تولید علم بر اساس مرجعیت علمی قرآن از دیدگاه آیت الله العظمی خامنه ای

قرآن کریم و سنت، دو منبع مهم تولید علم و معارف محسوب شده و عدم توجه به آن دو در استنباط علوم انسانی، موجب گمراهی جامعه اسلامی می گردد.

حضرت آیت الله خامنه ای در این مورد بیانات ارزشمندی را ایراد فرموده که می تواند چراغ راهی در این باب باشد. به طور خلاصه آنچه از بیانات مقام معظم رهبری در این موضوع استفاده می شود، از این قرار است:

فراگیری مایه های علوم از فرهنگ علمی گذشته اسلامی

آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی) معتقد است که بسیاری از دانش های جدید، در فرهنگ اسلامی و علمی گذشته خود ما، ریشه و پایه دارد؛ از این رو شناخت گذشته علمی و فرهنگی اسلامی خودمان یک امر ضروری است که باید مد نظر دانشوران قرار گیرد؛ از جمله فرموده اند:

موارد و مفاهیم اساسی… که بر اساس آن می توان حقوق، اقتصاد، سیاست و سایر بخش های اساسی علوم انسانی را شکل داد و تولید و فرآوری کرد، به معنای حقیقی کلمه در فرهنگ عریق و عمیق اسلامی ما وجود دارد که باید از آن استفاده کنیم.[۱] ببینید در علوم انسانی، تفکر ایمانی و میراث عظیم و عمیق شما به شما چه می گوید.[۲]

در جای دیگر فرموده است: «اروپای خرافی نمی توانست زیست شناسی و اقتصاد و مدیریت و روان شناسی و جامعه شناسی را به این شکل تنظیم کند. این سوغات تفکر علم گرایی و تجربه گرایی شرق و عمدتا ایران اسلامی بود که رفت در آنجا و به این تحول منتهی شد»[۳]، «شما به مبانی خودتان نگاه کنید… بسیاری از علوم… مواد آن در فرهنگ و میراث علمی، فرهنگی و دینی خود ما وجود دارد».[۴]

اقتباس از علوم غربی و پرهیز از ترجمه صرف و تقلید در تولید علم

مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده است: ما نباید به ترجمه… اندوخته های دیگران اکتفا کنیم…. علم را باید تولید کرد، من به اقتباس معتقدم؛ اما به ترجمه محض و اکتفای به ترجمه معتقد نیستم.[۵]

علوم انسانی که امروز رایج است، محتواهایی دارد که ماهیتا معارض و مخالف با حرکت اسلامی و نظام اسلامی است. متکی بر جهان بینی دیگری است، حرف دیگری دارد، هدف دیگری دارد. وقتی اینها رایج شد، مدیران بر اساس آنها تربیت می شوند؛ همین مدیران می آیند در راس دانشگاه، در راس اقتصاد کشور، در راس مسائل سیاسی، داخلی، خارجی، امنیت، غیره و غیره قرار می گیرند.[۶]

این به معنای این نیست که ما از کار فکری و علمی و تحقیقی دیگران خودمان را بی نیاز بدانیم – نه، برخی از علوم انسانی ساخته و پرداخته غربی هاست؛ در این زمینه کار کردند، فکر کردند، از آن مطالعات باید استفاده کرد – حرف این است که… علوم انسانی آن وقتی صحیح و مفید و تربیت کننده صحیح انسان خواهد بود و به فرد و جامعه نفع خواهد رساند که بر اساس تفکر الهی و جهان بینی الهی باشد؛… روی این بایستی کار کرد، فکر کرد.[۷]

اصلاح در علوم انسانی و تحول در سینما و تلویزیون بدون اصلاح پایه های معرفتی علوم انسانی غربی امکان پذیر نیست.[۸]

من با ورود علوم انسانی به حوزه علمیه اصلا مخالفتی ندارم… حوزه علمیه باید پایه های علوم انسانی مبتنی بر تفکر اسلامی و جهان بینی اسلام را مستحکم بریزد… و این ممکن نخواهد شد، مگر اینکه با علوم انسانی آشنا باشیم.[۹] علوم انسانی، هوای تنفسی مجموعه های نخبه کشور است که هدایت جامعه را بر عهده دارند؛ بنابراین آلوده یا پاک بودن این هوای تنفسی بسیار تعیین کننده است.[۱۰]

رابطه بین کشور ها در زمینه علم باید رابطه صادرات و واردات باشد؛ یعنی در آن تعادل و توازن وجود داشته باشد… علم را وارد کنید عیبی ندارد، اما حداقل به همان اندازه که وارد می کنید یا بیشتر، صادر کنید. باید جریان دو طرفه باشد، و الا اگر شما دائما ریزه خوار خوان علم دیگران باشید، این پیشرفت نیست. علم را بگیرید، طلب کنید، از دیگران فرا گیرید؛ اما شما هم تولید کنید و به دیگران بدهید… .

البته منظورم فقط هم علوم طبیعی نیست؛ اهمیت علوم انسانی کمتر از آن نیست: جامعه شناسی، روان شناسی، فلسفه، نظریه های جامعه شناسی غرب… بنشیند فکر کنید، نظریه پردازی کنید، از موجودی این دانش ها در دنیا استفاده کنیم، بر آن چیزی بیفزاییم و نقاط غلط آن را برملا کنیم.[۱۱]

شناخت نحوه پایه ریزی عناوین و صورت بندی مسائل و تدوین مبانی علمی و فلسفی

مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده است: علوم انسانی را بخوانند، اینها را یاد بگیرند، صورت بندی مسائل و عناوین را در این علوم فرا بگیرند؛ بعد برگردند به مبنای اسلامی.[۱۲]

به نظر بنده اساسی ترین کار هم این است که مبنای علمی و فلسفی تحول علوم انسانی باید تدوین بشود؛ این کار اساسی و کار اولی است که بایستی انجام بگیرد.[۱۳] پایه علم هم بر فلسفه است. فلسفه نباشد، علم وجود ندارد. اگر استنتاج فلسفی نباشد، اصلا علم می شود بی معنا.[۱۴]

بررسی و استخراج مبانی قرآنی و اسلامی علوم در تولید علم

در این باره فرموده اند: باید در زمینه های گوناگون به نکات و دقایق قرآن توجه کرد و مبانی علوم انسانی را در قرآن کریم جستجو کرد و پیدا کرد.[۱۵]

علمای دین پشتوانه هایی هستند که موظف اند نظریات اسلامی را در این زمینه از متون الهی بیرون بکشند، مشخص کنند، آنها را در اختیار بگذارند، برای برنامه ریزی، برای زمینه سازی های گوناگون.[۱۶]

متد استنباط صحیح در تولید علم

در متد و روش استنباط، طبیعی است که در هر حوزه ای از علوم، متد خاصی به کار گرفته می شود. در واقع متد هر دانشی باب ورود به اجتهاد در آن دانش است. روش ها، گاه انسان طالب را به بیراهه کشانده است و لذا در استنباط از منابع اسلامی، قرآن و سنت و عقل باید از متد و روش صحیحی استفاده کرد؛ از این رو مقام معظم رهبری در مورد متد استنباط سخنان ژرف و لازمی را به مناسبت های مختلف بیان فرموده اند؛ از جمله: این شیوه استنباط را به عنوان فقاهت اصطلاح می کنیم، همین روش رد فروع به اصول… .[۱۷]

معارف، اصول، اخلاقیات، احکام فردی، احکام اجتماعی و غیره را دو گونه می شود از کتاب و سنت استفاده و استنباط کرد: یک طور به شیوه فقاهت و یک طور به شیوه غیر فقاهت… . فقاهت یک روش و شیوه استنباط است؛ علم است، این علم را باید آموخت… . استنباط از دین یک روش علمی دارد و کار عامیانه ای نیست. هرکس از هر کجا رسید، نمی تواند از قرآن و سنت استنباط کند… . اگر روش فقاهت را از میان بردارند، دیگر چیزی از دین باقی نمی ماند… .[۱۸]

شیوه غیر فقاهت این است که یک نفر قرآن را باز کند، اگر عربی می داند به متنش نگاه کند، حتی اگر عربی هم نمی داند، به ترجمه آن مراجعه کند و احکام دین و معارف و اعتقادات و اخلاقیات و اداره مجتمع و اداره فرد و این قبیل چیزها را یاد بگیرد و بفهمد. این همان روشی است که دستگاه هایی که ادعای تدین می کردند، اما دستگاه روحانیت را قبول نداشتند، خیلی دوست داشتند.

منطقشان هم این است که می گویند قرآن مگر برای عده مخصوصی است، قرآن برای همه است. من قرآن را باز می کنم، حالا من یک مهندسم، یک دکترم، یک آدم کاسب معمولی ام، یک روحانی درس نخوانده معمم کم اطلاعم، هر چه هستم، بالاخره ظاهر و باطنی را که می فهمم. او از این قرآن، فلسفه و تاریخ و حکمت و سیاست و اقتصاد و همه چیز را استنباط می کند… .

ممکن است در جاهایی هم مصیب باشد؛ اما در جاهایی هم مخطی خواهد بود و مامون از خطا نیست… یک اشتباه در یک مجموعه معارف، کار را خراب می کند… . پس روش غیر فقاهتی در استنباط احکام و معارف اسلامی، یک روش نامطمئن است و روش نامطمئن، در مسائل حیاتی قابل پیمایش نیست. روش مطمئن عبارت از روش فقاهت است.[۱۹]

بدیهی است استنباط مبانی و اصول علوم از قرآن و سنت نیاز به چنین روشی دارد؛ زیرا بسیاری از علوم مباحث مربوط به دانش فقه را نیز دارند که متد فقاهتی را طلب می کند. مباحث متنوع علمی جهان امروز می طلبد که علم فقه به بسیاری از آن مباحث علمی وارد شود.

این مهم از نظر مقام رهبری نیاز به پویایی حوزه های علمیه دارد تا دست پرورده های آن بتوانند پس از گذر از مقدمات راهکارهای تولید علم، در استخراج و استنباط علوم از قرآن و سنت نیز موفق باشند.

نتیجه گیری

علوم انسانی از جمله علومی است که در سرنوشت فرد و جامعه بسیار موثر است. از همین باب مقام معظم رهبری در بسیاری از بیانات خود در مورد تولید علم در این حیطه، فرمایشاتی داشته اند. محورهای اصلی برخی از بیانات معظم له در این موضوع عبارت است از: فراگیری مایه های علوم از فرهنگ علمی گذشته اسلامی، اقتباس از علوم غربی و پرهیز از ترجمه صرف و تقلید، شناخت نحوه پایه ریزی عناوین و صورت بندی مسائل و تدوین مبانی علمی و فلسفی، بررسی و استخراج مبانی قرآنی و اسلامی علوم و متد استنباط صحیح.

پی نوشت ها

[۱]. بیانات معظم له با جمعی از اساتید دانشگاه ها؛ ۱۳۸۲/۸/۸، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۲۴۸۵

[۲]. بیانات معظم له با جمعی از اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق (علیه السلام): ۱۳۸۴/۱۰/۲۹، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۲۸۵۲

[۳]. بیانات معظم له با جمعی از نخبگان؛ ۱۲/۶/۱۳۸۶، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۳۰۸۷

[۴]. بیانات معظم له با جمعی از اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق (علیه السلام): ۱۳۸۴/۱۰/۲۹، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۲۸۵۲

[۵]. بیانات معظم له در دیدار با نخبگان؛ ۱۳۸۱/۷/۳، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۲۳۱۵

[۶]. بیانات معظم له در دیدار طلاب، فضلا و اساتید حوزه علمیه قم؛ ۱۳۸۹/۷/۲۹، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۷۴۰۸

[۷]. بیانات معظم له در دیدار با اساتید دانشگاه ها؛ ۱۳۹۳/۴/۱۱، در: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۶۸۵۹

[۸]. بیانات معظم له در دیدار با دست اندرکاران جشنواره عمار؛ ۱۳۹۱/۱۲/۱، در: https://www.leader.ir/fa/content/۱۰۳۲۸

[۹]. بیانات معظم له در دیدار با اساتید و طلاب نخبه حوزه قم؛ ۱۳۸۹/۸/۲، در: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۶۴۱۸

[۱۰]. بیانات معظم له در دیدار با دست اندرکاران جشنواره عمار؛ ۱۳۹۱/۱۲/۱، در: https://www.leader.ir/fa/content/۱۰۳۲۸

[۱۱]. بیانات معظم له در دیدار با اساتید و دانشجویان کردستان؛ ۱۳۸۸/۲/۲۷، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۵۳۷۵

[۱۲]. بیانات معظم له در دیدار با اساتید و نخبگان حوزه علمیه قم؛ ۱۳۸۹/۸/۲، در: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۲۶۴۱۸

[۱۳]. بیانات معظم له در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ ۱۳۹۲/۹/۱۹، در: https://www.leader.ir/fa/content/۱۱۳۴۲

[۱۴]. بیانات معظم له در دیدار با اساتید دانشگاه ها؛ ۱۳۸۹/۴/۱۶، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۷۱۹۹

[۱۵]. بیانات معظم له در دیدار با بانوان قرآن پژوه کشور؛ ۱۳۸۸/۷/۸، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۶۰۳۰

[۱۶]. بیانات معظم له در دیدار با اساتید و طلاب حوزه علمیه قم؛ ۱۳۸۹/۷/۲۹، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۷۴۰۸

[۱۷]. بیانات معظم له در آغاز درس خارج فقه؛ ۱۳۷۰/۶/۳۱، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۵۶۷

[۱۸]. بیانات معظم له در دیدار با دانش آموزان و دانشجویان؛ ۱۳۷۴/۸/۱۰، در: https://www.leader.ir/fa/speech/۱۱۹۹

[۱۹]. حمید آقا نوری؛ حوزه و روحانیت در نگاه رهبری؛ ج ۲، ص ۶۴۱.

منابع

• آقانوری، حمید، حوزه و روحانیت در نگاه رهبری؛ چ۳، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۹۵ش.
• www.khamenei.ir
• www.leader.ir

اقتباس از کتاب نگاهی نو به مرجعیت علمی قرآن بر پایه کلام مقام معظم رهبری (مد ظله العالی)، غلامحسین اعرابی، انتشار یافته توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. ص ۱۴۲ الی ۱۵۶.