جهاد در اسلام و رابطه آن با رأفت و خشونت

در این نوشتار تلاش شده تا ضمن پاسخ به برخی از شبهات مطرح شده پیرامون جهاد، مبارزه و خشونت گرایی در اسلام، چهره حقیقی این دین که همانا رأفت و رحمت و محبت است نمایش داده شود.

هر چند در همه ادیان الهی از جمله دین اسلام، دفاع از جان و مبارزه در جهت حفظ کیان، به عنوان یک اصل مهم عقلی و شرعی معرفی شده با این وجود آنچه از آموزه های غنی اسلامی بدست می آید این است که  اصل رأفت و رحمت و صلح، از اصول محوری و بنیادین دین اسلام است.

هدف از جهاد در اسلام

برخی به دلیل عدم آگاهی از حقیقت اسلام و عدم شناخت کافی از فلسفه‏ تشریع جهاد و بعضا از روی غرض ورزی نسبت به دین اسلام و مسلمانان، اتهام توسل به زور و خشونت و استفاده از شمشیر برای ترویج باورها زده اند. از این ­رو به مقوله جهاد تاخته و آن را یک نوع خشونت دانسته و تبلیغات وسیع و همه جانبه ای علیه آن به راه انداخته اند. در این راستا تاکنون صدها کتاب، مقاله و سخنرانی به ویژه از سوی برخی مستشرقان تهیه و توزیع شده است.

خاورشناس معروف انگلیسی «برناردلوییس» معتقد است: «اسلام خود را تنها دین بر حق، نهایی و جهانی می ‏شناسد و بر اساس تفوق و برتری مسلمانان و کشور اسلامی سیاستگذاری کرده است و جهان را به دو ناحیه‏ دارالاسلام و دارالکفر تقسیم و بین آن دو، حالت جنگ دائمی برقرار کرده است تا آن زمان که جهان را تحت کنترل خود آورد…

حکومت اسلامی همواره بر این عقیده است که همه‏ مردم جهان یا باید مسلمان شوند یا خود را برای جنگ با اسلام آماده کنند. این اعتقاد تا زمان شکست امپراتوری عثمانی و جریان تسخیر دین در سال ۱۵۲۹ میلادی ادامه داشت؛ تنها در این زمان بود که اصل شناسایی از سوی حکومت اسلامی مطرح گردید و ایجاد روابط دوستانه و دیپلماسی با جهان غیر مسلمان آغاز شد».[۱]

البته این شبهه به شکل ها و گونه های دیگر نیز مطرح می شود از جمله اینکه اسلام دین خشونت است و با صلح و همزیستی مسالمت آمیز انسان ها سازگاری ندارد.

تحلیل و تبیین موضوع

این مساله از جهات مختلف نیازمند بررسی، تحلیل و ریشه یابی است.

۱-متاسفانه منشا اکثر اتهامات و سخنان ناروایی که در این باره گفته و به افکار عمومی تزریق می شود دشمنی ها و غرض ورزی های سیاسی است.

از آنجا که دین اسلام توانایی اداره و مدیریت حکومتی جهانی را دارد و همیشه در پی آن بوده است، کشورهای استعمارگر تلاش می کنند با با توطئه های گوناگون و طرح شبهات مختلف از جمله وجود خشونت در اسلام و دامن زدن به آن، ملت ­ها را در دام اسلام هراسی انداخته و عملا از شکل گیری حکومت جهانی موعود جلوگیری کنند.

۲-گاهی منشأ شبهه، عدم اطلاع کافی از حقیقت و عمق موضوعات و مسائل است. کم نیستند افرادی که با نگاهی اجمالی به ظاهر قضایا اقدام به قضاوت می کنند در حالی که از حقیقت امر و عمق مطلب آگاه نیستند.

از جمله عوامل پیدایش سوء تفاهم، عدم تفکیک میان نظر و عمل است به این معنا که برخی به اصطلاح خاورشناسان، عمل و رفتار حاکمان مسلمانان را مساوی و همسان با دیدگاه دین دانسنه اند در حالی که درست و صحیح این است که عملکرد شحص و یا اشخاص نباید به پای دین نوشته شود.

واقعیت این است که در موارد زیادی، میان فعل و نظر، شکاف عمیقی وجود دارد. یک انسان منصف و حقیقت جو و به دور از تعصب، میان دیدگاه اصیل اسلام و رفتار و عملکرد آن دسته از حاکمان و فرمانروایان کشورهای اسلامی که با موازین اسلامی همخوانی ندارد تفاوت قائل می شود.

یکی دانستن این دو، یک نوع خلط بین نظر و عمل است که از ناحیه برخی از مستشرقان صورت می گیرد. آنان به جای مراجعه به تعالیم اصیل اسلامی، نظریات خود را بر اساس رفتار برخی حاکمان در مقاطعی از تاریخ اسلام تنظیم و ارائه کرده ‏اند.

بدیهی است که برای روشن شدن مطلب و جواب علمی و مناسب، عدالت و انصاف حکم می کند که یک محقق مدقق، به منابع معتبر اسلامی مراجعه و پس از بررسی دقیق و همه جانبه موضوع، اظهار نظر کند.

مهمترین و دقیق ترین منبع جهت تحقیق پیرامون اسلام و معارف آن، قرآن، عملکرد پیامبر اسلام‏ (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان‏ معصوم (‏علیهم السلام) است نه رفتار حاکمان خودکامه‏ ای که به جای پیاده سازی موازین اسلامی، خیانت نموده و طبق خواسته های جاه طلبانه خود در حق اسلام و مسلمانان خیانت روا داشته اند.

اهمیت و جایگاه جهاد

مبارزه با دشمن، اصلی کلی و قانونی همگانی در طبیعت است. همه موجودات زنده برای ادامه بقای خود، با دشمنانشان در حال نبرد و مبارزه اند و همواره تلاش می کنند تا  عوامل تهدیدکننده را از پیش روی خود بردارند.

این حق مسلم طبیعى، فطرى و عقلى هر مظلومی است که تن به ظلم ندهد، برخیزد و با ظالم و متجاوز مبارزه کرده و او را بر سر جاى خود بنشاند و دستش را از حریم خود کوتاه کند.

آیا صحیح است کسى به انسان حمله کند، و او از خود دفاع ننماید؟ یا ملتى متجاوز و سلطه گر هجوم بر ملت دیگر برند و آنها دست روى دست گذارده نابودى کشور و ملت خویش را تماشا کنند؟

تمام قوانین آسمانى و بشرى به شخص یا جمعیتى که مورد هجوم واقع شده، این حق مى دهد که براى دفاع از خویشتن به پا خیزد و آنچه در قدرت دارد به کار برد و از هر گونه اقدام براى حفظ موجودیت و کیان خویش کوتاهی نکند.

قرآن کریم می فرماید: «اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله على نصرهم لقدیر، الذین اخرجوا من دیارهم بغیر حق الا ان یقولوا ربنا الله و لو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا و لینصرن الله من ینصره ان الله لقوى عزیز»[۲]

در این آیه، خداوند سبحان به کسانى که تحت ظلم و ستم قرار گرفته اند، اذن جنگ و جهاد داده است. شان نزول آیه مسلمانانى بودند که از شهر و دیار خود – مکه – اخراج شده و اموالشان توسط مشرکان آن دیار مصادره شد.

از این رو مصداق مظلومان در این آیه، کسانى هستند که به ناحق از سرزمینشان – تنها به جرم آنکه دعوت حق را لبیک گفته و به اسلام گرویده و خداوند سبحان را پروردگار خود خواندند – بیرون رانده شدند.

امام علی ‏(علیه السلام) می فرماید: «اما بعد فان الجهاد باب من ابواب الجنه، فتحه الله لخاصه اولیائه و هو لباس التقوی و درع الله الحصینه و جنته الوثیقه»[۳]؛ اما بعد، جهاد، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را به روی خواص اولیای خود گشوده است. جهاد، لباس تقوا و زره محکم الهی و سپر مطمئن خداوند است.

علامه‏ طباطبایی (ره) در این باره این گونه فرموده است: دفاع مسلحانه و قتال، آخرین وسیله‏ دفاع برای یک مسلمان است؛ وقتی به آن متوسل می‏ شوند که راه‏ های دیگر به نتیجه نرسد؛ مانند آخرین دوا که همان داغ کردن است، وقتی به آن متوسل می‏ شوند که دواهای دیگر نتیجه ندهد.

چون در قتال نیز بشر اقدام می ‏کند به اینکه بعضی از اجزای بدن یا افراد اجتماع از بین بروند تا بقیه نجات یابند و این سنتی است که در جوامع بشری جریان دارد… و قتال در اسلام از فروعات همان سنتی است فطری که در بشر جاری است».[۴]

اهداف جهاد در اسلام

جهاد دفاعی

جهاد دفاعی عبارت است از پیکار با هدف دفاع از اسلام و سرزمین های اسلامی در برابر دشمن مهاجمی که اساس اسلام را تهدید می کند یا قصد استیلا بر سرزمین های اسلامی و ناموس و اموال مسلمانان و یا کشتن گروهی از مسلمانان را دارد.[۵]

همه فرهنگ ها و تمدن ها اصل دفاع از خویشتن را جایز دانسته اند  و به کسی که مورد هجوم واقع شده، این حق را می‏ دهد که برای دفاع از خویشتن به پا خیزد و دفاع کنند.[۶]

از آنچه که تحت عنوان اهداف جهاد در اسلام آمد، روشن می‏ شود که اسلام جهاد را با اصول صحیح و منطق عقل هماهنگ ساخته است و هرگز آن را وسیله‏ سلطه‏ جویی و غصب حقوق دیگران و تحمیل عقیده و استعمار و استثمار قرار نداده است.

امام خمینی‏ (ره) در این باره می گوید: «اولا ما به تبع اسلام، همیشه با جنگ مخالفیم و میل داریم که بین همه‏ کشورها آرامش و صلح باشد لیکن اگر جنگ را بر ما تحمیل کنند، همه‏ ملت ما جنگجو است»[۷]

مرحوم کاشف الغطاء در این زمینه چنین به تشریح دیدگاه اسلام می‏ پردازد: «حقیقت و گوهر اسلام ایمان و عقیده است و کسانی که ادعا می ‏کنند اسلام با جنگ و شمشیر پیام خود را نشر داده و بر ملت‏ ها چیره شده است، اشتباه می‏ کنند.

اسلام ایمان و عقیده است و آن با جبر و اکراه حاصل نمی ‏شود، بلکه تنها در برابر حجت و برهان است که تسلیم و انقیاد ممکن می ‏شود.

قرآن در آیات متعددی اعلام داشته که اکراه و اجباری در دین وجود ندارد و اگر اسلام شمشیر به کار می‏ برد، برای در هم کوبیدن ستمگران و برداشتن شر آنها از سر ملت‏ ها است؛ همان ستمگرانی که به حجت و برهان گردن نمی‏ نهند. اسلام از زور برای رفع موانع از سر راه آزادی و آگاهی ملت‏ ها استفاده می ‏کند».[۸]

محمد شلتوت- فقیه مصری- از کسانی است که صلح را مبنای روابط طبیعی اسلام و دیگر ملت‏ ها دانسته و با تکیه بر وحدت بشری و برابری همه‏ انسان ‏ها در وظایف و حقوق چنین می‏ گوید: «اسلام از همین رو سیاست صلح ‏جویانه ‏ای را به مسلمانان توصیه کرده تا بر گونه‏ های روابط آنان حاکم باشد.

بدین لحاظ، صلح به عنوان حالت اصلی رابطه‏ میان انسان‏ ها، زمینه‏ همکاری و آشنایی‏شان را فراهم آورد و موجب اشاعه‏ نیکی میان همگان شود.

از این رو، اسلام تنها چیزی که از غیر مسلمانان انتظار دارد، این است که مزاحمت خود را از حریم دعوت و پیروان این آیین به دور نگاه دارند؛ اما اینکه خودشان به زور مسلمان شوند، هرگز! «آیا تو مردم را به اجبار و امی‏داری که ایمان بیاورند؟»[۹]

نتیجه

از مجموع مطالب فوق چنین بدست می آید که تشریع جهاد در اسلام، نه تنها با اصالت صلح تنافی ندارد بلکه در واقع این دو مکمل یکدیگرند؛ چه اینکه در اسلام بر خلاف مذاهب انحرافی، امور تنها بر محور توصیه و اندرز دور نمی‏ زند و جهاد برای درهم کوبیدن ظالمانی که به عقل و منطق گردن نمی‏ نهند تشریع شده است و آنچه اصالت دارد صلح و رأفت و مهربانی است.

پی نوشت ها

[۱]. روابط بین ‏المللی اسلام در دوره‏ امپراتوری عثمانی، شماره‏ ۱۲، زمستان ۱۳۵۱، دانشگاه تهران، ص ۱۱۶- ۱۱۷.
[۲]. حج، آیات ۴۰ – ۳۹.
[۳]. نهج البلاغه، ص ۶۹، خ ۲۷.
[۴]. ترجمه و تفسیر المیزان، ج ۱۴، ص ۵۴۵.  ۹.
[۵]. المهذب ج۱، ص۲۹۷.
[۶]. المیزان، ج ۱۴، ص ۴۱۹. عده‏ ای آیه‏ ۳۹ سوره‏ حج، بعضی، آیه‏ ۱۹۰ سوره بقره و بعضی آیه‏ ۱۱۱ سوره‏ توبه را اولین آیه‏ جهاد گفته ‏اند.
[۷]. در جست و جوی راه از کلام امام، دفتر دوم ، جنگ و جهاد، تهران: سپهر، ۱۲۶۱، ص ۱۲۶.
[۸]. محمدحسین کاشف الغطاء، المثل العلیا فی الاسلام لا فی بحمدون، بیروت: دارالغدیر للطباعه، ص ۴۶.
[۹]. سوره‏ توبه ، آیه‏ ۳۳.
[۱۰]. محمد شلتوت، الاسلام عقیده و شریعه، بیروت: دار الشرق، ص ۴۵۳.

منابع

1. حمید بهزادی، نشریه‏ دانشکده‏ حقوق و علوم سیاسی، روابط بین ‏المللی اسلام در دوره‏ امپراتوری عثمانی، شماره‏ ۱۲، زمستان ۱۳۵۱، دانشگاه
2. نهج البلاغه، تحقیق صبحی الصالح، قم: موسسه‏ دارالهجره، ۱۴۰۷ ه ق،
3. ابن البرّاج الطرابلسی، عبد العزیز، المهذب، مؤسسه النشر الإسلامی، ١۴٠۶ هـ.ق.
4. طباطبایى، محمدحسین‏، ترجمه تفسیر المیزان مترجم: موسوى، محمد باقر، متوفاى ۱۴۲۱ ه، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى، ایران- قم‏، ۱۳۷۴ ه. ش‏.