تشیع در دوره‏ ى امام حسن عسکری (ع)

پیشوای یازدهم شیعیان، امام حسن بن علی العسکری (ع) در ماه ربیع الاخر سال ۲۳۲ ق، در مدینه زاده شد و در روز جمعه هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ ق، در سر من رأی ( سامرا) رحلت کرد و در همان خانه ای که پدر بزرگوارش امام هادی (ع) در خاک آرمیده بود، به خاک سپرده شد. (۱) نام مادر ایشان را حدیث ، (۲) سوسن، (۳) سمانه و اسماء گفته اند. (۴)

لقبهای آن حضرت را صامت، هادی، رفیق، زکی، سراج، شافی و العسکری آورده اند؛ آن حضرت، پدر بزرگوارش و امام جواد (ع) هر سه را به «ابن الرضا» می شناسند. (۵)

امامت امام حسن عسکری (ع) پس از شهادت امام هادی (ع) آغاز شد و حدود شش سال ادامه یافت.

(۶) پس از شهادت امام هادی (ع) گروهی از شیعیان آن حضرت به امامت پسر دیگر ایشان – که در زمان آن حضرت در گذشته بود- گرویدند.

به گمان آنان ، وی در حقیقت زنده بوده و او را مهدی قائم می دانستند، (۷) اما به جز این گروه و تعداد اندکی که به جعفر بن علی – پسر دیگر امام هادی (ع) که در بین شیعیان به جعفر کذاب مشهور است – (۸) گرائیدند، سایر شیعیان امام هادی (ع) به امامت امام حسن عسکری (ع) اعتقاد پیدا کردند و امامت را با وصیت پدرشان امام هادی (ع) برای ایشان ثابت دانستند. (۹)

۲. امام عسکری( ع ) و حاکمان

امام حسن عسکری ( ع ) در دوران امامت خویش، با سه خلیفه ى عباسی یعنی معتز، مهتدی و معتمد معاصر بود که هر یک به شکلی آن حضرت را مورد آزار و اذیت قرار دادند تا آنکه سرانجام ایشان در زمان معتمد عباسی به شهادت رسید.

معتز، که در سال ۲۵۲ ق، یعنی دو سال پیش از امامت امام حسن عسکری (ع) به خلافت رسیده بود، (۱۰) در سال آخر خلافتش که با امامت آن حضرت مقارن بود، نه تنها ایشان را آسوده نگذاشت و مورد آزار قرار داد، بلکه تصمیم بر کشتن ایشان نیز گرفت، اما مرگش فرارسید و موفق به این کار نشد. (۱۱)

پس از مرگ معتز در سال ۲۵۵ ق، برادرش مهتدی به خلافت رسید.

(۱۲) او نیز در مسیر ستم به هاشمیان و به ویژه امام حسن عسکری (ع) راه پیشینیان خود را دنبال و فرمان دستگیری و حبس امام را صادر کرد؛ البته خلافت مهتدی نیز خیلی زود به اتمام رسید و پس از یک سال، ترکان بر ضد وی شوریدند و او را به قتل رساندند. (۱۳)

پس از مرگ مهتدی در سال ۲۵۶ ق، معتمد به خلافت رسید.

او که از دوران خلافت به نسبت طولانی برخوردار بود، در چهار سال ابتدای خلافتش – که با امام عسکری (ع) مواجه بود- محدودیت و فشار بر علویان و به ویژه امام عسکری (ع) را به نهایت رساند تا آنجا که باعث شهادت آن حضرت شد. (۱۴)

۳. فعالیتهای امام عسکری (ع)

۱-۳. فعالیتهای علمی فعالیتهای علمی امام عسکری (ع) را باید یکی از ارکان پیشوایی آن حضرت به شمار آورد و می توان آنها را به چهار دسته تقسیم نمود: رساله ها و نامه ها؛ سخنان و مواعظ؛ رد شبهات و مبارزه با عقاد انحرافی؛ تربیت شاگردان و افراد شایسته .

الف) رساله و نامه ها: رساله و نامه هایی چند از امام حسن عسکری (ع) در تاریخ ثبت شده است که آنها را برای شیعیان، برخی مناطق شیعه نشین، یا افرادی عادی فرستاده اند و در آنها ، ضمن اشاره به معارف دینی و لزوم انجام احکام الهی، بسیاری از مسائل لازم و ضروری را یادآوری، یا بر انجام کارها پافشاری کرده اند که برای نمونه، می توان از نامه های ایشان به علی بن حسین بابویه قمی (پدر شیخ صدوق)، (۱۵) نامه به اهل قم و آبه (۱۶) و نیز نامه به برخی از شیعیان یاد کرد. (۱۷)

ب) سخنان و مواعظ؛ بسیاری از حکمتها ، علوم و معارف دینی از راه روایات، سخنان، سفارشها و موعظه های امام حسن عسکری(ع) برای شیعیان به یادگار مانده که می توان آنها را در کتابهای حدیثی شیعه چون کافی، تحف العقول و بحارالانوار به دست آورد.

ج) پاسخگویی به شبهات و مبارزه با عقاید انحرافی؛ بخشی از فعالیتهای علمی امام حسن عسکری (ع)، مربوط به مبارزه ى ایشان با عقاید انحرافی از راه مناظره و غیر آن است که راهنمایی شاگرد اسحاق کندی برای پاسخ دادن به استادش درباره ى تناقض قرآن، (۱۸) رفع شک و تردید از عقاید برخی شیعیان درباره ى نماز باران، و مقابله با راهب نصرانی (۱۹) از نمونه های آن است.

همچنین آن حضرت در مقابل فرقه هایی چون صوفیه، (۲۰) واقفیه (۲۱) و مفوّضه (۲۲) با صراحت موضع گرفته، ضمن باطل و دروغگو دانستن آنان ، شیعیان را از انحراف حفظ می نمودند.

۲-۳. فعالیتهای سیاسی – اجتماعی

امام حسن عسکری (ع) به همراه پدر بزرگوارش امام هادی (ع)، در کودکی به سامرا آمده بود و بیشتر عمر شریفش را در آنجا گذراند.

از این رو، به ویژه پس از امام هادی (ع) بیشتر در کنترل و تحت نظر حکومت عباسی می زیست و این کنترل و نظارت، در دوران شش ساله ى امامت ایشان چنان شدت یافت که به زندانی شدن مکرر آن حضرت انجامید.

مهم ترین دوره ى سیاسی زندگانی امام عسکری (ع) نیز در این مقطع واقع شده است، اما با وجود چنین محدودیتهایی، آن حضرت فعالیتهای سیاسی – اجتماعی خود را بیشتر در قالب محافظت و حمایت از شیعیان انجام داده اند که برخی از نمونه های آن عبارت است از:

یک، مرحوم کلینی می گوید: امام حسن عسکری (ع) بیست روز پیش از مرگ معتز- خلیفه عباسی – نامه ای برای ابوالقاسم اسحاق بن جعفر زبیری نوشت و از او خواست از خانه بیرون نیاید تا حادثه ای رخ دهد.

همین که «بریحه» (۲۳) کشته شد، وی نامه ای به آن حضرت نوشت و کسب تکلیف کرد، اما امام دوباره به او نامه ای نوشت که این، حادثه ى مورد نظر نبوده است و آن حادثه، واقعه ى دیگری است، تا آنکه معتز از دنیا رفت. (۲۴) این روایت نشان دهنده آن است که امام حسن عسکری (ع)، فعالیت اسحاق بن جعفر را تا زمانی که معتز زنده بوده، برای او خطرناک می دانسته و از این رو، او را از خارج شدن از منزل برحذر داشته است.

دو، در موردی دیگر، امام عسکری (ع) برای اینکه شیعیانش شناخته نشوند، به آنها دستور داد در روزی که ایشان می خواهد برای دیدار با معتمد عباسی از منزل خارج شود، به آن حضرت سلام نکرده و حتی با دست به ایشان اشاره نکنند؛ چرا که در امان نخواهند بود. (۲۵)

سه، از مصادیق توجه امام حسن عسکری (ع) به شیعیان این است که آن حضرت در سامرا، هر خانه ای از شیعیان را که مصلحت می دید تعیین می کرد و به آنها دستور می داد پس از نماز عشاء در آنجا حضور یابند و مشکلات و مسائل شرعی خود را برای آن حضرت مطرح نمایند که به نمونه هایی از آن در تاریخ اشاره شده است. (۲۶)

چهار، گونه ای دیگر از فعالیتهای امام حسن عسکری (ع)، ارتباط با شیعیان از راه نامه نگاری بوده است که شیعیان در مسائل و موضوعهای مختلف برای ایشان نامه می نوشتند و پاسخ آن را دریافت می کردند؛ برای نمونه، می توان به پاسخ ایشان در پرسش از معنای من کنت مولاه فعلی مولاه، (۲۷) معنای کلمه قرآنی «ولیجه» ، (۲۸) طبقه بندی مردم (۲۹) و مانند آن اشاره کرد.

پنج، کمک های مالی امام حسن عسکری (ع) به فقیران و برخی از شیعیان، بخشی دیگر از فعالیتهای اجتماعی آن حضرت را تشکیل میداد که افراد مختلفی بنابر نیازهایشان، از ایشان یاری می خواستند و مورد لطف ایشان قرار می گرفتند.

برخی موارد از کمکهای مالی ایشان عبارت اند از : کمک به یکی از علویان (۳۰) کمک به عمرو بن ابی مسلم (۳۱) کمک به ابو یوسف شاعر (۳۲) و دیگران .

شش، یکی دیگر از فعالیتهای امام حسن عسکری (ع) این بود که از هر فرصتی برای آماده ساختن شیعیان برای پذیرش غیبت امام عصر (ع) و انجام وظایفشان در این دوره اقدام می کردند.

اگر چه اعلام غیبت امام دوازدهم از سوی رسول اکرم (ص) و همه ى امامان (ع) صورت گرفته بود، اما این کار در زمان امام هادی (ع) و امام عسکری (ع) به شیوه های گوناگون و به صورت مکرر انجام شده است.

برای نمونه، امام عسکری (ع) در روایتی امام دوازدهم را به احمد بن اسحاق معرفی کرده، آن حضرت را به وی نشان می دهد و بر شباهت ایشان با حضرت خضر و ذوالقرنین – از نظر طول عمر و غیبت طولانی ایشان- اشاره می کند. (۳۳)

ایشان در روایتی دیگر، ضمن تأکید بر غیبت امام عصر (ع) می فرماید: بدانید فرزندم غیبتی خواهد داشت که در آن مردم دچار تردید خواهند شد، مگر کسی که خداوند او را حفظ کند. (۳۴)

روایات یاد شده و روایات بسیار دیگری درباره ى غیبت امام دوازدهم، به جز روایات بسیاری است که درباره ى فضیلت انتظار فرج امام زمان (ع) وارد شده است. (۳۵)

۴. قیام ها و شورش های زمان امام عسکری (ع)

در زمان امام حسن عسکری (ع) حرکتهای اعتراض آمیزی صورت می گرفت که برخی از آنها از سوی شیعیان بود.

به این دلیل که این حرکتها جنبه ى مثبت داشته اند، ما در اینجا از آنها با عنوان «قیام» یاد می کنیم و به اعتراضهایی که از ناحیه ى غیر شیعیان بود، عنوان شورش می دهیم .

مهم ترین شورش در این زمان، حرکت صاحب زنج است که به آن اشاره خواهیم کرد.

۱-۴. قیام های علویان

شیعیان و علویان در دوران حکومت عباسیان روزگار بسیار سختی گذرانده و به شیوه های گوناگون مورد آزار قرار گرفته یا به زندان افتادند.

افزون بر آن، آنها عباسیان را غاصب خلافت می دانستند و از این رو، از هر فرصتی برای قیام بر ضد آنان استفاده کرده، به رغم شکستهای پی در پی، تأثیر به سزایی در نمایاندن چهره ى واقعی عباسیان داشتند.

ابوالفرج اصفهانی، بسیاری از این مجاهدتها را به خوبی ترسیم نموده است.

پاره ای از این قیامها در زمان امام حسن عسکری (ع) صورت گرفته اند که به برخی از آنها به اختصار اشاره می کنیم .

الف ) قیام علی بن زید بن حسین(ع)

وی از نوادگان امام حسین (ع) بود در زمان معتمد عباسی در سال ۲۵۶ ق، در کوفه قیام کرد.

شاه بن میکال با سپاهی گران برای نبرد به سوی او رفت.

علی بن زید سپاه خلیفه را در هم شکست اما شاه نجات یافت و بدین سبب معتمد عباسی، کیجور ترکی را به سوی او فرستاد او را به اطاعت وادارد، اما سرانجام پس از چندی تعقیب و گریز، علی بن زید کشته شد. (۳۶)

ب) قیام احمد بن محمد بن عبدالله

وی نیز در زمان معتمد عباسی در مصر، بین برقه و اسکندریه قیام کرد و با پیروان زیادی که یافت، ادعای خلافت نمود.

احمد بن طولون کارگزار ترک خلیفه در آن دیار سپاهی به سوی او فرستاد تا یاران او را از اطرافش پراکنده ساختند و پس از مدتی او را به قتل رساندند. (۳۷)

ج) قیام علی بن زید و عیسی بن جعفر(ع)

این دو نیز که علوی (۳۸) و از تبار امام حسن (ع) (۳۹) بودند، در سال ۲۵۵ ق، در کوفه قیام کردند.

معتز، سعید بن صالح، معروف به حاجب را با سپاهی عظیم به سوی آنها فرستاد و آن دو را سرکوب کرد. (۴۰)

۲-۴. شورش صاحب زنج

یکی از شورشهای مهمی که در زمان امام حسن عسکری (ع) و در پایان خلافت معتز که در سال ۲۵۵ ق، و تا دوران معتمد ادامه داشت، شورش صاحب زنج است. (۴۱) وی که قصد داشته خود را به علویان منسوب نماید، نه از نظر نسب خانوادگی از علویان به شمار می آید؛ چون عموم نسب شناسان بر این باورند که او از تیره ى عبدالقیس است، (۴۲) نه از نظر کردار به علویان نزدیک است (۴۳) و نه از نظر اعتقادات؛ چرا که او را دارای عقاید خوارج می دانند. (۴۴)

به هر صورت، او در محلی به نام «بئر نخل» که بین مدینه الفتح و کرخ بصره واقع شده، سر به شورش برداشت (۴۵) و با آنکه حکومت عباسی برای سرکوب او اقدام کرد، اما توانست مدت زیادی مقاومت کند، به طوری که کشمکشهای او با عباسیان، حدود پانزده سال طول کشید تا آنکه سرانجام در سال ۲۷۰ ق، کشته شد. (۴۶)

مطلب مهم در این باره، موضع گیری امام حسن عسکری (ع) در مورد صاحب زنج و شورش اوست که آن حضرت با صراحت نظر خویش را درباره ى او اعلام کرده، فرمود: صاحب زنج از ما اهل بیت نیست. (۴۷) با همین عبارت کوتاه، به آسانی می توان حقیقت حرکت صاحب زنج و سرانجام او را دانست.

۵. امام عسکری (ع) در زندان

چنانکه پیش از این گفتیم، محدودیتها و نظارت بر فعالیتهای امام حسن عسکری (ع) از سوی دستگاه حاکم عباسی، به زندانی شدن مکرر آن حضرت انجامید و مهم ترین دوره ى سیاسی زندگانی امام عسکری (ع) را شکل داد.

البته تعیین دفعات و نیز مدت زمان زندانی شدن امام دشوار است، اما از برخی نقلهای تاریخی می توان دفعات و تا حدودی مقدار زندانی شدن امام (ع) را به دست آورد.

ظاهرا آن حضرت نخستین بار در زمان مهتدی به زندان افتاده است؛ (۴۸) چرا که بنابر نقلی، عباسیان به صالح بن وصیف که مسئولیت زندان امام عسکری (ع) را برعهده داشته است اعتراض کردند و او گفت:

چه کنم من دو تن از بدترین مردان را که می شناختم در زندان بر ابومحمد- امام حسن عسکری (ع) – گمارده ام، امام آن دو در عبادت و نماز و روزه به جای مهمی رسیده اند… (۴۹)

با توجه به اینکه صالح بن وصیف در سال ۲۵۶ ق ، کشته شده است (۵۰) وسال ۲۵۶ق، دوران حکومت مهتدی عباسی بوده، پس آن حضرت در زمان وی به زندان افتاده است.

زندگانی امام حسن عسکری (ع) چنان نقشی در حرکت و رهبری شیعیان داشت که مهتدی عباسی به زندانی کردن آن حضرت بسنده نکرد و قصد کشتن آن حضرت را داشت، اما پیش از آنکه موفق به این کار شود، ترکان بر او شوریدند و او را کشته و معتمد را به جای او نشاندند. (۵۱)

بر اساس نقل شیخ طوسی، ابوهاشم جعفری (۵۲) زندانی شدن خود را به همراه امام حسن عسکری (ع) نقل و تصریح کرده که در زمان مهتدی بوده است (۵۳) که اگر آن را به جز زندان صالح بن وصیف بدانیم، باید زندان دوم امام حسن عسکری (ع) باشد همچنین علی بن اوتامش در زمان معتمد برای سومین بار امام حسن عسکری (ع) را به زندان افکند که شیخ مفید نیز آن را نقل کرده است .

نیز علی بن جزین در دوران معتمد آن حضرت را برای بار چهارم به زندان انداخت.

با توجه به مطالب یاد شده و زندانهای مکرر امام حسن عسکری (ع)، باید بیشتر دوران امامت آن حضرت در زندان یا دست کم در وضعیتی دشوار سپری شده باشد، به ویژه آنکه حکومت عباسی از ولادت فرزند آن حضرت به عنوان آخرین حجت الهی مطالبی شنیده بود وشاید می خواست مانع ولادت او شود.

۶. شهادت امام عسکری (ع)

با آنکه برخی از عالمان شیعه چون شیخ مفید در شهادت امام عسکری (ع) اظهار تردید کرده و از اساس شهادت را جز برای برخی از امامان نپذیرفته اند، اما نظر مشهور شیعه بر آن است که آن حضرت به شهادت رسیده اند.

این عده به جز آنکه قرائن و شواهدی همچون تصمیم به شهادت آن حضرت از سوی حاکمان عباسی ، (۵۴) مراقبت و کنترل ایشان از طرف حکومت، کوتاهی عمر آن حضرت، واکنش حکومت عباسی و فرستادن افرد مختلف به منزل امام در هنگام بیماری ایشان (۵۵) و مواردی از این قبیل برای اثبات شهادت آن حضرت مطرح می نمایند، روایات متعددی نیز نقل نموده، شهادت آن حضرت را اثبات می کند. (۵۶)

پی نوشت :