آیین همسرداری در اسلام بخش دوم

در بخش اول مقاله آیین همسرداری، به اصول مدیریت خانه و خانواده اشاره شد. سپس موضوع حقوق شوهر بر زن از نظر اسلام مطرح گردید و اینک به ادامه این بحث پرداخته می شود.

استعداد فطری

اکنون باید دید آیا زن برای عهده داری ریاست و سرپرستی امور خانه و قبول مسئولیت آن، شایستگی بیشتری دارد یا مرد؟ نخست باید به این واقعیت طبیعی توجه نماییم همان گونه که در اندام زن و مرد، اختلاف هایی هست و به هر کدام از آنان، به مناسبت ویژگی های جسمی، یک سلسله وظایف طبیعی سپرده شده است، از جهات روانی و خصوصیات اخلاقی نیز تمایز‌هایی بین آن دو وجود دارد.

این ویژگی های روانی که در علم پسیکولوژی (روانشناسی) ثابت شده است، در تقسیم کارها و وظایف باید مورد نظر قرار گیرد. مهمترین تمایز روانی میان زن و مرد، این است که زنان معمولا دارای احساسات شدید و عواطفی جوشان تر هستند.

تأثّر و هیجان شدید زن در حالت های گوناگون، چون هنگام دوستی و دشمنی، ترس، شادی و نگرانی و همچنین توجه فراوان او به زیبایی و ظواهر زندگی، از نشانه های این عواطف و احساسات است. و مردان نوعاً از نیروهای عقل و اندیشه بیشتری برخوردارند.

جالب توجه این که این ویژگی های روانی با خصوصیات جسمی هر کدام از آنان، هماهنگی کامل دارد و نشان دهنده این حقیقت است که آفریدگار زن و مرد، هر کدام را برای انجام کاری و عهده داری وظیفه ای آفرید و ابزار آن را در جسم و روان او به ودیعت سپرده است.

وقتی مناسب ترین غذای کودک در پستان مادر فراهم می گردد، و باید دارای عواطف لطیف و سرشاری باشد که چون فرزند خود را در آغوش گرفت و پستان در دهان او گذاشت، نه تنها احساس خستگی نکند بلکه خود از عشق مقدس مادری سرمست گشته، فرزند را با فشردن در آغوش گرم، از چشمه سار محبت سیراب نماید و این نیاز فطری او را نیز اشباع کند.

و نظر به این که مرد از اسکلتی درشت، عضلاتی ستبر و اعصابی قوی و جمجمه ی بزرگ و مغزی سنگین تر از جمجمه و مغز زن (وزن متوسط مغز مرد۱۳۶۰و وزن متوسط مغز زن ۱۲۰۰گرم است) برخورداراست، فکری نیرومند‌تر و اندیشه ای دوربین تر دارد، تا توانسته باشد در برابر مشکلات و سختی ها استقامت بیشتری نماید.

مرد آن چنان آفریده شده است که تاب و تحمل آفتاب سوزان تابستان و فضای آلوده محیط کارخانه را داشته باشد و گرداندن چرخ های عظیم کارخانه و طنین شکننده صدای آنها، او را از پای نیندازد و غریو توپ و سلاح دشمن در میدان نبرد او را نلرزاند.

با در نظر گرفتن این مطالب و شناخت این استعدادها، می بینیم بهترین راه برای سعادت خانواده و در نتیجه سعادت اجتماع، این است که ریاست و سرپرستی امور کلی خانواده به فکر و نیروی اندیشه و قدرت بازوی مرد سپرده شود و گرداندن چرخ کارهای خانه و تامین نیازهای روحی کودکان، به عواطف سرشار و احساسات لطیف زن واگذاری گردد.

به علاوه روانشناسان معتقدند (و خود زنان نیز اعتراف می کنند)(۲۱) که وضع روحی زن طوری است که دوست دارد در پناه مردی لایق و نیرومند، زندگی کند و از داشتن چنین شوهری لذت می برد.

زن هنگامی احساس خوشبختی می کند که ببیند شوهرش به صفات مردانگی آراسته است و اگر ببیند مردی زیاد تملق و چاپلوسی می کند و بدون قید و شرط از نظریات و افکار و سلیقه زن پیروی می نماید یا تحت سرپرستی و کفالت زنی بسر می برد، از او متنفر می گردد و ارزش و اعتبار چندانی برای وی قائل نخواهد شد.

از همه این ها گذشته به فرض آن که زنان در ابتدای ازدواج که هنوز بچه دار نشده اند و خاطرشان از لحاظ تربیت فرزندان آسوده است، مایل به ریاست خانواده باشند، این وضع دوام نخواهد یافت زیرا گرفتاری هایی که طبعاً در زندگی بعدی پیش می آید، فکر آنها را مشغول خواهد کرد و خیال آنان را از تحمل بار سنگین مسئولیت های دیگر منصرف خواهد نمود.

ریاست و مسئولیت مرد

روی همین اصل، اسلام سرپرستی خانواده را به عهده دار مرد گذاشته و مرد را عهده دار تامین وسایل زندگی زن معرفی نموده است. قرآن مجید می فرماید: (الرجال قوامون علی النساء)(۲۲) مردان، سرپرست زنان می باشند.

البته باید توجه داشت که از طرفی، هر چند اسلام، ریاست امور کلی خانواده را به مرد سپرده، ولی اداره امور داخلی خانه را به زن واگذاشته است یعنی اگر مرد در اداره امور خانواده، مقام ریاست را دارد، همسرش معاون اوست و در شعاع محدودتری سرپرستی خواهد داشت.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در ضمن حدیثی می فرمایند: (فالرجل سید اهله والمرأه سیده بنتها) (۲۳) و از سوی دیگر، هر کسی به اندازه قدرت و شعاع ریاست خود، عهده دار در مسئولیت است. باز رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: (و الرجل راع علی اهل بیته و هو مسئول عنهم و المراه راعیه علی اهل بیت بعلها و ولده و هی مسئوله عنها)(۲۴) (مرد، نگهبان و مسئول خانواده است و زن نگهبان و مسئول خانه ی شوهر و فرزندان او است.)

بنابراین مرد، هیچگاه حق ندارد از این عنوان سوء استفاده کند، و حقوق افراد خانواده را نادیده گرفته، روش دیکتاتوری و استبداد را در محیط خانه در پیش گیرد، بلکه باید توجه داشته باشد که رهبری صحیح، آن است که توام با محبت و جلب همکاری و همفکری صمیمانه باشد.

قرآن مجید به شوهران دستور می دهد که گذشته از رعایت حقوق زنان، نسبت به آنان خوشرفتار باشند و با محبت و مهرورزی، کانون خانواده را گرم و با نشاط سازند. آیه شریفه: (و عاشروهن با لمعروف) (۲۵)(با زنان خوشرفتار باشید) فرمانی است که با تناسب عواطف حساس و زودرنج زنان و در نظرگرفتن دیگر خصوصیات آنان و روی هم رفته، مصالح عالی خانواده، صادر شده است.

حقوق شوهر بر زن

اسلام، همچنان که وظایف و مسئولیت هایی بر عهده مردان قرار داده، حقوقی نیز برای آنان در نظر گرفته است و به زنان تذکر داده که برای ادامه زندگی زناشویی و دست یافتن به ثمرات شیرین ازدواج این حقوق را رعایت کنند، و اینک مهمترین (حقوق قانونی و اخلاقی) شوهر را بر زن از نظر خواننده گان گرامی می گذرانیم:

۱-هرگاه شوهر بخواهد رابطه جنسی برقرار سازد، اگر همسر او عذر موجهی نداشته باشد، باید تمکین نماید. زیرا اصولا یکی از اهداف ازدواج و تشکیل خانواده، تامین نیازمندی جنسی و اشباع این غریزه است، و بی گمان روابط زناشویی، نقش موثری در دیگر روابط بین زن و شوهر ایفا می کند، و اگر این نیاز طبیعی مرد به طرز صحیحی در خانه اشباع نگردد، ناچار می شود یا در خارج از بستر زناشویی در آغوش فساد بیفتد، یا به محرومیت و ناکامی بسازد که غالبا با عواقب وخیمی چون سرخودگی و نگرانی روحی همراه است و ناگفته پیداست که هر کدام از این دو صورت، زیان‌های فردی و اجتماعی به بار می آورد و به ضرر خود زن نیز تمام خواهد شد.(۲۶)

۲-بدون رضایت شوهر، کسی را به خانه راه ندهد. فلسفه این حکم، روشن است زیرا اولا خانه، خانه اوست، ثانیا گاهی شوهر تشخیص می دهد که رفت و آمد بعضی اشخاص، در روحیه همسر او اثر نامطلوب می گذارد. اگر زن بدون رضایت شوهر، به افرادی اجازه دهد وارد خانه او شوند، سوء تفاهم هایی پیش می آید و منشا بروز اختلاف و از هم پاشیدن خانواده می گردد.

۳-در زندگی سعی کند که رضایت خاطر شوهر را جلب نمایید. یعنی معاشرت های خود را مطابق میل شوهر انجام دهد، بدون رضایت او به هر جایی نرود و هر کاری انجام ندهد و هرگز درصدد آن نباشد که خواسته های خود را بر شوهر تحمیل کرده، او را مطیع خود سازد؛ زیرا همان طوری که عواطف زودرنج زن، نیازمند مهر و نوازش و احسان شوهر است، مرد نیز به جهت دارا بودن نیروی عقلانی و جسمانی بیشتر، غرور خاصی در خود احساس می کند و انتظار دارد همسرش او را به دیده احترام بنگرد و خواسته های او را بر خواسته های خویش مقدم دارد.

در اینجا مناسب است عبارت یکی از بانوان به اصطلاح روشنفکر را که سنگ آزادی زن را به سینه می زند و در عین حال اصل مذکور را تایید می کند نقل نماییم، او می نویسد:

«و سایر شرایط زندگی و مقتضیات اخلاقی و خانوادگی نیز زن را موظف می کند که از مرد مطیع تر و بردبارتر بوده همواره احساسات و تمایلات خود را با اخلاق و افکار مرد موازنه دهد، یعنی توازن زندگی از طرف زن باید بیشتر رعایت شود و اگر زنانی یافت شوند که بخواهند بر شوهران حکومت کنند، گذشته از این که به نظر عادی ناپسند و زننده است، با این گونه زنان پا از دایره لطف زندگانی بیرون گذاشته و طبیعت آنها با خشونت مردانگی بیشتر سازگار است؛ زیرا لطف طبیعی زن، در آن است که در پرتو حمایت و توجه مرد بوده و مرد در مقابل قدرانی و حمایت که از زن می کند، انتظار دارد زن نسبت به او مطیع و باوفا باشد. متابعت و بردباری است که نظر محبت و عطوفت مرد را متوجه زن ساخته، سعی می کند که آسایش و رضایت او را فراهم سازد… پس از این تکلیف که در نظر اول دشوار به نظر می رسد، در حقیقت، تا اندازه ای به نفع زنان و با طبیعت آنان سازگار است»(۲۷)

۴-مال و آبروی شوهر را در غیاب او محفوظ داشته، در اموال او خیانت ننماید و بدون اجازه و رضایت او تصرف نکند.

۵-در مشکلات و سختی های زندگی، حتی المقدور با او سازش و مساعدت کند؛ زیرا زندگی، فراز و نشیب فراوانی دارد؛ گاهی انسان در آغوش ناز و نعمت است، گاهی گرفتار مشکلات، گاهی دارا  گاهی فقیر؛ گاهی احساس خوشبختی می کند و گاهی بر عکس… همان طوری که مرد موظف است در تمام این حالات، نسبت به همسرش وفادار باشد، زن نیز موظف است بر پیمان خود استوار بوده با گرم و سرد زندگی شوهر سازگار باشد.

نمونه هایی از گفتار پیشوایان اسلام

۱-امام باقر (علیه السلام) می فرمایند: زنی خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض نمود: یا رسول الله! حق مرد بر زن چیست؟ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: (فرمانش را ببرد و نافرمانی او نکند، چیزی از مال او به عنوان صدقه بدون اجازه او به کسی ندهد؛ بدون رضایتش روزه مستحبی نگیرد؛ خواسته هایش را در مورد غریزه جنسی برآورد؛ بدون اجازه شوهر، از خانه بیرون نرود و اگر بدون رضایت او از خانه بیرون رود، فرشتگان آسمان و زمین، ملائکه غضب و ملائکه رحمت، او را لعنت می کنند تا به خانه برگردد.(۲۸)

۲-پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: (پس از نعمت اسلام، گرانمایه ترین نعمت برای یک مسلمان، داشتن همسر مسلمان است که هر گاه به او نگاه کند، مایه خوشنودی وی گردد، و امر او را اطاعت کند؛ و در غیاب وی مال و ناموسش را حفظ نماید.(۲۹)

۳-پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای نشان دادن اهمیت مقام شوهر می فرماید: (اگر شایسته بود انسانی برای دیگر انسان سجده کند؛ دستور می‌دادم بانوان برای شوهران خویش سجده نمایند).(۳۰)

۴-خوشرفتاری زن با شوهر و ادای حقوق او برای زن، ثواب و ارزش (جهاد) دارد امام هفتم (علیه السلام) می فرمایند: (جهاد المرأه حسن التبعل…) زیرا همان گونه که یک نفر مجاهد، برای تربیت مردم و گسترش تعالیم اسلام (که هدف ازجهاد، اسلام است) پیکار و فداکاری می نماید، یک زن نیز با از خود گذشتگی و خوشرفتاری با شوهر، می‌تواند فرزندان خود را خوب تربیت کند و در چهار دیوار خانه همان هدف جهاد را تعقیب نماید!

زندگی بر اساس همکاری

در گذشته، سیستم های غلطی بر زندگی زناشویی حکمفرما بود. زن، بسان برده ای بیش نبود، و از این موجود لطیف و عاطفی، گذشته از بهره‌کشی های جنسی و شهوی، بیگاری گرفتن نیز رایج بوده. کارهای سنگین را به عهده آنها می گذاشتند.

در عوض، مردها به خوشگذرانی و تن پروری پرداخته، از دسترنج همسران خود استفاده می کردند؛ تا آنجا که در پاره ای از محیط ها، زنان به خاطر ناتوانی در کسب غنائم و غارت در جنگ ها، منفور بودند و دختران را زنده به گور می کردند، از آنجایی که قوانین اسلام بر اساس فطرت و عدالت واقعی است و به کانون خانواده به دید مقدسی می نگرد، به این وضع نابسامان خاتمه داده و بانوان را از کارهای اجباری معاف داشته است.

به مرد حق نمی دهد تا همسرش را به کارهای خارج از وظیفه وادارد؛ خواه در داخل خانه و یا خارج از آن؛ ولی همان طور که گفته شد، اسلام چون می خواست این کانون، کانون مهر و دوستی و صفا باشد و طرفین دلسوزانه برای آن فعالیت کنند، تا هر چه بیشتر بتوانند آن را گرم و روشن نگه دارند و فروغی از صفا و صممیت به آن ببخشند، روا نمی داند تمام بار مسئولیت زندگی بر دوش مرد باشد.

از این رو، به بانوان نیز دستور می دهد تا با مردان در کار زندگی شریک گردند و کارها را عادلانه تقسیم کنند، بدین گونه که زن به کارهای داخل خانه بپردازد و مرد به کارهای خارج خانه! پیامبر اکرم اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)خود، برنامه زندگی دخترش را بین او و همسرش علی بن ابیطالب (علیه السلام) این چنین تقسیم کرد: کارهای داخل منزل را به فاطمه (سلام الله علیها) و کارهای بیرون را به علی (علیه السلام) واگذاشت. و فاطمه از این تقسیم، فوق‌العاده خرسند بود.(۳۱)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمود: (هر زنی که به منظور تنظیم و اصلاح خانه، اثاثیه را جابجا کند، خداوند به او نظر لطف می کند و هر کس مورد لطف و توجه خدا قرار گیرد، معذب نخواهد شد.(۳۲)

امام می فرماید: (یک زن شایسته، بهتر از هزاران زن ناشایسته است؛ زنی که اقلا هفت روز برای شوهرش خدمت کند، درهای جهمنم به رویش بسته می شود و درهای بهشت به روی او باز می گردد تا از هر دری که خواست، وارد بهشت گردد.(۳۳)

اسلام تا آنجا به این گونه مسائل به ظاهر کوچک ولی موثر توجه دارد که می فرماید: زنی که به شوهرش، ظرف آبی دهد، ثوابی به او داده می شود که معادل یک سال عبادتی است که شب هایش را به عبادت بگذراند و روزها را روزه دار باشد و برای هر بار که شوهرش را سیراب کند، خداوند شهری در بهشت برایش می‌سازد و شصت لغزش او را می آمرزد.(۳۴)

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده: از جمله حقوق مرد بر زن، آنست که چراغ خانه را روشن کند، غذا را روی اسلوب صحیح آماده نماید، هنگام ورود شوهر تا در خانه به استقبال شوهر برود و خوش آمد گوید. برای نظافت و شتشوی سر و صورت او، آب و ظرف و حوله حاضر کند، و اگر عذر شرعی ندارد، آمادگی خویش را اعلام دارد.(۳۵)

پیشوایان دین، انگشت روی جزییات امور زندگی خانوادگی گذشته و با دقت و بینش خاصی، آنها را تذکر می دهد تا بانوان بدانند که به بهانه ی این که کارها و امور خانه برایشان اجباری نیست، شانه از زیر بار مسئولیت اخلاقی و فداکاری در زندگی زناشویی خالی نکنند و تمام مسئولیت ها را به گردن مرد نیندازند تا در نتیجه محیط خانه، از صفا و صمیمیت و رونق تهی گردد، برخی می پندارند که همکاری زن و مرد در جهان امروز، باید در کارهای اداری و سیاسی و اجتماعی باشد، و نه در امور خانه و خانه داری! و زنان در این امور، مسئولیت مستقیم ندارند ولی واقعیت جز این است.

ما می بینیم حتی در برخی از کشورهای صنعتی و پیشرفته (چون ژاپن)، تا حدودی عملا همان طرح هایی پیاده شده است که اسلام قرن ها پیش، آن را عملی ساخته است.

در کتاب (با خاور دور، سرزمین شگفتی ها آشنا شوید) ص۳۷ تحت عنوان (زن در مقام بالا راه ندارد) می نویسد: هر چند زنان ژاپن، نفوذ بیشتری به خاطر حسن خلق، رفتار شایسته و نیکو، تواضع و فروتنی، تنظیم و آماده کردن خانه و سروسامان دادن به وضع خانه و زندگی است، که توانستند توجه و علاقه مردها را هر چه بیشتر جلب کنند، ولی مطلقاً در امور سیاسی مداخله نمی کنند. در این گونه امورها وارد نشده و در مقامات بالاتر راه ندارند.

با آن که گردش چرخ های اقتصادی و صنعتی کشور، همه جا به دست آنان سپرده شده، هیچ کس کلفت ندارد و تمام کارهای خانه، نظافت و خانه داری و بچه داری بر عهده زن است و این امر، هیچ ارتباطی با تمول و ثروت ندارد.

عالی و دانی با این طرز زندگی خو گرفته اند و با اتکا به طرز تربیت و اخلاق اولیه خود علیرغم انجام کارهای طاقت فرسای خانه (خم به ابرو نمی آورند) و به مردها احترام می گذارند و به آنها در زندگی داخلی کمک می کنند.

دخترها وقتی که تحصیلات مقدماتی را تمام کردند، باید در مدرسه، در سه فن دیگر تخصص پیدا کنند: آشپزی، گل آرایی، خیاطی و غالبا با در دست داشتن این گونه گواهینامه ها، به خانه شوهر می روند.

نتیجه گیری

با توجه به تفاوت زن و مرد نسبت به هم در ساختمان فیزیکی و ساختار فکری، شایسته است هر یک متناسب با ویژگی های خاص خود، در خانواده عهده دار وظیفه و مسئولیت شوند. در این راستا روشن شد که سرپرستی و مدیریت خانواده برای مرد مناسب تر است. بر همین اساس، به نکاتی اشاره شد و شایسته است زنان در تعامل با همسر خود، این نکات را رعایت کنند تا روند مدیریت و توزیع مسئولیت ها در خانواده به خوبی پیش برود.

ادامه این مقاله را می توانید در اینجا مطالعه فرمایید.

پی نوشت ها

۲۱- به کتاب «روح» نوشته یک بانوی آمریکایی مراجعه شود.

۲۲- نساء آیه ۲۴

۲۳- حقوق زن در اسلام و جهان ص۱۳۴

۲۴- ابن ابی فراس، مجموعه ورام ص۶

۲۵- نساء آیه ۱۸

۲۶- اقتباس از شبهات حول اسلام ص۱۱۲-۱۱۵

۲۷- اختلاف زن و مرد ص۷۸

۲۸- حر عاملی، وسائل الشیعه ج۱۴ ص۱۱۵

۲۹-همان ص۱۱۶

۳۰- همان ج۲۴ ص۱۱۵

۳۱- حر عاملی، وسائل الشیعه (چاپ جدید) ج۱۴ ص۱۲۳

۳۲- همان

۳۳- همان

۳۴- وسائل الشیعه (چاپ جدید) ج۱۴ ص۱۲۳

۳۵- علامه طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۲۴۶