراد فرمودند و چنان موعظه اى کردند که چشم ها پر از اشک شد و دل ها نسبت به آن تپید و بدن ها به لرزه در آمد.

از مقدمه چینى ها و تمهیدات پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) برمىآید که آن بزرگوار در واپسین روزهاى حیات دنیوى خویش در نظر دارد براى اصحابى که از فرشتگان برترند و در جلسه اى که گروهى مومن، وارسته و حتى فرشتگان حضور دارند، مطالب مهمى بیان فرمایند و آنان را به مسایل و امور خطیرى سفارش کرده و نصیحت فرمایند. به متن خطبه پیامبر که مراجعه مى شود، ملاحظه مى گردد در چهار فراز آن، حضرت در مورد همسایگان نکاتى را تذکر داده اند و اصحاب برگزیده خویش را از اذیت کردن به همسایه و سایر رفتارهایى که مجاورین آنان را ناراحت نماید، بر حذر داشته اند و به نیکى نسبت به همسایگان تإکید کرده اند.

حاتم طایى از بزرگان عرب و مردى با سخاوت بود که به همسایگان خویش خدمت مى کرد و حوائج آنان را برآورده مى نمود. وى قبل از آن که به شرف ملاقات با رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) فایز گردد، درگذشت. تا سال نهم هجرى، دودمان حاتم طایى تسلیم اسلام نشده بودند، در این سال، گروهى از رزمندگان به فرماندهى حضرت على(علیه‌السلام) و با دستور پیامبراکرم(صلی‌الله علیه و آله) به سوى مقر این قبیله (اردن کنونى) اعزام گردیدند تا آنان را به یکتا پرستى فراخوانند. حضرت على(علیه‌السلام) بر آن ها غلبه یافت و اسیران و غنائم را به مدینه آوردند و مقابل پیامبر قرار دادند. وقتى آن حضرت براى تماشاى اسیران آمدند، دختر حاتم ـ که در میان آنان بودـ از جاى برخاست و عرض کرد:

اى فرستاده الهى! پدرم از دنیا رفته و برادرم عدى گریخته است، برمن منت گذار و آزادم کن و شماتت قبایل عرب را از من دور ساز. همانا پدرم بردگان را آزاد مى ساخت، از همسایگان نگهبانى مى نمود و به امور آنان رسیدگى مى کرد و آشکارا در حوادث تلخ و ناملایمات به امداد مردم ـخصوصا خویشاوندان و همسایگان ـ مى پرداخت.

پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) به دلیل ارج نهادن به ارزش هاى اخلاقى، خطاب به وى فرمود: این صفات، از خصال مسلمانان و مومنان است و اگر پدرت مسلمان بود، بر او رحمت مى فرستادیم. سپس به اطرافیان فرمود: به پاس ارج نهادن به روش نیکوى پدرش، این دختر را آزاد سازید و به برادرش عدى تحویل دهید. وى که سفانه نام داشت، به نزد برادر خود عدى آمد و از برخورد شایسته پیامبر سخن گفت. وى نیز به مدینه آمد و با پیامبر ملاقات کرد و اسلام آورد و از یاران با وفاى حضرت على(علیه‌السلام) به شمار آمد و در جنگ هاى جمل، صفین و نهروان در رکاب امیرمومنان على(علیه‌السلام) از خود رشادت ها نشان داد. و همه این ها، از برکات احسان و نیکى به همسایه است.(۳۶)

از امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده است که حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) از برخى مسائل نزد پدر خویش شکوه نمود. پس از آن، حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله) ورقه اى به دخترش مرحمت کرد و اضافه نمود: مضامین آن را فراگیر. در آن، نوشته شده بود: (هرکس به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد همسایگان را مورد آزار قرار نمى دهد و نیز میهمان خویش را گرامى داشته و سخن نیکو مى گوید یا سکوت اختیار مى کند.)(۳۷)

از ابن مسعود روایت شده است که: مردى به خدمت حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) شرفیاب شد و عرض کرد: اى دختر رسول خدا! آیا از پدرتان نزد شما چیزى باقى است؟ آن بانوى مکرم فرمود: اى کنیزک! آن چوب تر را برایم بیاور. او هم پس از تفحص بسیار، آن را یافت و به حضرت زهرا(سلام الله علیها) تحویل داد که در آن نوشته شده بود:

رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) فرمود: کسى که همسایه از دست او در امان نباشد، ایمان ندارد و کسى که به خدا و روز قیامت یقین دارد، به همسایه آزار نمى رساند.(۳۸)

آزار نرساندن به همسایه و نیکى نمودن به او، بدین معناست که در ایجاد آرامش و آسایش براى او و اهل خانه اش دلسوزى کنیم، در حد توان دشوارىها را از سر راهش برداریم، طمع به مالش نداشته و ارتباط خود را با وى براساس صفا و صمیمت بنیان نهیم. این تلاش اخلاقى و رفتار انسانى، در زندگى دنیایى ما اثر مطلوب مى گذارد و موجب افزایش امید به زندگى، رهایى از آشفتگى هاى عصبى و منجر به رفع نیازها و شرکت در عمران و آبادانى محله مى شود. و این گونه وفاق اجتماعى و تشریک مساعى توإم با برخوردهاى عاطفى، موجب فزونى نعمت ها و افزایش برکات، جلب اعتماد و تقویت حسن اطمینان همسایگان نسبت به یک دیگر خواهد شد.

البته خوش رفتارى با همسایگان نباید با منت گذارى و نیکى را به رخ آنان کشیدن، توإم باشد. و خود همسایگان به خوبى در مورد رفتارهاى ما قضاوت خواهند کرد. چنان چه رسول اکرم(صلی‌الله علیه و آله) فرموده است:

«اگر همسایگانت تو را نیکوکار دانستند نیکوکارى و در غیر این صورت، بدکارى!» (۳۹)

پى نوشت:

۱ . ر.ک: تفسیر غریب القرآن، منسوب به زید بن على بن الحسین(علیه‌السلام)، تحقیق محمد جواد الحسینى جلالى، ص ؛۱۷۰ تفسیر ابوالفتوح رازى، ج ۳، ص ۱۷۷ و ؛۱۷۶ تفسیر القرآن الکریم، سید عبدالله شبر، ص ؛۱۱۴ تفسیر المیزان، ذیل آیات ۴۲ـ۳۶ سوره نسإ و لسان التنزیل، به اهتمام مهدى محقق، ص ۱۹۳ و ۱۹۲.
۲ . بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۵۰ و وسائل الشیعه، کتاب جهاد با نفس.
۳ . آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، شیخ حر عاملى، ترجمه محمدعلى فارابى، ص ۱۷.
۴ . میزان الحکمه، ج ۲، ص ۱۹۰ و نهج الفصاحه، ص ۱۱۰ و ۴۶۳.
۵ . کافى، ج ۲، ص ؛۶۹۹ وافى، ج ۱، ص ؛۳۵۱ وسائل الشیعه، ج ۸، باب ۹۰ از احکام العشره، حدیث اول؛ المحجه البیضإ، ج ۳، ص ؛۴۲۷ لئالى الاخبار، تویسرکانى، ج ۳، ص ؛۷ ذخیره العباد، ج ۳، ص ۵۴ و مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۱۴۴.
۶ . نهج الفصاحه، ص ؛۲۸۴ مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۵ و احیإ علوم الدین، غزالى، ج ۲، ص ۲۱۲.
۷ . این نکته را آیه الله محمد على اسماعیل پور در مقاله خود آورده است. (ر.ک: آموزگار جاوید، ص ۳۲۴).
۸ . وسائل الشیعه، ج ۸، باب ۸۶، از احکام العشره، حدیث اول.
۹ . المحجه البیضإ، ج ۳، ص ؛۴۲۲ نصایح، آیه الله مشکینى، ص ۱۳۰ و جامع الاخبار، ص ۳۸۷.
۱۰ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۱.
۱۱ . مستدرک الوسایل، ج ۲، ص ۷۹.
۱۲ . المحجه البیضإ، ج ۳، ص ۴۲۲.
۱۳ . کیمیاى سعادت، ج ۱، ص ۴۲۸.
۱۴ . نهج الفصاحه، ص ۲۹۱.
۱۵ . اصول کافى، ج ۲، ص ؛۶۶۶ بحارالانوار، ج ۸۲، ص ؛۹۴ مستدرک الوسایل، ج ۲، ص ؛۷۹ تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶ و میزان الحکمه، ج ۲، ص ۱۹۵.
۱۶ . حلیه المتقین، علامه مجلسى، ص ۴۴۶.
۱۷ . مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۹۸ و سیستم اجتماعى اسلام، کوثر نیازى.
۱۸ . کلمات نغز محمد(صلی‌الله علیه و آله)، ص ۹.
۱۹ . کشف الغمه فى معرفه الائمه، على بن عیسى اربلى، ج ۲، ص ۲۶ و ۲۵ و علل الشرایع، ص ۱۸۱.
۲۰ . خصال صدوق، ج ۱، ص ۱۷۹.
۲۱ . المحجه البیضإ، ج ۳، (آداب الصحبه و المعاشره)، ص ۴۲۳.
۲۲ . نهج الفصاحه، ص ۲۵.
۲۳ . المحجه البیضإ، ج ۵، ص ؛۱۲۵ الحکم الزاهره، ص ۴۲۱ و کیمیاى سعادت، ج ۱، ص ۴۲۷.
۲۴ . تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶ و نهج الفصاحه، ص ۵۷۳.
۲۵ . نهج الفصاحه، ص ۲۸۶.
۲۶ . جهادالنفس، شیخ حر عاملى، ترجمه على صحت، ص ۴۲.
۲۷ . نهج الفصاحه، ص ۲۷ و کلمات نغز محمد(صلی‌الله علیه و آله)، ص ۲۲.
۲۸ . نهج الفصاحه، ص ۳۲.
۲۹ . آثار الصادقین، آیه الله صادق احسان بخش، ج ۲، ص ۳۷۶.
۳۰ . نهج الفصاحه، ص ۴۶۳.
۳۱ . مجموعه ورام، ج ۱، ص ۲۴.
۳۲ . نهج الفصاحه، ص ۱۴.
۳۳ . نزهه النواظر، ص ۲۳ و ۴۵.
۳۴ . فروغ ابدیت، جعفر سبحانى، ج ۱، ص ۳۱۵و۳۱۴.
۳۵ . سفینه البحار، حاج شیخ عباس قمى، ج ۱، ص ۴۱۴ و ؛۴۱۳ نخبه الانوار فى هدایه الابرار، مولوى همدانى، ص ؛۷۷ تنبیه الغافلین، ص ۱۰۶، نهج الفصاحه، ص ۵۴۶.
۳۶ . الاصابه فى تمییز الصحابه، ج ۲، ص ۴۶۰ و ج ۴، ص ؛۳۲۲ زهرالربیع، ص ۸۹ و مجالس المومنین، قاضى نورالدین شوشترى، ج ۱، ص ۶۴۶.
۳۷ . الکافى، ج ۲، (باب حق الجوار)، ص ؛۶۶۷ وافى، ج ۱، ص ۳۵۰ و ذخیره العباد، جزء ۳، ص ۵۳.
۳۸ . سفینه البحار، ج ۱، حدیث فاطمه زهرا(سلام الله علیها).
۳۹ . نهج الفصاحه، ص ۲۴ و المحجه البیضإ، ج ۳، ص ۴۲۵.
منبع :ماهنامه کوثر،شماره ۵۰

غلامرضا گلى زواره