آثار و فواید امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر یکی از موارد فروع دین است. امر به معروف و نهی از منکر به قدری مهم است که سیّد و سالار شهیدان امام حسین(علیه‌السلام) برای آن به شهادت رسیدند. مقاله پیش رو در ابتدا درباره چیستی امر به معروف و نهی از منکر بحث نموده و در درجه دوم نیز درباره شرایط امر به معروف ونهی از منکر و فواید آن و مقام و مرتبه امر به معروف و نهی از منکر نزد خداوند متعال و ائمه معصومین(علیهم‌السلام) مطالبی را ارائه می‌دهد. در آخر نیز درباره عاقبت کسانی که به امر به معروف و نهی از منکر عمل نمی‌کنند، بحث می‌نماید.

۱. معنای معروف و منکر

در احکام دین به تمام واجبات و مستحبات «معروف» و به تمام محرمات و مکروهات «منکر» گفته می‌شود.

امر به معروف و نهی از منکر، واجب کفایی است که اگر افرادی به قدر کفایت به آن اقدام کنند، تکلیف از دیگران ساقط می‌شود و اگر با فراهم بودن شرایط، همه افراد آن را ترک کرده باشند، همه آنها ترک واجب کرده‌اند. (آموزش فقه مطابق با فتاوای مراجع معظم تقلید، ص ۲۲۴)

۲. شرایط امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر دارای شرایطی می‌باشد که برخی از این شرایط واجب هستند. بنابر‌این در صورت وجود شرایط واجب، امر به معروف و نهی از منکر واجب می‌شود و در غیر این صورت تکلیف ساقط است.

الف. شرط اول

کسی که امر یا نهی می‌کند، بداند آنچه را که دیگری انجام می‌دهد حرام است و آنچه را ترک کرده، واجب است. پس بر کسی که نمی‌داند کاری که دیگری انجام می‌دهد حرام است یا نه، جلوگیری واجب نیست.

ب. شرط دوم

احتمال بدهد امر یا نهی او تاثیر دارد؛ بنابراین اگر می‌داند تاثیر ندارد، امر و نهی واجب نیست.

ج. شرط سوم

شخص گناهکار اصرار بر ادامه گناه داشته باشد. پس اگر معلوم شود یا گمان کند یا احتمال صحیح بدهد که گناهکار بنای ترک عمل را دارد و دوباره تکرار نمی‌کند یا موفق به تکرار نمی‌شود، امر و نهی واجب نیست.

د. شرط چهارم

امر و نهی، سبب ضرر جانی یا آبرویی یا ضرر مالی قابل توجه، به خودش یا نزدیکان و یاران و همراهانش، یا سایر مؤمنان نشود. (همان، ص ۲۴۴)

۳. فواید امر به معروف و نهی از منکر

بنابر آیات و احادیثی که در مطالب بعدی گفته خواهد شد، معلوم می‌شود که امر به معروف و نهی از منکر از کارهایی است که نزد خداوند متعال از مقام ومرتبه بالایی برخوردار است.

هرکاری که در راه خداوند متعال انجام شود، یقیناً دارای پاداش و اجر و همچنین فواید زیادی است. بنابراین امر به معروف و نهی از منکر نیز دارای فوائد زیادی است که درباره چند مورد آنها مطالب ارائه خواهد شد.

الف. عدم مرگ ناگهانی

مرگ ناگهانی، مرگی است که به خاطر وجود گناهان گریبان انسان را می‌گیرد.

یکی از ویژگی‌های امر به معروف و نهی از منکر این است که از مرگ ناگهانی و زودرس جلوگیری می‌کند.

امیرالمؤمنین امام علی(علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند: «اِعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَایُقَرِّبَانِ أَجَلًا» «بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمی‌کند» (حسین بن سعید کوفی اهوازی، زاهد کیست؟ وظیفه‌اش چیست؟ / ترجمه الزهد ص۲۵۰)

ب. عدم تسلط بدخواهان

یکی دیگر از ویژگی‌های عمل کردن به امر به معروف و نهی از منکر این است که دشمنان و بدخواهان نمی‌توانند بر شخصی که امر به معروف و نهی از منکر کرده غالب و چیره شوند ولی اگر امر به معروف و نهی از منکر انجام نشود، خلاف این امر رخ می‌دهد و پیروزی دشمنان و بدخواهان را به دنبال دارد.

امام باقر(علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند: «هرگاه امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر نکنند و پیروى از نیکان خاندان من ننمایند، خدا بدان آنها را بر آنها مسلّط گرداند و نیکان آنها دعا کنند، براى آنها اجابت نشود» (اصول الکافی، ج ‏۵، ص۳۷۵ و محمّد بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، ج‏۵، ص۳۰۲)

ج. عدم قطع شدن رزق

عدم قطع شدن رزق یکی دیگر از ویژگی‌های امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد. چنانکه امیر المؤمنین امام علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَایُقَرِّبَانِ أَجَلًا، وَ لَایَقْطَعَانِ رِزْقا» «بدانید که امر به معروف و نهی از منکر مرگ را نزدیک نمی‌کند و رزق را قطع نمی‌گرداند» (زاهد کیست؟ وظیفه‌اش چیست؟ / ترجمه الزهد ص۲۵۰)

د. از نشانه‌های مؤمن است

یکی از ویژگی‌های امر به معروف ونهی از منکر این است که در افراد مؤمن وجود دارد و از نشانه‌های افراد مؤمن و با خدا است. چنانکه در کتاب «اسرار آل محمد علیهم‌السلام‌/ ترجمه کتاب سلیم» آمده است که: «امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر از نشانه‌های مؤمن است» (سلیم بن قیس هلالی، اسرار آل محمد علیهم‌السلام‌/ ترجمه کتاب سلیم، ص۵۴۲)

ه. محکم شدن کمر مؤمن و به خاک مالیده شدن بینی فاسق

امر به معروف و نهی از منکر می‌تواند موجب شکست افراد فاسق شود و افراد مومن را در بین سایر افراد سربلند گرداند. این امر یکی از ویژگی‌های بارز امر به معروف ونهی از منکر است.

امیر‌المؤمنین امام علی(علیه‌السلام) در این باره می‌فرمایند: «هر کس امر به‏ معروف‏ کند کمر مؤمن را محکم مى‏کند، و هر کس نهى از منکر کند بینى فاسق را به خاک مى‏مالد» (همان، ۲۶۰)

ز. شریک شدن در ثواب کار امر شده

یکی دیگر از ویژگی‌های چشمگیر و بسیار مهم امر به معروف این است که اگر انسان کسی را به کار نیکی امر کند، با انجام دهنده آن کار در ثواب شریک می‌شود. در همین راستا الخصال/ ترجمه جعفرى؛ ج‏۱؛ ص۲۱۱

سکونى از امام صادق(علیه‌السلام) و او از پدرانش از على(علیه‌السلام) نقل مى‏کند که پیامبر خدا(ص) فرمود: «هر کس امر به‏ معروف‏ یا نهى از منکر کند و یا به خیرى راهنمایى کند و یا به آن اشاره کند در ثواب آن شریک است و هر کس به چیز بد فرمان دهد یا به آن راهنمایى کند و یا اشاره کند، در گناه آن شریک است» (الخصال/ ترجمه جعفرى، ج‏۱، ص۲۱۱)

۴. امر به معروف و نهی از منکر از جهاد و جهاد از ایمان است

جهاد در راه خداوند متعال تنها جنگیدن در جبهه‌ها نیست بلکه موارد مختلفی دارد که حتی ممکن است میان برخی از شعبه‌های جهاد با امر به معروف رابطه چندانی وجود نداشته باشد.

امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «بدانید که ایمان بر چهار پایه بنا شده است: یقین و صبر و عدل و جهاد.

الف. یقین

یقین یکی از اقسام ایمان بوده و بر چهار شعبه است: بینش هوشمندانه و عمیق، پی بردن به دقایق حکمت، پند گرفتن از عبرت‌ها و اقتدا به روش پیشینیان(صالح)

ب. صبر

یکی دیگر از اقسام ایمان صبر می‌باشد که بر چهار شعبه است: اشتیاق، ترس، زهد و انتظار

ج. عدل

قسم سوم از اقسام ایمان عدل می‌باشد که بر چهار شعبه است: فهم دقیق، علم و دانش عمیق، قضاوت صحیح و روشن و حلم و بردباری راسخ.

د. جهاد

قسم آخر از اقسام ایمان جهاد بوده و بر چهار شعبه است: امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر، و راستگویى در مکان‌های مختلف، و غضب به خاطر خداوند، و بغض و عداوت با فاسقین‏» (نهج‌البلاغه، حکمت ۳۱)

۵. امر به معروف و نهی از منکر از افعال ائمه معصوم(علیه‌السلام) است

امر به معروف و نهی از منکر از موارد فروع دین و از افعال واجب هستند. از آنجایی که ائمه اطهار(علیه‌السلام) همگی معصوم بودند و شرط عصمت، اجتناب از محرمات و مکروهات و انجام واجبات و مستحبات است، پس تمامی ‌ائمه(علیه‌السلام) نیز امر به معروف و نهی از منکر که از واجبات دین به شمار می‌آیند، عمل می‌کردند.

سلیم مى‏گوید: از امیر المؤمنین(علیه‌السلام) شنیدم که در روز جمل و روز صفّین مى‏فرمود:

«من نظر کردم و یکى از دو راه را در پیش روى خود دیدم: یا کفر به خداوند و انکار آنچه خداى تعالى نازل کرده است، و یا جهاد در راه خدا و امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر. من جهاد در راه خدا و امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر را بر کفر به خداوند و انکار آنچه خدا نازل کرده و گرفتارى به زنجیرها در آتش جهنم ترجیح دادم، (البته) آنگاه که یارانى پیدا کردم. (همان، ص۵۸۲)

۶. مقام امر به معروف و نهی از منکر

حضرت لقمان‌(علیه‌السلام) به پسرش می‌فرماید: «یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاهَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ» «پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهى از منکر کن، و در برابر مصایبى که به تو مى‏رسد شکیبا باش که این از کارهاى مهمّ است!» (لقمان ـ ۱۷)

با توجه به مضمون این آیه، این مطلب بدست می‌آید که امر به معروف و نهی از منکر از کار‌های مهم بوده و نزد خداوند متعال از امور با ارزش است و از آنجایی که هر کسی توفیق انجام کارهایی که نزد خداوند متعال با ارزش هستند را ندارد، پس هر کسی توفیق انجام امر به معروف و نهی از منکر را نیز ندارد. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «تنها کسى مى‏تواند امر به‏ معروف‏ کند یا نهى از منکر نماید که داراى سه صفت باشد: به آنچه امر مى‏کند و از آنچه نهى مى‏نماید آگاه باشد، عادلانه امر کند و نهى نماید، با مهربانى امر و نهى کند» (تحف‌العقول‌/ ترجمه حسن‌زاده، ص۶۴۹)

مقام امر به معروف و نهی از منکر نزد ائمه(علیه‌السلام) بسیار بالا بوده تا آنجا که امام سجاد(علیه‌السلام) امر به معروف و نهی از منکر را در کنار انجام کارهای نیک و دوری از کارهای ناپسند و شکر نعمت‌ها و دوری از بدعت‌ها و پاسداشت اسلام و فریادرسی ستمدیدگان قرار داده و می‌فرماید:

«بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و ما را در این روز و این شب و هر روز به انجام دادن کارهاى نیک و دورى از کارهاى ناپسند توفیق ده و به شکر نعمت‌ها و پیروى از سنت‌ها و دورى از بدعت‌ها و امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر و پاسداشت اسلام و نکوهش باطل و خوار داشت آن، و نصرت حق و عزیز داشتن آن و راهنمایى گمگشتگان و یارى ناتوانان و فریادرسى ستمدیدگان، توفیق ده»

 (الصحیفه السجادیه/ ترجمه آیتی‌، ص۶۱)

۷. امر به معروف و نهی از منکر از دستورات الهی است

خداوند متعال در قرآن کریم صریحاً به انجام و عمل کردن به امر به معروف و نهی از منکر امر فرموده و می‌فرماید: (و هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند، آنها را آشتى دهید؛ و اگر یکى از آن دو بر دیگرى تجاوز کند، با گروه متجاوز پیکار کنید تا به فرمان خدا بازگردد؛ و هر گاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد)، در میان آن دو به عدالت صلح برقرار سازید؛ و عدالت پیشه کنید که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست مى‏‌دارد) (حجرات ـ ۹)

این آیه که خداوند متعال در آن بر انجام امر به معروف و نهی از منکر امر فرموده است، دلیل روشنی بر واجب بودن امر به معروف و نهی از منکر است.

۸. امر به معروف و نهی از منکر از ارکان اساسی اسلام است

همان طور که قبلاً گفته شد ایمان چهار شعبه دارد که یکی از آنها جهاد است و جهاد نیز چهار شعبه دارد و یکی از آنها امر به معروف و نهی از منکر است.

امّا امام پنجم شیعیان امام باقر (علیه‌السلام) درجه بالاتری برای امر به معروف و نهی از منکر قرار داده است.

سلیمان بن‌خالد گوید:

امام باقر(علیه‌السلام) فرمود: آیا شما را از اساس اسلام، ریشه‏ها، شاخه‏ها، برگ‌ها و میوه‏هاى آن آگاهتان نمایم؟

عرضه داشتم: بلى، فدایت گردم! فرمود: اساس آن نماز، شاخه‏هاى آن زکات (و خمس)؛ و برگ‌ها و میوه‏هایش جهاد (امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر) است

(زاهد کیست؟ وظیفه‌اش چیست؟‌ / ترجمه الزهد، ص۴۱)

۹. نتیجه عدم عمل به امر به معروف و نهی از منکر

در مطالب قبل مقام والا و بزرگ امر به معروف و نهی از منکر در نزد خداوند متعال روشن شد. امّا عدم عمل به این واجب الهی یعنی عدم عمل به انجام کاری که در نزد خداوند متعال بزرگ و با اهمیت است. و چه کاری بد‌تر و ناپسند‌تر از اینکه از انجام کاری که موجب جلب رضای پروردگار می‌شود، سر باز زده شود.

در روایتی آمده است: «وَیْلٌ لِمَنْ لَایَدِینُ اللَّهَ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ» «واى بر کسى که به وسیله امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منکر به خداوند نزدیک نمى‏شود» (همان، ص ۵۲)

نتیجه‌گیری

پس از ارائه مطالبی درباره چیستی امر به معروف و نهی از منکر، درباره شرایط امر به معروف و نهی از منکر بحث شد و این نتیجه به دست آمد که امر به معروف و نهی از منکر دارای چهار شرط می‌باشد و در صورت نبودن این شروط امر به معروف و نهی از منکر لازم نمی‌باشد. سپس درباره فواید امر به معروف و نهی از منکر بحث شد و این مطلب به دست آمد که مقام امر به معروف و نهی از منکر نزد خداوند متعال بسیار بالاست.

در نهایت نتیجه کلی که از این مقاله به دست می‌آید، این است که بزرگی مقام امر به معروف و نهی از منکر در درگاه الهی تا حدی است که امام سجاد فرمودند: «وای بر کسی که به وسیله امر به معروف و نهی از منکر به خداوند متعال نزدیک نشود» همچنین در قرآن کریم نیز بار‌ها به انجام امر به معروف و نهی از منکر امر شده است.

آرمان نادری کمشوری

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه