تاریخ یعقوبی

تاریخ یعقوبی، از قدیم‌ترین تاریخ‌های عمومی به عربی، تألیف احمد بن ابو یعقوب اسحاق بن جعفر بن وهب (م ۲۸۴ ق) می‌باشد.

معرفی اجمالی

این کتاب یک دوره تاریخ عمومی است که از هبوط آدم ـ علیه السلام ـ آغاز شده و تا حوادث سال ۲۵۹ هجری ادامه یافته است. این اثر از قدیمی ترین کتب تاریخ عمومی است که در تمدن اسلامی نوشته شده است. شیوه نگارش کتاب، تاریخی است، نه حدیثی؛ بدین معنی که یعقوبی مانند برخی از مورّخان محدث، حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله سند نیاورده است؛ بلکه به عنوان مورخ پس از استفاده از مآخذ مختلف، کتاب خود را تألیف کرده است.
یعقوبی در مقدمه جلد دوم یادآور شده است که قصد تألیف کتابی مختصر را داشته و لذا بسیاری از اشعار و همچنین اخبار طولانی را حذف کرده است. [۱]
خلاصه گزارش محتوا
تاریخ یعقوبی، از قدیمترین تاریخ‌های عمومی به عربی، نوشته احمدبن ابی یعقوب بن جعفربن وهب بن واضح یعقوبی (زنده در ۲۹۲).
این کتاب خلاصه‌ای است از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط سده سوم هجری. [۲]
بخش نخست کتاب ــ که در باره تاریخ پیش از اسلام است ــ مقدمه‌ای داشته که در دست نیست.
در بخش فعلی کتاب‌، که از میانه داستان آفرینش آغاز شده، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی علیهم‌السلام و پس از آن تاریخچه‌ای از پادشاهان و ملل و ممالک جهان آمده است.
← منابع کتاب تاریخ یعقوبی
یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران، از قرآن مجید و مآخذ اسلامی و کتب عهدین از جمله اناجیلاربعه نقل و اقتباس کرده است.
وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است. [۳]
به گفته هوتسما ، مستشرق هلندی، مأخذ عمده یعقوبی در باره تاریخ بنی اسرائیل ، پس از کتاب مقدس ، کتابی بوده به نام (غار گنجینه ها) که یعقوبی بعضی مطالب آن را که با اصول عقاید اسلامی موافق ندیده حذف کرده است. [۴]
یعقوبی در فصل «ملوک فارس » به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و در باره نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است. [۵]
ظاهراً مأخذ وی در این باره گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است.
خوذای نامگ، تاریخ رسمی ساسانیان، از دیگر منابع یعقوبی است. [۶] [۷]
ازینرو تاریخ یعقوبی از قدیمترین و مهمترین منابع برای شناخت دوره ساسانیان به شمار می‌رود. [۸]
← مجلد دوم تاریخ یعقوبی
مجلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد.
در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم از ولادت تا بعثت ، هجرت ، غزوات ، سفیران عرب، کاتبان و همسران پیامب ر، خطبه‌ها و مواعظ او، حجه الوداع ، وفات و سپس اوصاف و نسب پیامبر آمده است.
شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر ، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن علیهماالسلام، مبحث بعدی است.
سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ جلوس آنان تا حوادث ۲۵۹ پرداخته شده است.
تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می‌شود، چنانکه مسعودی [۹] از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان» یاد کرده که احتمالاً همان تاریخ یعقوبی است. [۱۰]
← روش یعقوبی در مجلد دوم
روش یعقوبی در مجلد دوم، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست؛ او، برخلاف مورخان اخباری ، چون طبری ، سلسله اسناد روایات را به دست نداده، بلکه پس از بررسی و تدقیق در اخبار راویان و سیره نویسان و مورخان و تفاوتهای آن‌ها گزارشی جامع از اخبار و روایات فراهم آورده است. [۱۱]
یعقوبی در مقدمه این جلد، ضمن معرفی مآخذ خود، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده های دوم و سوم را نام برده است. [۱۲]
← ذکر احوال امامان شیعه
ویژگی بارز تاریخ یعقوبی، که نشان از شیعه بودن مؤلف دارد، ذکر احوال امامان شیعه علیهم‌السلام است.
وی به مناسبت ذکر وفات ائمه ، خلاصه‌ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی علیه‌السلام (۲۵۴) آورده است.
یعقوبی ضمن یاد کردن از علی علیه‌السلام و منزلت او و فضایل اهل بیت علیهم‌السلام، در باره شخصیت ابوطالب ، حدیث غدیرخم و حدیث ثقلی ن، ماجرای سقیفه ، خلفای نخست و امام حسن علیه‌السلام، طلحه و زبیر و زبیریان و امویان و قیام زیدبن علی نیز مطالبی آورده است. [۱۳]
← شیوه یعقوبی در تاریخ نگاری
وی در باره عباسیان میانه رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان ، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی در وفات امام موسی کاظم علیه‌السلام به ذکر روایت عباسی بسنده کرده است. [۱۴]
یعقوبی در باره حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (متوفی ۲۷۰)، به ملاحظاتی کوتاه اکتفا کرده است.
اما این نکات از ارزش و اهمیت تاریخ یعقوبی در تحول علم تاریخ نزد مسلمانان نمی‌کاهد. [۱۵]
یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده، از جمله خطبه‌ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه‌های رسمی، [۱۶] [۱۷] دقیق و گاه منحصر به فرد است. [۱۸] [۱۹]
← ذکر مباحث جغرافیایی
یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده [۲۰] [۲۱] [۲۲] و به گاه شماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است. [۲۳] [۲۴]
او در ذکر ولادت عیسی علیه‌السلام و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دوره هر یک از خلفا اطلاعاتی نجومی داده که برگرفته از منجمانی همچون محمدبن موسی خوارزمی (متوفی ۲۳۲) و ماشاءالله یهودی (متوفی ۲۰۰ یا ۲۰۵) است. [۲۵] [۲۶] [۲۷]
← اقتباس‌ها از کتاب تاریخ یعقوبی
مسعودی (متوفی ۳۴۵ یا ۳۴۶) در نگارش تاریخ پیش از اسلام از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است. [۲۸]
در سده ششم هجری مؤلف مجمل التواریخ و القصص ، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است. [۲۹] [۳۰] [۳۱]
← چاپ کتاب تاریخ یعقوبی
تاریخ یعقوبی نخستین بار به کوشش هوتسما، از روی نسخه خطی کتابخانه کیمبریج با مقدمه ای به لاتینی در معرفی مؤلف و نقد کتاب، در دو مجلد انتشار یافته (لیدن ۱۸۸۳).
در این چاپ با وجود دقتی که به کار رفته، پاره ای تصحیفات راه یافته [۳۲] اما در چاپ بعدی کتاب، که براساس تحقیق هوتسما در سه مجلد انتشار یافته (نجف ۱۳۵۸)، تصحیح شده است؛ هر چند در همین چاپ تصرفهایی شده که گاه نابجاست. [۳۳]
در ۱۳۳۹ ش/ ۱۹۶۰ چاپ تازه ای از روی طبع هوتسما در دو مجلد در بیروت به عمل آمد که اکنون متداول است.
تاریخ یعقوبی را محمدابراهیم آیتی به فارسی ترجمه و در ۱۳۴۱ ش در تهران چاپ کرده است.

فهرست منابع

(۱) حاجی خلیفه.
(۲) عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم التّاریخ عندالعرب، بیروت ۱۹۸۳.
(۳) فرانتس روزنتال، تاریخِ تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ش.
(۴) فهارس تاریخ الیعقوبی، قم: مرکزالبحوث الکمبیوتریه للعلوم الاسلامیه، ۱۳۷۶ش.
(۵) آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ش.
(۶) مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران ۱۳۱۸ش.
(۷) مسعودی، مروج (بیروت).
(۸) احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، لیدن ۱۸۸۳، چاپ افست ۱۹۶۹.
(۹) احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، نجف ۱۳۵۸.
(۱۰) احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، چاپ بیروت.
(۱۱) احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ترجمه محمدابراهیم، تهران ۱۳۶۲ش.

پی نوشت:

۱.  تاریخ یعقوبی ج۲، ص۶.
۲.احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۲، ص۶ ، چاپ بیروت.
۳. فرانتس روزنتال، تاریخِ تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۱۵۵، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ش.
۴. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، مقدمه، صVIII، نجف ۱۳۵۸.
۵. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۷، چاپ بیروت،.
۶. آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ج۱، ص۸۰ ـ۸۲، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ش.
۷. آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ج۱، ص۹۱، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ش.
۸.  آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ج۱، ص۸۸، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ش.
۹. مسعودی، مروج (بیروت)، ج۱، ص۱۶.
۱۰. حاجی خلیفه ،ج ۱، ستون ۲۶، ذیل «اخبار بنی العباس».
۱۱. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۵، چاپ بیروت .
۱۲. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۲، ص۶، چاپ بیروت.
۱۳. عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم التّاریخ عندالعرب، ج۱، ص۵۲ ـ۵۳، بیروت ۱۹۸۳.
۱۴.  احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۱۴، چاپ بیروت.
۱۵. عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم التّاریخ عندالعرب، ج۱، ص۵۳، بیروت ۱۹۸۳.
۱۶. فهارس تاریخ الیعقوبی، قم: مرکزالبحوث الکمبیوتریه للعلوم الاسلامیه، ج۱، ص۴۵۵ـ۴۷۴، ۱۳۷۶ش.
۱۷. فهارس تاریخ الیعقوبی، قم: مرکزالبحوث الکمبیوتریه للعلوم الاسلامیه، ج۱، ص۴۹۱ـ۴۹۲، ۱۳۷۶ش.
۱۸. عبدالعزیز دوری، بحث فی نشأه علم التّاریخ عندالعرب، ج۱، ص۵۲، بیروت ۱۹۸۳.
۱۹. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹۷ـ ۳۹۸، نجف ۱۳۵۸.
۲۰. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۸۴ ـ ۸۵، چاپ بیروت.
۲۱. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، چاپ بیروت.
۲۲. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، چاپ بیروت.
۲۳. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۱۵۶، چاپ بیروت.
۲۴. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۵، چاپ بیروت.
۲۵. چاپ بیروت، احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۱، ص۶۸، تاریخ الیعقوبی.
۲۶. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۶، چاپ بیروت.
۲۷. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی ، ج۱، ص۱۱۳، چاپ بیروت.
۲۸. احمدبن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، مقدمه، ص VIII، نجف ۱۳۵۸.
۲۹. مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۲۹، تهران ۱۳۱۸ش.
۳۰. مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۷۱، تهران ۱۳۱۸ش.
۳۱. مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، ج۱، ص۲۷۸، تهران ۱۳۱۸ش.
۳۲. احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۲، ص۴۳ـ۴۴، تاریخ الیعقوبی، لیدن ۱۸۸۳، چاپ افست ۱۹۶۹.
۳۳. احمدبن اسحاق یعقوبی، ج۱، ص سی وشش ـ سی وهفت، تاریخ الیعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی ، تهران ۱۳۶۲ش.

منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ یعقوبی»، شماره۳۱۴۸.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تاریخ یعقوبی».