زکات و دلایل وجوب آن در قرآن

اشاره:

زکات مهم ترین واجب مالی دینی است که مورد قبول تمام مسلمانان در همه زمان ها بوده و از ضروریات اسلام به شمار می رود و انکار کننده آن اگر با علم به ضرورت لازمه آن به انکار خدا و پیامبر باشد مرتد می گردد و تا آنجا قابل توجه است که در قرآن زکات در ردیف نماز آمده و به آن امر شده است و در روایات پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السّلام) بیش از سایر حقوق مالی به آن اهمّیت داده شده و از ترک و کوتاهی در دادن آن شدیداً نکوهش شده است. 

بزرگترین مالیات اسلامی و بهترین درمان نابسامانی ها

اهمیت زکات تا جایی است که اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرموده اند کسی که از دادن زکات (هر چند قیراط و مختصری باشد) خوداری کند از مؤمنین و مسلمانان نبوده[۱] و در وقت مرگ به او گفته می شود (یهودی یا ارمنی) هر کدام که می خواهی بمیر[۲] (یعنی تو مسلمان و دیندار نمی باشی) و کسی که به مال و درخت و زمین او زکات واجب شود و ندهد خداوند در روز قیامت تا هفت طبقه آن زمین را در گردنش قرار می دهد[۳] و هر کس چیزی از زکات بر او باشد و از دادنش خودداری کند خداوند عالم در روز قیامت آن را به صورت مار بزرگ و آتشین در گردن او قرار می دهد که تا وقت فارغ شدن مردم از حساب (که پنجاه هزار سال به طول می انجامد) گوشت بدن او را گاز می گیرد[۴] و در تمجید و فضیلت دادن زکات در روایات آمده که خداوند آن را پرورش می دهد (پاداش آن را زیاد می کند) چنانکه یک نفر فرزند خود را پرورش می دهد و در قیامت (زکات و پاداش او) مانند کوه احد می گردد و زکات دادن، مرگ بد را دفع کرده و پنهانی دادن، صدقه (و زکات) غضب، خدا را خاموش می کند[۵] و از آنجا که زکات از فروع دین بشمار رفته ما نیز بطور فشرده در چهارمین درس از درس های فروع دین آن را مورد بحث قرار می دهیم.

زکات یعنی چه؟

زکات: در لغت به معنای طهارت و پاکیزگی، تقدس، نمو و رشد، تبرئه، صدقه، نیکی، تصدیق، حرمت، روی سفید، خیرات، آمده است.

و در اسلام زکات که گاهی به آن هم صدقه گفته می شود عبارت است از اینکه افرادی که بالغ، عاقل، مالک، مجاز در تصرف اند در صورتی که گندم، جو، خرما، کشمش، گاو، گوسفند، شتر، طلا، نقره، داشته باشند و به اندازه نصاب (مقدار معینی در هر کدام که بعداً بیان می کنیم) مال آنها برسد با شرائط و مقرراتی که بیان خواهد شد باید مقداری از آنها را به حاکم شرع یا مستمندان بدهند یا در اموری که اجازه داده شده مصرف نمایند، و از آنجا که دادن این مقدار از مال موجب پاکی مال از حرام و کم و زیاد شدن ها و شبهاتی که در تحصیل مال نوعاً به وجود می آید: می شود و نیز دادن مال سبب می شود که روح انسان از بخل، حرص، طمع، علاقه شدید به دنیا آلودگی به مادیات پاک و پاکیزه گردیده و روحیه سخاوت و هم دردی با مستمندان و رفع گرفتاری های آنان و برطرف کردن نابسامانی های جامعه و توجه به خدا و روی آوردن به آخرت و دستورات دینی و عشق به پاداش های آخرتی در زکات دهنده به وجود می آید و باعث صفای فکر و جان او می گردد و تکامل روحی پیدا کرده و مال او برکت می یابد از این رو به دادن چنین مالی زکات گفته شده است چنانکه خداوند به رسول اکرم می فرماید:«خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها»[۶] )یعنی ای رسول ما)زکات مال آنها را بگیر تا به وسیله آن آنها را پاک و پاکیزه گردانی.

زکات در ادیان گذشته

بنابر آنچه از قرآن مجید استفاده می شود زکات مختص به اسلام نیست بلکه در ادیان گذشته نیز زکات جزء برنامه ها و قوانین اساسی پیغمبران پیشین بوده است چنان که خداوند از سخن حضرت عیسی نقل می کند که وقتی نبوت خویش را اعلام کرد گفت: «وَ اَوْصانی بالصَّلوهِ وَ الزِّکوه مادُمْتُ حَیا[۷]» یعنی خداوند من را سفارش کرده است به نماز و زکات .

 و در باره ‌حضرت اسماعیل می فرماید: «وَ کانَ یأمُرُاَهْلَهُ بِالصَّلوهِ وَ الزَّکوهِ وَ کانَ عِنْدَ رَبّه مَرضیا» [۸] یعنی حضرت اسماعیل اهل خود را دستور به نماز و زکات می داد و نزد پروردگارش پسندیده بود و جای دیگر پس از اینکه نام بسیاری از پیامبران را می برد می فرماید: «وَ اَوْحَینا اِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ وَ اِقامَ الصَّلوهِ وَ ایتْاءَ الزَّکوه»[۹] یعنی کارهای خوب و نماز و زکات را به آنها وحی کردیم. و در باره اهل کتاب (یهود و نصاری) می فرمایدآنان امر نشده بودند مگر اینکه خدا را به اخلاص کامل در دین پرستش کنند «وَ یقیمُوا الصَّلوهَ وَ یؤْتُوا الزَّکوهَ وَ ذلِکَ دِینَ الْقٌیمَه[۱۰]» آنان مأمور شده بودند و نماز را به پا دارند و زکات بدهند که این دین درست است. این آیه می رساند دین درست آن است که در آن پرستش خدا و نماز و زکات باشد)

زکات از دیدگاه قرآن

 در قرآن مجید بسیار در باره زکات سخن گفته شده و به آن امر تاکید شده و در موارد زیادی وقتی، امر به نماز کرده بلافاصله به زکات دستور داده است و این دو را ملزم و کنار یکدیگر ذکر کرده است مثل اینکه می فرماید: « وَ اَقیمُوا الصَّلوهَ و اتُو الزَّ ‎‎‎کوه» [۱۱] نماز را بپا دارید و زکات را بدهید. این تقارن و تلازم ( دستور و تأکید به زکات و نماز) اهمیت و ضرورت زکات را می فهماند و می رساند که نمی شود کسی نماز بخواند و زکات ندهد چنان که در روایات نیز به این مطلب توجه داده شده که هر کس زکات ندهد نماز او قبول نیست چنان که امام محمد باقر (علیه السلام) می فرماید: خداوند تبارک و تعالی زکات را مقرون به نماز کرده می فرماید: «اَقیمُوا الصَّلوهوَ اتُوا الزَّکوه» فَمَنْ اَقامَ الصَّلوهَ وَ لَمْ یؤْتِ الزَّکوهَ فَکَاَنَّهُ لَمْ یقِمِ الصَّلوه»[۱۲] یعنی پس هر کس نماز بخواند ولی زکات ندهد گویا نماز نخوانده است و خداوند یکی از نشانه های مؤمنان را دادن زکات ذکر کرده و می فرماید: «وَالَّذینَ هُمْ لِلزَّکوهِ فاعِلُونَ»[۱۳] مؤمنان کسانی هستند که (دستور دادن) زکات را انجام می‎دهند و به زنان پیغمبر (صلی الله علیه و اله) می‎فرماید «وَأَقِمْنَ الصَّلاهَ وآتِینَ الزَّکَاهَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ» [۱۴] یعنی نماز به پای دارید و زکات دهید و خدا و رسول را اطاعت نمائید (که می رساند زنان پیغمبر نیز از دادن زکات معاف نیستند).

و در مورد مشرکین می فرماید:‌ «فَاِنْ تابُوا وَ اَقامُوا الصَّلوه وَ اتَوُا الزَّکوهَ فَاِخْوانُکُمْ فِی الدّینِ»[۱۵] یعنی پس اگر آنان توبه کردند (از شرک و دشمنی) و نماز را به پا داشتند و زکات دادند برادران دینی شما می باشند.

چنان که می بینیم پس از توبه مشرکین فقط نماز و زکات را میزان در برادر دینی شدن آنان معرفی کرده است و عبدالله بن سنان از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که وقتی (این آیه) نازل شد در ماه رمضان رسول اکرم (صلی الله علیه و اله) به منادی خود دستور دادند که اعلام کند «ای مردم خداوند متعال همچنان که نماز را بر شما واجب کرده زکات را نیز واجب نموده است و تا یک سال به آنها مهلت داد و در سال بعد چون ماه رمضان پایان یافت به منادی خود دستور داد که اعلام کند «ای مسلمانان زکات مال خود را بدهید تا اینکه نماز شما قبول گردد پس آن حضرت مأمورین خود را جهت گرفتن زکات اعزام داشت.»[۱۶] و خداوند کسانی را که طلا و نقره را حبس کرده و زکات آنها را نمی دهند شدیداً نکوهش کرده و عذاب سختی برایشان بیان کرده است.[۱۷] از آیات فوق و آنچه ذکر شده اهمیت زکات از دیدگاه قرآن روشن می گردد.

 مصارف زکات

در قرآن مجید و روایات اسلامی و فتوای علمای اسلام، ۸ مورد برای مصرف زکات بیان شده است. اما قرآن مجید می فرماید: «اِنَّما الصَّدَ‎‎قاتُ لِلْفُقَراء وَ الْمِسْکینِ وَ اْلعامِلینَ عَلَیها وَ الْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَ فِی الرِّقابِ وَ الْغارِمینَ وَ فی سَبیلِ اللهِ وَ اِبْنِ السَّبیلِ فَریضَهً مِنَ اللهِ»[۱۸] یعنی جز این نیست که زکات ها از آن فقیران، بینوایان، متصدیان آن و برای جلب توجه دل ها و آزادی و بدهکاران و در راه جهاد خدا (جهاد یا مطلق نیکی ها) و در راه ماندگان است که واجب است از ناحیه خدا.

امام خمینی ـ مدظله ـ نیز می فرماید: انسان می تواند زکات را در ۸ مورد مصرف کند:

۱. فقیر: وآن کسی است که مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد.

۲. مسکین: و آن کسی است که از فقیر سخت تر می گذراند.

۳. عامل: کسی که از طرف امام یا نایب او مأمور است که زکات را جمع آوری کند و نگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی کند و آن را به امام یا نائب امام یا فقرا برساند.

۴. مؤلفه القلوب: کفاری که اگر زکات به آنان بدهند به دین اسلام مایل می شوند و یا در جنگ به مسلمانان کمک می نمایند.

۵. خرید بردگان و آزاد کردن آنها.

۶. مفلس: بدهکاری که نمی تواند قرض خود را بدهد.

۷. سبیل الله: یعنی کاری که نفعش به عموم مسلمانان می رسد مثل ساختن مسجد، پل، اصلاح راه یا کاری که نفع دینی دارد و آنچه برای اسلام مفید می باشد.

۸. ابن سَبیل: مسافری که در سفر مانده است (مسأله۱۹۲۵) و احتیاط واجب این است که فقیر و مسکین بیشتر از مخارج یک سال خود و عیالاتش را از زکات نگیرد و اگر مقداری پول و یا جنس دارد فقط به اندازه مخارج یک سالش می تواند زکات بگیرد (مسأله ۱۹۲۶) و کسی که زکات می گیرد باید شیعه دوازده امامی باشد (مسأله ۱۹۴۲) و کسی که گناه کبیره آشکار می کند احتیاط واجب این است به او زکات ندهند(مسأله ۱۹۴۶).[۱۹]

فلسفه زکات

هر دین و مکتبی برای اداره جامعه و حفظ آن نیازمند به امور مالی و بودجه است و اسلام همچنان که خمس را برای تأمین مستمندان و رفع نابسامانی های جامعه و اداره امور دینی و نشر معارف آن وضع کرده و خمس نقش مهمی در این زمینه دارد زکات نیز با دامنه وسیعی که در مصارف آن است نقش اساسی تری در امور یاد شده به عهده دارد و در ردیف نماز قرار گرفتن زکات: آمیختگی دین و سیاست و هماهنگی عبادت و اداره جامعه و برطرف کردن نابسامانی های آن را به خوبی روشن می سازد و ناگفته پیدا است که دادن زکات برای وحدت جامعه و روابط حسنه میان مستمندان و ثروتمندان بسیار مؤثر بوده و در پاکی ثروتمندان از بخل، حرص، دنیاپرستی، غرور نقش قابل توجّهی داشته و در پدید آوردن روحیه بخشندگی، تعاون، نوع دوستی و احساس مسئولیت همگان و در نتیجه تکامل فکری، عملی، اخلاقی، ثروتمندان آثار ارزشمندی خواهد داشت و با این توضیح کوتاه فلسفه وجوب زکات نیز معلوم گشت و جامع بودن اسلام در قانون گذاری و اداره امور مادی و معنوی انسانها روشن شد.

پی نوشت:

[۱] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۸، حدیث ۳.

[۲] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۸، حدیث ۵.

[۳] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۴، حدیث ۱۳.

[۴] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۱۱، حدیث ۳.

[۵] . سفینه البحار، ج۲، ص ۲۳، حدیث۱.

[۶] . سوره توبه، آیه ۱۰۳.

[۷] . سوره مریم، آیه ۳۱.

[۸] . سوره مریم، آیه ۵۵.

[۹] . سوره انبیاء، آیه ۷۳.

[۱۰] . سوره بینه، آیه ۵.

[۱۱] . سوره بقره، آیات ۴۳، ۸۲ ، ۱۱۰، ۱۷۷، و سوره نور آیات ۳۷، ۵۶ و سوره مجادله، آیه ۱۳ و سوره احزاب، آیه ۳۳، و سوره لقمان، آیه ۴، و سوره‌روم، آیه ۳۶، و سوره نساء، آیات ۷۷، ۱۶۲، و سوره مائده، آیات ۱۲، ۵۵، و سوره توبه، آیات ۵، ۱۱، ۱۸، ۷۱، و سوره اعراف، آیه ۱۵۶، و سوره حج، آیات ۴۱، ۷۸، و ….

[۱۲] . وسائل الشیعه، ج۶، باب۳، ص۱۱،ح۲.

[۱۳] . سوره مؤمنون، آیه ۴.

[۱۴] . سوره احزاب،‌آیه ۳۳.

[۱۵] . سوره توبه، آیه ۱۱.

[۱۶] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۳، ح ۱.

[۱۷] . سوره توبه، آیه ۳۵.

[۱۸] . سوره توبه، آیه ۶۰

[۱۹] . در وسائل الشیعه، ج ۶، ابواب مستحقین زکات از ص ۱۴۳ به بعد روایات زیادی در بیان مصارف زکات نیز نقل شده است.

منبع: سایت اندیشه قم

نویسنده : غلامحسین رحیمی – تلخیص از کتاب فروع دین، ص ۴۶.