قوانین جنگی اسلام، اصول انسانی، و ارزش حیات و طبیعت

جهاد

زمان مطالعه : 8 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

در آیین مقدّس اسلام، «انسان» از ارزش بالایی برخورداراست، و نیز «جهان»، برای بهره برداری انسان آفریده شده و حفظ محیط زیست، برای سلامت انسان لازم است.

اگر جنگی و جهادی هم هست، در راستای دفاع از ارزش های والا و حفظ کرامت انسان و دعوت مردم به حق و مبارزه با تبهکاران وفساد آفرینان است. از این رو، در «جهاد اسلامی» اصول و ارزش هایی مورد احترام و رعایت قرار می گیرد که در مکتب ها و ملّت های دیگر، این گونه نیست.

«قوانین جنگ در اسلام»، که در محدوده نظام دفاعی اسلام طرح می شود، گویای همین نکته است و روش پیامبر اسلام و اولیای دین در صحنه های جهاد، پشتوانه و سند این ادّعاست، که به برخی از آن ها اشاره خواهد شد.

موارد ممنوع در جنگ های اسلامی

از مجموع مواردی که در دستورهای جهادی اسلام، مورد نهی قرار گرفته (چه تحریمی و چه ارشادی)می توان فهرستی به صورت زیر استخراج کرد که در جنگ، نباید متعرّض این اشیا و اشخاص شد. البتّه برخی از این امور، برای شرایط خاصّ و موارد به خصوصی است، و برخی هم در شرایط خاصّی مورد عمل قرارنخواهد گرفت.

موارد ممنوع عبارت است از:

۱. حمله به مجروحان جنگی ؛

۲. تعقیب فراریان؛

۳. کشتن اسیران؛

۴. تعرّض به افراد زمین گیر و درمانده ؛

۵. کشتن زنان و کودکان و سالخوردگان؛

۶. کشتن اجیر و پیک و خادمان و گروگان ها؛

۷. کشتن افراد بی سلاح و بی دفاع و غیر نظامیان؛

۸. مثله کردن؛

۹. نیرنگ و فریب؛

۱۰. کشتن کشاورزان مناطق جنگی ؛

۱۱. تصرّف عدوانی آب و زمین و اموال مردم مناطق جنگی و حیوانات آنان؛

۱۲. کشتن کسانی که به زور، به جنگ اعزام شده اند؛

۱۳. تصرّف زنان آبستن از اسیران دشمن؛

موارد زیر را که از کتاب های تاریخی و حدیثی نقل می کنیم، در بردارنده نکته های یاد شده است:

۱. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله وسلّم- هنگام اعزام نیرو به خیبر برای جنگ با یهود و در طول عملیات، وقتی خبر یافت که کار، به کشته شدن بچه ها هم انجامیده است، پرسید:«مایحملکم علی قتل الذریه؟؛چه چیزی شما را به کشتن کودکان وا می دارد؟»

گفتند: اولیسوا أولاد المشرکین؟ ؛مگر کودکان، مشرک زاده نیستند؟

حضرت فرمود: «أولیس خیارکم أولاد المشرکین؟!؛[۱] ؛مگر نیکان شما نیز مشرک زاده نیستند؟» (یعنی شما هم بسیاری تان فرزند پدران مشرک بوده اید).

۲. حضرت علی- علیه السلام- در جنگ صفین، به نیروهای خویش چنین سفارش می کرد:

«لا تبدءوا القوم بقتال حتّی یبدءو کم و لا تقتلوا مدبراً و لا تجهزوا علی جریح ولا تهتکوا عوره و لاتمثلّوا و لاتدخلوا رحال القوم و لاتهیجوا امرأهً و لاتسبّوا أحداً.[۲]؛هرگز با دشمن جنگ نکنید تا آنان آغاز کنند. فراریان را نکشید، بر زخمیان متازید، هتک حرمت و عورت نکنید، از “مثله کردن” بپرهیزید، وارد خانه‌های آنان مشوید، برزنان حمله نکنید و به کسی دشنام ندهید.»

۳. از سخنان حضرت علی- علیه السلام- به نیروهای خود در جنگ صفین: «إذا وصلتم إلی رحال القوم فلا تهتکوا سترا و لا تدخلوا دارا و لا تأخذوا شیئاً من أموالهم و لا تهیجوا امرأهً و إن شتمن أعراضکم و سببن امرائکم و صلحائکم.»[۳]

«هر گاه به مقرّ نیروهای دشمن رسیدید، پرده دری نکنید، وارد خانه ها نشوید، از اموالشان چیز ی برندارید، برزنان نتازید، هرچند که به ناموس‌های شما فحش دهند و به فرماندهان و نیکان شما ناسزا و دشنام بگویند.»

۴. حضرت علی – علیه السلام- در جنگ ها، حملات پیاپی به انبوه نیروهای دشمن می کرد، و یاران خود را از تعرّض به خانواده و کودکان دشمن بر حذر می داشت: «وکان یحمل علیهم مرّه بعد مرّه و یدخل فی غمار هم (جماعتهم ولفیفهم) و یقول: الله الله فی الحرم و الذُریه.»[۴]

در مورد دیگری در جنگ صفین، از تجاوز به مال ها و تصرّف خانه های دشمن بدون اجازه، منع کرد.[۵]

۵. در جنگ جمل، علی- علیه السلام- به یاران خود توصیه فرمود:

«ولا تقربوا شیئاً من أموالهم إلاّ ما تجدونه فی عسکر هم من سلاحٍ أو کراعٍ أو عبدٍ أو أمه، و ما سوی ذلک فهو یراث لورثتهم علی کتاب الله.»[۶]

«نزدیک چیزی از اموالشان نشوید، مگر آن چه را که در اردوگاه و میان سپاهشان می یابید، از قبیل اسلحه، پاچه گوسفند، برده و کنیز، و جز این ها طبق حکم خدا به وارثان آنان می رسد.»

۶. حضرت رسول- صلّی الله علیه و آله وسلّم- پیش از حرکت نیروها برای جنگ، به آنان چنین سفارش می کرد:

«اغزوا باسم الله و فی سبیل الله، لا تغدروا و لا تغلّوا و لا تمثّلوا ولا تقتلواولیداً و لا امراهً و لا کبیراً فانیاً و لا منعزلاً بصومعه ، لا تعقروا نخلاً و لا تحرقوه و لا تقطعوا شجرهً مثمرهً و لا تهدموا بناءً و لا تذبحوا شاه و لا بقرهّ و لا بعیراً إلاّ لمأکله…»[۷]

«به نام خدا و در راه خدا بجنگید، نیرنگ و حقّه نزنید، مثله نکنید، کودکان و زنان و سالخوردگان را نکشید، دیر نشینان گوشه گیر را نکشید، درخت نخل و درختان میوه را نبریدو نسوزانید، خانه ای را ویران نسازید، گوسفند و گاو و چهارپایان را- جز برای خوردن- ذبح نکنید.»

۷. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله وسلّم- فرمود:

«لاتقطعوا شجراً إلاّ أن تضطرّوا إلیها…»[۸]

«درختی را قطع نکنید، مگر آن که ناچار شوید…»

۸. هرگاه رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- گروهی را برای عملیات می فرستاد، می فرمود: صومعه نشینان را نکشید!:

«إن النبىّ- صلّی اللّه علیه و آله و سلّم-کان إذا بعث سریهً قال: لا تقتلوا أصحاب الصوامع!»[۹]

۹. جابربن عبدالله نقل می کند که پیامبر و یاران، بازرگانان مشرکان را نمی کشتند:

«کانوا لا یقتلون تجّار المشرکین.»[۱۰]

۱۰. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله و سلّم- برای سفیران و گروگان ها مصونیت قایل بود و می فرمود:

«لاتقتل الرسل و لاالرهن.»[۱۱]

«فرستادگان و گروگان ها کشته نمی شوند.»

۱۱. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله و سلّم- از ریختن سم در سرزمین مشرکان (استفاده از سلاح های شیمیایی) نهی می کرد:

«نهی رسول الله أن یلقی السمّ فی بلاد المشرکین.»[۱۲]

۱۲. در بعضی جنگ ها، رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- ، زنی را کشته یافت. وی کشتن زنان و کودکان را زشت شمرد و از آن نهی کرد.[۱۳]

۱۳. رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- به زن کشته شده ای در راه برخورد (از زنان دشمن در یکی از جنگ ها).

پرسید: چه کسی او را کشته است؟ گفتند: خالدبن ولید. آن گاه به بعضی از همراهان خود فرمود: خود را به خالد برسان و به او بگو:

« إنّ رسول الله ینهاک أن تقتل امرأهً أو ولیداً أو عسیفاً.»[۱۴]

«پیامبر خدا تو را نهی می کند که زنی یا کودکی یا اجیری را به قتل برسانی.»

۱۴. زنان معمولاً در جنگ ها مصونیت داشتند، حتّی در برخورد با خیانت قبیله «بنی قریظه» که با دشمنان اسلام همدستی کرده بودند، رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- همه مردان آنان را کشت و اموالشان را به غنیمت گرفت ولی زنان مصون از کشتن ماندند، و تنها یک زن (آن هم به علل خاصّی) کشته شد.[۱۵]

۱۵. در مورد مصونیت زنان، علی- علیه السلام- به سربازان خود سفارش می فرمود:

«ولا تهیجوا امرأهً بأذی و إن شتمن أعراضکم و تناولن امرائکم و صلحائکم، فإنّهنّ ضعاف القوی و الأنفس و العقول.»[۱۶]

«به زنان آسیب نرسانید، هر چند به ناموس های شما دشنام دهند و به امیران و نیکان شما بدگویی کنند؛ چراکه آنان ناتوان و ضعیف النفس و کم خردند.»

۱۶. علی- علیه السلام- به فرماندهان نظامی خود می نوشت:

«انشدکم الله فی فلاحی الأرض أن یظلموا قبلکم.»[۱۷]

«شمار را به خدا سوگند می دهم که مبادا کشاورزان از ناحیه شما مورد ستم قرار گیرند.»

۱۷. علی- علیه السلام- در جنگ جمل، به یاران خویش سفارش کرد که با مردم بصره چنین رفتار کنند:

«لاتسبّوا لهم ذریهً و لا تجهّزوا علی جریح و لا تتّبعوا مدبراً و من اغلق بابه فهو آمن.»[۱۸]

«کودکانشان را به اسارت نگیرید، برزخمیان نتازید، فراریان را تعقیب نکنید، و هر کس به خانه خود رفت و در را بست، ایمن است.»

۱۸. امام علی- علیه السلام- پس از فتح بصره در جنگ جمل، به سربازان فرمود:

«فإذا کانت الهزیمه بإذن الله فلا تقتلوا مدبراً و لا تصیبوا معوراً و لا تجهزوا علی جریح.»[۱۹]

«وقتی به خواست خداوند، دشمنان هزیمت کردند، فراریان را نکشید، افراد بی دفاع را مورد حمله قرار ندهید و بر زخمیان نتازید.»

۱۹. رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- نیز چنین فرمانی را نسبت به مشرکان در روز فتح مکّه صادر فرمود:

«ألا! لا یجهزّن علی جریح و لا یتبعن مدبر و لایقتلنّ أسیر و من أغلق علیه بابه فهو آمن.»[۲۰]

«آگاه باشید: هرگز بر مجروحی نتازید و فراری را تعقیب نکنید و اسیری را نکشید و هرکس در خانه خود را به روی خود ببندد، مصون است.»

۲۰. علی- علیه السلام- به یکی از فرماندهانش به نام «جاریه بن قدامه» دستور داد:

«ولا تجهز علی جریح و لاتسخرّن دابه وإن مشیت و مشی أصحابک، و لاتستأثر علی أهل المیاه بمیاهم و لاتشربنّ إلاّ فضلهم عن طیب نفوسهم…»[۲۱]

«برزخمیان متاز، چهارپایان را به تصرّف خود در نیاور، هرچند تو و سربازانت پیاده باشید.صاحبان آب ها را از آبشان محروم مکنید و جز اضافه آب آن ها را، آن هم از روی رضایت خاطر، میاشامید (یعنی نسبت به آب و حیوانات مناطق جنگی، تصرّف عدوانی و بی رضایت از صاحبان آن ها نداشته باشید).»

۲۱. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله وسلّم- هنگام اعزام سربازان به جنگ، می فرمود: نیرنگ و فریب ندهید، و کشته ها را مثله ننمایید و زنان و کودکان را نکشید.[۲۲]

۲۲. پیامبر اکرم- صلّی الله علیه و آله و سلّم- از کشتن افراد زمین گیر و نوجوان و خدمتکاران و اجیران نهی می نمود:

«أنّ النبی- صلّی الله علیه و آله و سلّم- نهی عن قتل الوضعاء و العسفاء.»[۲۳]

۲۳. علی- علیه السلام- به معقل بن قیس (از فرماندهان خود) که برای جنگ با شامیان می رفت، فرمود:

«لا تقاتلنّ إلاّ من قاتلک.»[۲۴]

«جز با آنان که با تو می جنگند، جنگ مکن.»

این جمله ضرورت پرهیز از نبرد با کسانی را می رساند که مردم بی دفاع یا غیر نظامی اند و کاری به جنگ ندارند.

۲۴. رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- در برخی از جنگها با کفّار قریش، وقتی فهمید که برخی از «بنی هاشم» را به اجبار و زور به جنگ با وی فرستاده اند، دستور داد سپاهیانش متعرّض آنان نشوند، و چند نفر را نام برد.[۲۵]

۲۵. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله وس سلّم- در جنگ خیبر، مسلمانان را از چهار چیز نهی کرد:

الف : از آمیزش با زنان اسیر آبستن؛

ب : از خوردن گوشت الاغ های اهلی؛

ج : از خوردن گوشت حیوانات وحشی دارای دندان؛

د : فروختن غنیمت ها قبل از تقسیم.؛[۲۶]

۲۶. علی– علیه السلام- در جنگ صفین، پس از آن که محاصره نیروهای معاویه را بر آب فرات، شکست و بر آب مسلّط شد، آب را به روی شامیان نبست و دستور داد جلوی برداشتن آب توسّط نیروهای دشمن را نگیرند.[۲۷] این یک رفتار انسانی با دشمن بود که در جنگ علی – علیه السلام- دیده شد.

۲۷. پیامبر اسلام- صلّی الله علیه و آله و سلّم- و علی- علیه السلام- هنگام اعزام نیرو برای عملیات، توجیه می فرمودند:

«ولا تعقروا من البهائم ممّا یؤکل لحمه.»[۲۸]

«حیوانات حلال گوشت و اهلی را نکشید و نابود نکنید.»

۲۸. رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- هرگاه امیری را به فرماندهی جمعی برای عملیات نظامی می‌فرستاد، او را به تقوای الهی دعوت می کرد، آن گاه برای جمع نیروها، سفارش هایی می کرد از جمله:

«ولا تقتلوا و لیداً ولا متبتّلاً فی شاهق، ولا تحرقوا النخل و لا تغرقوه بالماء، ولا تقطعوا شجره مثمره ولا تحرقوازرعاً، لانّکم لاتدرون لعلّکم تحتاجون إلیه…»[۲۹]

«کودکان را نکشید، و نه آنان را که در کوه به عبادت پرداخته اند، درخت نخل را نسوزانید و با آب، غرق نکنید، درختان میوه را قطع نکنید، زراعت ها را به آتش نکشید؛ زیرا چه می دانید، شاید به آن ها نیاز پیدا کنید.»

۲۹. نمونه دیگر از کرامت اسلام در برخورد با دشمن، در جنگ خندق آشکار شد، پس از کشته شدن «عمر و بن عبدود» مشرکان جنازه او را به ده هزار دینار می خواستند بخرند. به این مبلغ پول فرستادند، ولی رسول خدا- صلّی الله علیه و آله و سلّم- فرمود: جنازه از آن خودتان، ما مرده خواری نمی کنیم: «هو لکم، لانأکل ثمن الموتی.»[۳۰]

این ها نمونه هایی از دستورهای پیشوایان اسلام بود، که تنها در فرمان های جنگی به چشم می خورد. البته در ابواب دیگر فقه و روایات اخلاقی و آداب معاشرت و زندگی، نمونه های فراوان می توان یافت که تأکید اسلام را روی مسأله جان انسان ها و حفظ محیط زیست و امکانات طبیعی و مراقبت و بهره برداری صحیح از نعمت های خداوند، نشان می دهد.[۳۱]