اولین صوفی و اولین خانقا در میان مسلمانان

اشاره:

خانقاه محل انجام مراسم صوفیان است. در گذشته خانقاهای معروف و بزرگی در کشورهای اسلامی وجود داشته که بیشتر آنها از بین رفته اند. در عصر حاضر نیز این پدیده در میان صوفیان رایج است و بدون خانقاه تصوف قوامی ندارد. در این مقاله بعد از بیان اینکه اولین صوفی چه کسی بوده است، به منشأ ایجاد خانقاه و اولین خانقاه اشاره شده است.

اولین کسی که نام صوفی بر او اطلاق شد “ابو هاشم کوفی” است و قبل از او، کسی به این نام خوانده نشده است.(۱) گویند: در اواخر خلافت بنی امیه، شخصی به نام “عثمان بن شریک کوفی” که به “ابو هاشم کوفی” مشهور بود،(۲) پیدا شد و مانند رهبانان جامه های پشمینه درشت پوشید. او شیخ شام محسوب می شد،(۳) او بسان نصارا به حلول و اتحاد قائل بود. او در ظاهر جبری و در باطن ملحد و دهری بود و مرادش از وضع این مذهب آن بود که دین اسلام را برهم زند.(۴)

جامی می گوید: ابو هاشم با “سفیان ثوری” معاصر بود و سفیان درباره او می گوید: “لولا ابوهاشم الصوفی ما عرفتُ دقائق الریا” اگر ابو هاشم صوفی نبود، من دقائق ریا را نمی شناختم. و پیش از وی بزرگانی بوده اند در زهد و ورع و… لیکن پیش از وی کسی را به این نام نخوانده بودند.(۵)

به گفته “کیوان قزوینی” معروف به “منصور علیشاه” که خود مدت ها از جمله مشایخ فرقه گنابادی بود: “اول کسی که زیر بار این ننگ و بدعت رفت…. ابو هاشم کوفی بود که رنج ها به خود راه داد تا عراده صوفی راه افتاد”(۶)

امام صادق (علیه السلام) درباره او فرمود: “انه فاسد العقیده جداً وهو الذی ابتدع مذهباً یقال له التصوف وجعله مقر عقیدته الخبیثه”.(۷)

ابو هاشم جداً فاسد العقیده است او به بدعت، مذهبی اختراع کرد که به آن تصوف گفته می شود و آن را قرارگاهی برای عقیده ناپاک خود ساخت.

از این رو استفاده می شود که ابو هاشم کوفی، پیرو مذهب اهل سنت و مخالف ائمه(ع) اهل بیت بوده است.

گفته شده ابو هاشم اول کسی است که خانقاه را جهت صوفیان ساخته است.(۸) دکتر غنی نیز بنای خانقاه را در اواخر قرن دوم، توسط ابو هاشم کوفی ذکر می کند، ولی زندگی دسته جمعی صوفیان را در یک صومعه بعید می شمارد.(۹)

در مورد اولین خانقاه در محیط اسلامی دو نظر وجود دارد. گروهی به پیروی از خواجه عبدالله انصاری (م ۴۸۱ه‍.ق) آن را در «رمله» فلسطین (= شام) و عده ای مطابق نظر ابن تیمیه (م ۷۳۸ ه.ق) آن را در ناحیه «عبادات» و شهر «بصره» دانسته اند.(۱۰)

و چون سران صوفیه نظر اول را معتبر دانسته اند، ما نیز همین را بررسی و پی گیری می کنیم. به گفته خواجه عبدالله انصاری:

«اولین خانقاهی که برای صوفیان بنا شد، در «رمله» شام بود. سبب آن بود که امیری ترسا، یک روز به شکار رفته بود و در راه دو تن را دید که به هم رسیدند و دست در آغوش یکدیگر کردند و در آنجا نشسته و آنچه داشتند از خوردنی، پیش نهادند و بخوردند و برفتند. امیرترسا را معامله و الفت ایشان با یکدیگر خوش آمد… و گفت: من برای شما جایی بسازم تا با یکدیگر آنجا گرد هم آیید. پس آن خانقاه را در رمله بساخت.»(۱۱)

این نظریه توسط «عبدالرحمن جامی» (م ۸۹۸ ه.ق)(۱۲) و زین العابدین شیروانی (م ۱۲۵۳)(۱۳) و نایب الصدر (م ۱۲۸۸ ه.ق) تأیید و بازنویسی شده است.(۱۴)

پس به گفته سران صوفیه، اول خانقاهی که برای صوفیان در سرزمین اسلامی بنا شد. در رمله شام – مرکز دشمنان اهل بیت – به وسیله فرمانروایی مسیحی بوده است. آیا فرمانروای مسیحی در ساختن خانقاه در کشور اسلامی، غیر از ایجاد تفرقه و فاسد کردن عقاید مسلمانان چه هدفی می توانسته داشته باشد؟

پی نوشت:

1. جامی نفحات الانس، ص ۳۱.
2. اردبیلی، حدیقه الشیعه، ص ۵۶۰.
3. طبعات الصوفیه، تصحیح ورلائی، ص ۴.
4. حدیقه الشیعه، همان.
5. نفحات الانس، ص ۳۱.
6. استوار نامه، ص ۲۲.
7. عاملی، حر، الاثنی عشریه، ص ۳۲ ـ حدیقه الشیعه، ص ۵۶۴.
8. رازى، امین، هفت اقلیم، ج ۱، ص۱۱۲.
9. غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، ص ۱۹.
10. کیائى، تاریخ خانقاه در ایران، ص ۱۳۷.
11. انصاری، خواجه عبدالله، طبعات الصوفیه، ص ۱۰ ـ ۹.
12. جامی، عبدالرحمن، نفحات الانس، ص ۳۲ ـ ۳۱.
13. شیروانی، زین العابدین، حدائق السیاحه، ص ۲۵۸.
14. علی شاه، معصوم، طرائق الحقایق، ج ۱، ص۱۵۱.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.