امام صادق(علیه‌السلام) امام ششم شیعیان است که مذهب اهل بیت(علیهم‌السلام) به نان آن حضرت معروف گردیده است. امام صادق (علیه‌السلام) در فضایی که ایجاد شده بود افزون بر اینکه فقه شیعه را پایه گذاری نمود، توصیه های زیادی به شیعیان داشته است. آن حضرت تلاش نموده که شیعیان اهل بیت از صفات درخور شأن شان برخوردار شوند. در این مقاله منتخب سخنان آن حضرت در بیان ویژگی های مورد انتظار از شیعیان و مؤمنان حقیقی آمده است.
مقدمه:
دوران امامت امام جعفرصادق (علیه‌السلام) ششمین پیشوای شیعیان از سال ۱۱۴ هجری قمری و همزمان با شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام محمد باقر (علیه‌السلام) آغاز شد. آن حضرت در سال ۱۴۸ قمری و در سن ۶۵ سالگی توسط منصور دوانیقی مسموم، در مدینه منوره به شهادت رسید و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.
امام صادق (علیه‌السلام) در مدت ۳۴ سال امامت پربرکت خویش نقش مؤثر و برجشته ای در گسترش فرهنگ حیاتبخش اسلام داشت.
ایشان با استفاده از فرصت به دست آمده در عصر خویش (درگیری و نزاع میان بنی امیه و بنی عباس) وسیع ترین دانشگاه اسلامی را پی ریزی نمود. در دانشگاه آن حضرت حدود چهار هزار شاگرد پرورش یافتند که برخی از آنان از رهبران فکری تشیع به شمار می‌آیند مانند هشام بن حکم، عبد الله بن ابی جعفر، هشام بن سالم، محمد بن مسلم، مفضل بن عمر و جابر بن حیان.
در مکتب آن حضرت نه تنها شیعیان بلکه غیر شیعیان نیز حضور می‌یافتند. پیشوایان چهارگانه اهل سنت با واسطه یا مستقیم از محضر امام بهره فراوان برده اند.
امام (علیه‌السلام) شاگردان خود را بر اساس علاقه و استعداد آنان تقسیم نموده و در همان رشته تشویق و تعلیم می‌نمود. به این ترتیب، مکتب تشیع در اثر تلاش های فرهنگی امام صادق (علیه‌السلام) به صورت چشم گیری گسترش یافت، به اکثر قلمروهای اسلامی رسید و بسیاری از مسلمانان در آن دوران طلایی به مکتب اهل بیت «(علیهم‌السلام)» آشنا شدند.
رهنمودهای راهگشای آن حضرت در زمینه های مختلف فردی و اجتماعی، معاشرت با دیگران، برخورد با جوانان، مسائل حقوقی، آداب ازدواج، موضعگیری های سیاسی، آموزه های علمی، تربیتی، پزشکی و ده ها موضوع دیگر، زینت بخش صفحات زندگی آن حضرت و برگ زرینی در تاریخ شیعه است.
صبر و پایداری
بدون شک شکیبایی و استقامت در راه رسیدن به هدف، از عوامل پیروزی انسان است. کسانی در زندگی به خواسته ها و آرزوهای خود نائل شده اند که در راه آن، نهایت سعی و تلاش خود را به کار گرفته اند.
امام صادق (علیه‌السلام) یکی از مهم ترین نشانه های شیعه را استقامت در راه حق دانسته و رسیدن به سعادت حقیقی را در گرو این خصلت پسندیده معرفی می‌کند و می‌فرماید: «لو ان شیعتنا استقاموا لصافحتهم الملائکه ولاظلهم الغمام ولاشرقوا نهارا ولاکلوا من فوقهم ومن تحت ارجلهم، ولما سالوا الله شیئا الا اعطاهم؛ اگر شیعیان ما در راه حق استقامت ورزند فرشتگان آسمان با آنان دست می‌دهند، ابرها [ی رحمت] بر سر آنان سایه می‌افکنند و سیمایشان همانند روز روشن می‌درخشد و از زمین و آسمان روزی می‌خورند و هیچ خواسته ای از خداوند نخواهند داشت مگر اینکه خدای متعال به آنان عطا می‌کند.» (۱)
ساده زیستی
از آنجا که دلبستگی به دنیا مانع رسیدن به کمال حقیقی است، مردان مؤمن همواره، قناعت را در متن برنامه خود دارند و ساده زیستی، پرهیز از تعلقات دنیوی و دل نبستن به زرق و برق دنیا از شاخص ترین ویژگی های آنان است که مطمئناً این شیوه پسندیده را از زندگی پیامبران و اولیاء الهی آموخته اند.
پیروان حقیقی اهل بیت،صفت پسندیده ای چون ساده زیستی را از ائمه معصومین (علیه‌السلام) آموخته و این سخن گهربار امام صادق (علیه‌السلام) را الگوی خود قرار داده اند که فرمود: «ان احببت ان تجاور الجلیل فی داره وتسکن الفردوس فی جواره فلتهن علیک الدنیا واجعل الموت نصب عینک ولا تدخر شیئا لغد واعلم ان لک ما قدمت وعلیک ما اخرت؛ اگر دوست داری که در درگاه الهی با خداوند متعال همنشین شوی و در بهشت در جوار حضرت باریتعالی مسکن گزینی، باید دنیا [و مظاهر آن] در نظر تو خوار باشد و مرگ را همیشه نصب العین خود قرار بده و برای خود چیزی ذخیره نکن و بدان آنچه قبلا [از اعمال صالح ] تقدیم داشته ای به حال تو سودمند خواهد بود و از کارهای نیک که انجام آن را به تاخیر انداخته ای ضرر خواهی کرد.» (۲)
عزت نفس
شخصیت هرانسان در گرو عزت نفس اوست که به این عزت و تکریم شخصیت از همه چیز حتی از آب و غذا بیشتر نیازمند است، چرا که رنج گرسنگی و تشنگی برطرف می‌شود اما تحقیر شخصیت و آزردگی روح، به سادگی رفع نمی شود و چه بسا تا آخر عمر انسان را آزار دهد.
پروردگار متعال انسان را عزیز آفریده و هیچگاه به او اجازه تحقیر دیگران و یا شخصیت خود را نداده است. این سخن در مورد پیروان مکتب تشیع از اهمیت ویژه ای برخوردار است. طبق رهنمود امام صادق (علیه‌السلام)،شیعه هیچ گاه نباید خود را ذلیل کند، بلکه باید از کارهای تحقیرآمیز و ذلت آور اجتناب نماید.
امام (علیه‌السلام) شیعیان را از تنبلی، دست درازی به سوی دیگران، زیاده طلبی و سایر امور ذلت بار مبرا می‌داند و می‌فرماید: «شیعتنا لا یهرون هریر الکلب ولا یطمعون طمع الغراب… ولا یسالون لنا مبغضا ولو ماتوا جوعا؛ شیعیان ما [از فرط ذلت] همانند سگ زوزه نمی کشند و مانند کلاغ طمع نمی کنند… آنان هیچگاه به سوی دشمنان ما دست [ذلت] دراز نمی کنند گرچه از گرسنگی بمیرند.» (۳)
خداوند نیز تن دادن به کارهای ذلت آور را از جمله صفات منافقین برشمرده و عزت را منحصر به ذات خویش می‌داند: «بشر المنافقین بان لهم عذابا الیما الذین یتخذون الکافرین اولیاء من دون المؤمنین ایبتغون عندهم العزه فان العزه لله جمیعا؛ به منافقان بشارت ده که عذاب دردناکی در انتظار آن هاست. همان ها که کافران را بجای مؤمنان دوست خود انتخاب می‌کنند. آیا عزت [و آبرو] را نزد آنان می‌جویند با اینکه همه عزت ها از آن خداست؟» (۴)
امانت داری و راستگویی
از مهم ترین ویژگی های شیعه و مؤمن واقعی، برخورداری از دو صفت امانتداری و راستگویی است. این دو خصلت آن چنان اهمیت دارد که اساس نظم و آرامش هر جامعه ای را می‌توان با تقویت و ترویج آن دو در بین افراد جامعه پایه ریزی، مشکلات را، حل و سعادت جوامع را تظمین کرد.
امام صادق (علیه‌السلام) گذشته از توصیه به عموم شیعیان در این رابطه، به برخی از یارانش در این مورد پیام ویژه می‌فرستاد. توجه آن حضرت به ترویج این دو خصیصه انسانی واخلاقی در میان شیعیان، جایگاه آن ها را در میان تمام صفات پسندیده اخلاقی روشن می‌سازد.
امام (علیه‌السلام) به یکی از اصحاب خود فرمود: «اذا اتیت عبد الله فاقراه السلام وقل له: ان جعفر بن محمد یقول لک: انظر ما بلغ به علی عند رسول الله (صلی‌الله علیه و آله) فالزمه، فان علیا (علیه‌السلام) انما بلغ ما بلغ به عند رسول الله (صلی‌الله علیه و آله) بصدق الحدیث واداء الامانه؛ هرگاه پیش عبدالله [بن ابی یعفور] رفتی، سلام [مرا] به او برسان و بگو: جعفر بن محمد به تو می‌گوید: دقت کن در آن چیزی که به وسیله آن علی (علیه‌السلام) در محضر رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) سرافراز شد [و او را به آن مقامات عالی رساند. ] پس [تو هم ] آن ها را برای خودت لازم بدان [و رفتار خویش را با آن اوصاف زیبا بیارای]، مطمئناً علی (علیه‌السلام) با راستگویی و امانتداری در نزد پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) به آن درجه و عظمت رسید.» (۵)
حضرت امام خمینی (ره) در شرح این حدیث می‌فرماید: «هان! ای عزیز! تفکر کن در این حدیث شریف! بین مقام صدق لهجه و رد امانت تا کجاست که علی بن ابی طالب را بدان مقام بلند رسانید. از این حدیث معلوم می‌شود که رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) این دو صفت را از هر چیز بیشتر دوست می‌داشتند که در بین تمام صفات کمالیه مولی (علیه‌السلام)، این دو، او را مقرب کرده است و بدان مقام ارجمند رسانده است. جناب صادق (علیه‌السلام) نیز در بین تمام افعال و اوصاف، این امر را که در نظر مبارکشان خیلی اهمیت داشته، به ابن ابی یعفور که مخلص و جان نثار آن بزرگوار بوده پیغام داده و سفارش فرموده به ملازمت آن ها.» (۶)
امام صادق (علیه‌السلام) در حدیث دیگری اهمیت این دو صفت را چنین بیان می‌دارد: «لا تنظروا الی طول رکوع الرجل وسجوده فان ذلک شی ء اعتاده، فلو ترکه استوحش لذلک ولکن انظروا الی صدق حدیثه واداء امانته؛ به طول رکوع و سجود شخص ننگرید زیرا به آن عادت کرده و اگر ترک کند به خاطر آن وحشت می‌کند، بلکه به راستی گفتار و امانتداری او بنگرید.» (۷)
بنابراین شیعه واقعی را با عبادت های ظاهری نمی توان شناخت، بلکه باید در عرصه امتحان، راستی و امانتداری او ثابت شود. چه بسا افرادی که با انجام عبادت های سنگین و ریایی، خود را مؤمن و پیرو اهل بیت (علیه‌السلام) قلمداد می‌کنند، اما در مقام راستی و امانتداری نمی توانند از عهده آن برآیند و در نتیجه مغلوب شیطان می‌شوند.
تلاش برای هدایت دیگران
از جمله ویژگی های مورد انتظار برای شیعیان، هدایت و اصلاح افراد منحرف به طریق صحیح است. آنان نه تنها خود راه حقیقت می‌پیمایند، بلکه از عمق جان، دوست دارند دیگران هم، چنین باشند. پیروان اهل بیت (علیهم‌السلام) تنها به دنبال نجات خود نیستند، بلکه شب و روز در فکر هدایت و راهنمایی گمراهان به انواع انحرافات هستند.
آنان با الهام از رهنمودهای پیشوای خود امام صادق(علیه‌السلام)، با بکارگیری شیوه های صحیح و پسندیده به اصلاح افراد پرداخته و با اخلاق نیک در جذب گنه کاران تلاش می‌کنند و این کلام زیبای رئیس مکتب جعفری را هیچگاه فراموش نمی کنند که فرمود: «لا تقل فی المذنبین من اهل دعوتکم الا خیرا، واستکینوا الی الله فی توفیقهم وسلوا التوبه لهم؛ در مورد هم کیشان بدکار خود جز خوبی [و نیکی] چیزی نگو و از خداوند توفیق هدایت و توبه آنان را بخواهید.» (۸) سیره امام (علیه‌السلام) نیز در این رابطه می‌تواند راهگشای محبین باشد.
ولایت مداری
یکی دیگر از ویژگی های شیعیان از دیدگاه امام صادق (علیه‌السلام)، پذیرش ولایت و رهبری امامان معصوم (علیهم‌السلام) به عنوان تداوم رسالت نبوی (صلی‌الله علیه و آله) می‌باشد. شیعه حقیقی به ولایت اهل بیت چنان دلبسته است که شادی و غم، خوشی و ناخوشی و تمام لذایذ و شداید زندگی را با ولایت و محبت ائمه اطهار (علیه‌السلام) پیوند می‌زند. محبت اهل بیت (علیهم‌السلام) آنچنان در جان و روح او رسوخ کرده که تمام گفتار و اعمال او با ملاک ها و معیارهای اهل بیت (علیهم‌السلام) سنجیده می‌شود.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «رحم الله شیعتنا خلقوا من فاضل طینتنا وعجنوا بماء ولا یتنا یحزنون لحزننا ویفرحون لفرحنا؛ خداوند شیعیان ما را رحمت کند که از زیادی سرشت ما آفریده شده اند و با آب ولایت ما عجین گشته اند. آنان به خاطر اندوه [و غصه های] ما غمناک می‌شوند و با شادی ما شاد می‌گردند.»
اجتناب از کسب شهرت
اعتقاد مؤمن واقعی این است که کار و عمل انسان باید برای جلب رضایت خداوند باشد و به غیر از این، عمل او ارزش حقیقی نخواهد داشت. کسانی که برای خوشایند و جلب رضایت دیگران – که در مسیر حق نیستند – تلاش می‌کنند، کاری بیهوده انجام می‌دهند.
از نظر امام صادق (علیه‌السلام) عمل ریایی که برای خشنودی خداوند نبوده و تنها برای ارضای نفس و یا خوشایند دیگران انجام می‌گیرد، نزد خداوند عالم ارزشی ندارد.
امام (علیه‌السلام) می‌فرماید: «کل البر مقبول الا ما کان رئاء؛ تمام نیکی ها پذیرفته می‌شود مگر اعمالی که بخاطر ریا [و نشان دادن به دیگران] انجام گرفته باشد.» (۹)
پیشوای ششم در توضیح سخن خویش به عبدالله بن جندب می‌فرماید: «لا تتصدق علی اعین الناس لیزکوک، فانک ان فعلت ذلک فقد استوفیت اجرک، ولکن اذا اعطیت بیمینک فلا تطلع علیها شمالک؛ هیچگاه صدقه [و کارهای نیک] را جلو چشم مردم انجام مده به قصد اینکه تو را [مردی] پاکیزه انگارند، که اگر به این [سخن] عمل کنی اجر و پاداش خود را به نحو کامل دریافت خواهی کرد، ولی [به خاطر داشته باش] که اگر با دست راست خود بخشش می‌کنی دست چپ خود را مطلع نساز.» (۱۰)
رسیدگی به خانواده
اهمیت به زندگی خانوادگی و خوشرفتاری با اعضای خانواده، یکی دیگر از ویژگی های مورد انتظار برای شیعه واقعی است. پیرو حقیقی امام صادق (علیه‌السلام) هیچ گاه نسبت به خانواده خود، بداخلاق، تنگ نظر و سخت گیر نیست، بلکه تلاش می‌کند به هر نحو شایسته ای با همسر و فرزندان خود رفتار نموده و در صورت امکان به رفاه و امور معیشتی خانواده توسعه دهد.
امام (علیه‌السلام) شیعیان را به خوشرفتاری با خانواده سفارش نموده و آنرا موجب طولانی شدن عمر می‌داند و می‌فرماید: «من حسن بره فی اهل بیته زید فی عمره؛ هر کس با خانواده خود خوشرفتاری نماید عمرش طولانی خواهد شد.» (۱۱)
رعایت آداب اخلاقی
ادب و مواظبت بر فضائل اخلاقی از بزرگترین سرمایه های معنوی هر انسان به حساب می‌آید. انسان با رعایت آداب اخلاقی و اجتماعی جایگاه خود را در جامعه تحکیم بخشیده و دل ها را به سوی خود جذب می‌کند. دوست و دشمن، افراد با ادب را ستوده و به آنان به دیده احترام می‌نگرند.
امام صادق (علیه‌السلام) رعایت این اصل را از ویژگی های مکتب تشیع می‌داند و آن را برای شیعیان امری ضروری و می‌شمارد و می‌فرماید: «لیس منا من لم یوقر کبیرنا ولم یرحم صغیرنا؛ شیعه ما نیست کسی که بزرگترها را احترام نکند و به کوچکترها ترحم ننماید.» (۱۳)
تعاون و همیاری
تعاون و همکاری در بین پیروان و شیعیان اهل بیت (علیه‌السلام)، موجب نزدیکی دل ها و ایجاد محبت می‌شود و از مهم ترین عوامل اقتدار و تحکیم ارتباط دربین آنان خواهد بود. شیعیان با کنار گذاشتن اختلاف نظر و سلیقه های مختلف و احترام به یکدیگر تمامی سعی خود را در پیشبرد وترویج فرهنگ اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌کنند.
امام صادق (علیه‌السلام) در این مورد به یکی از یاران خود می‌فرماید: «بلغ معاشر شیعتنا وقل لهم: لا تذهبن بکم المذاهب، فوالله لا تنال ولایتنا الا بالورع والاجتهاد فی الدنیا ومواساه الاخوان فی الله؛به شیعیان ما برسان و بگو: مبادا گروه ها [ی منحرف ] شما را اغفال کنند، به خدا سوگند! به ولایت ما اهل بیت نمی توان رسید مگر با تقوی و تلاش در دنیا و همکاری با برادران دینی در راه خدا.» (۱۲)
استفاده از فرصت ها
انسان موفق کسی است که از هر فرصت به دست آمده – گرچه کوتاه مدت باشد – برای رسیدن به هدف بهره گیرد. امام ششم در این زمینه به پیروان خود فرمود: «من انتظر عاجله الفرصه مؤاجله الاستقصاء سلبته الایام فرصته، لان من شان الایام السلب وسبیل الزمن الفوت؛ هر کس در فرصت های بدست آمده که کوتاه و گذرا هستند به انتظار فرصت های کاملتری در آینده بنشیند، روزگار آن فرصت کوتاه را نیز از او خواهد گرفت، چرا که عادت روزگار سلب فرصت ها و روش زمانه از دست رفتن است.» (۱۴)
دوری از شرکت در مجلس گناه
یکی از عوامل تاثیر گذار در روح و روان انسان محیط پیرامون اوست. عوامل انحرافی از جمله اجتماعات و جلسات آلوده و ضد ارزشی که افراد فاسد آن ها را طرح ریزی و اجرا می‌کنند، تاثیرات فراوانی را در افراد شرکت کننده باقی می‌گذارد و آنان را همرنگ با اهل فسق و فجور و معصیت می‌کند. به همین جهت امام (علیه‌السلام) مؤمنین را از شرکت در این محافل و رفتن به چنین مکان هایی برحذر می‌دارد، مگر اینکه برای تغییر وضعیت موجود باشد.
آن حضرت می‌فرماید: «لا ینبغی للمؤمن ان یجلس مجلسا یعصی الله فیه ولا یقدر علی تغییره؛ برای مؤمن شایسته نیست که در مجلسی بنشیند که در آن معصیت خداوند انجام می‌شود و او توانایی تغییر آن را ندارد.» (۱۵)
قرائت قرآن
قرآن، کلام الهی و معجزه جاوید پیامبر عظیم الشأن اسلام،جلوه ای از قدرت و علم پروردگار است و آیات نورانی آن نشانگر عظمت خداوند. قرآن برنامه زندگی وگنجینه ای بی پایان برای مسلمانان و عهدنامه ای میان خداوند و مردم است.
امام صادق (علیه‌السلام) با اشاره به کلام وحی، به مسلمانان سفارش می‌کند که هر روز پنجاه آیه از این کتاب را تلاوت کنند و نیز در خصوص کیفیت تلاوت و آداب قرائت قرآن می‌فرماید: «علیکم بالقرآن! فما وجدتم آیه نجابها من کان قبلکم فاعملوا به، وما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه؛ بر شما باد تلاوت قرآن، پس هر آیه ای یافتید که کسانی قبل از شما با عمل به آن نجات یافته اند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه ای را مشاهده کردید که بیانگر عوامل هلاکت [و نابودی ] پیشینیان است، شما هم از آن عوامل پرهیز کنید.» (۱۶)
امید که با عمل به فرامین ائمه اطهار و تأسی به سیره نورانی آنان، شیعه و پیرو واقعی آنان باشیم.
پی نوشت:
۱) تحف العقول، ص ۳۰۲.
۲) تحف العقول، ص ۳۰۴ .
۳) همان، ص ۳۰۳.
۴) قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۱۳۸ و ۱۳۹.
۵) ) اصول کافی، کتاب الایمان والکفر، باب الصدق و اداء الامانه، حدیث ۵.
۶) چهل حدیث، امام خمینی رحمه الله، ص ۴۷۷.
۷) اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۵.
۸) تحف العقول،ص ۳۰۴.
۹) همان،ص ۳۰۳.
۱۰) همان، ص ۳۰۵.
۱۱) کشف الغمه، ص ۲۰۸.
۱۲) تحف العقول، ص ۳۰۳.
۱۳) بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ۷۵، ص ۱۳۸.
۱۴) همان، ج ۷۸،۲۶۸.
۱۵) وسایل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۰۳.
۱۶) همان، ج ۴.
منبع: سازمان تبلیغات اسلامی.
