هاروت و ماروت، دو فرشته الهی بودند که پس از وفات حضرت سلیمان (ع) برای از بین بردن جادوی ساحران به مردم سحر می آموختند؛ ولی مردم از این علم، در راه نادرست استفاده کردند.
برخی در این که هاروت و ماروت، فرشته، انسان و یا موجود دیگری بودند و این که آیا آنها مرتکب گناه شدند یا خیر، نظرات مختلفی ارائه داده اند؛ ولی قرآن به فرشته بودن و اهل گناه نبودن آنها اشاره کرده است.
هاورت و ماروت و سحر
بنا بر احادیث، در دوره حضرت سلیمان(علیه السلام) گروهی به سحر و جادوگری پرداختند، ایشان دستور داد تمام نوشته های آن ها را جمع آوری و در محلی نگهداری کنند. پس از وفات سلیمان گروهی نوشته ها را یافتند و به یادگیری سحر مشغول شدند. آنان می گفتند: سلیمان پیامبر نبوده و با سحر و جادوگری ها بر کشورش مسلط شد و کار خارق العاده انجام می داد. گروهی از بنی اسرائیل هم از آن ها تبعیت کردند.
همچنین در سرزمین بابل سحر و جادوگری به اوج خود رسید و باعث ناراحتی و اذیت مردم شد، خداوند دو فرشته را به صورت انسان مامور ساخت که عوامل سحر و طریق ابطال آن را به مردم بیاموزند، تا بتوانند خود را از شر ساحران بر کنار دارند.
قرآن ادعای شر رساندن هاروت و ماروت را رد می کند. بنابر قرآن، هر چند سحر بر آن دو نازل شد، ولی عیبی در کار آنها نبود. آن دو فرشته به مردم تذکر می دادند که ما وسیله آزمایش هستیم، کافر نشوید و از این علم، سوء استفاده نکنید، ولی مردم سوءاستفاده کرده و کافر شدند.
هاورت و ماروت در منابع یهودی
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می نویسد که داستان هاروت و ماروت، مطابق افسانه هایی است که یهودیان در مورد این دو فرشته می گویند و بی شباهت به خرافات یونانیان قدیم در مورد ستارگان نیست.
علاوه بر این در نامه دوم پطرس حواری باب دوم، این افسانه را آورده که می گوید: «زیرا هرگاه خدا بر فرشتگانی که گناه کردند شفقت ننمود، بلکه ایشان را به جهنم انداخته به زنجیرهای ظلمت سپرد تا برای داوری نگاه داشته شوند»
همین طور در رساله یهودا سطر ششم آمده است: «فرشتگانی را که ریاست را حفظ کردند، بلکه مسکن حقیقی خود را ترک نمودند و از زنجیرهای ابدی در تحت ظلمت به جهت قصاص یوم عظیم نگاه داشته است».[۱]
حقیقت هاروت و ماروت
از یوسف بن محمد بن زیاد؛ و على بن محمد بن- سیار نقل است که آن دو گفتند: «به امام حسن پدر حضرت قائم (علیهما السلام) عرض کردیم:
عده اى نزد ما می پندارند که هاروت و ماروت دو فرشته اى بودند که وقتى عصیان بنى آدم بسیار شد ملائکه آن دو را برگزیدند، و خداوند آن دو فرشته را با فرشته سومى به دنیا فرو فرستاد، و آن دو مجذوب زهره شدند و خواستند با او زنا کنند و شراب خوردند و آدم کشى کردند و خداوند آنان را در بابل عذاب فرمود و جادوگران؛ از آن دو سحر و جادو مى آموختند و خداوند آن زن را مسخ کرده به صورت این ستاره یعنى زهره درآورد.»
امام (علیه السلام) فرمود: پناه بر خدا از این سخنان! بتحقیق فرشتگان الهى در پرتو الطاف خداوند معصوم و محفوظ از کفر و اعمال زشتند، خود در بارهاشان فرموده: «از فرمان خداوند سرپیچى نمی کنند و آنچه امر شده اند انجام مى دهند- تحریم: ۶»، و فرموده: «و او راست هر که در آسمان ها و زمین است، و آنان که نزد اویند (یعنى فرشتگان) از پرستش وى گردنکشى و بزرگ منشى نمى کنند و خسته و مانده نمى شوند. شب و روز خداى را به پاکى می ستایند و سستى نمى کنند- انبیاء (علیهم السلام): ۲۰ و ۱۹»، و نیز در باره ملائکه فرموده:
«بلکه [آن فرشتگان] بندگانى گرامى اند. که به گفتار بر او پیشى نگیرند و آنان به فرمان او کار مى کنند آنچه را پیش روى آنهاست و آنچه را واپس آنهاست مى داند و جز براى کسانى که او پسندد و خشنود باشد شفاعت نمى کنند و از ترس او بیمناکند- انبیاء (علیهم السلام): ۲۶ تا ۲۸»،
بنا به گفته ایشان خداوند فرشتگان را خلفاى خود در زمین قرار داده و آن ها همچون انبیاء در دنیا و مانند ائمه مى باشند، در این صورت آیا از انبیاء و ائمه قتل نفس و زنا و شرب خمر سر مى زند؟! سپس فرمود: مگر نمى دانى که خداوند دنیا را از وجود پیامبر یا امامى از جنس بشر باقى نگذاشته؟ مگر این آیه را نخوانده اى که [به رسول خود] مى فرماید:
«و پیش از تو ما کسى را نفرستادیم- یعنى به سوى خلق- مگر مردانى که از أهل شهرها که بدیشان وحى مى کردیم- یوسف: ۱۰۹»، پس خود خبر داده که هیچ فرشته اى را به زمین مبعوث نفرموده تا ائمه و حاکمان باشند، و فقط آن ها را به سوى پیامبران الهى ارسال کرده.
آن دو گفتند: به آن حضرت (علیه السلام) عرض کردیم: پس با این بیان دیگر ابلیس ملک و فرشته نبوده است.
فرمود: نه، بلکه از جن بوده! مگر شما دو نفر این آیه را نشنیده اید که فرموده: «و یاد آر آنگاه که به فرشتگان گفتیم که آدم را سجده کنید؛ پس سجده کردند مگر ابلیس که از جن بود- کهف: ۵۰»، پس خود خبر داده که او از جن بوده، و در این آیه فرمود: «و اجنه را پیش از آن از آتش سوزان بی دود و نفوذکننده آفریدیم: حجر: ۲۷».
و امام (علیه السلام) فرمود: «پدرم از جدش امام رضا از پدران گرامش از رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) برایم حدیث می کردند که آن حضرت فرموده: بىشک خداوند ما گروه آل محمد را برگزید، و انبیاء را انتخاب کرد، و فرشتگان مقرب را اختیار نمود، و این گزینش با توجه به این مطلب بود که آنها کارى نخواهند کرد که به موجب آن از ولایت او خارج شده و از حفاظتش باز مانند، و از زمره افرادى که مستحق عذاب و نقمت او هستند درآیند.
آن دو گفتند: به آن حضرت عرض کردیم: از امام على (علیه السلام) براى ما نقل شده:
«وقتى رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) امامت آن حضرت را اعلام فرمود، خداوند ولایت او را بر هزاران هزار از فرشتگان عرضه داشت ولى آنان قبول نکردند و بدین خاطر پروردگار آنها را به قورباغه مسخ فرمود.»
حضرت فرمود: «پناه بر خدا! اینان بر ما دروغ و افترا می بندند، فرشتگان؛ رسولانى مانند سایر انبیاى الهى به خلق مى باشند، آیا از آنان کفر سر مى زند؟ گفتیم: نه.»
فرمود: «ملائکه نیز همین طور هستند، بتحقیق قدر و مرتبه ملائکه عظیم و امرشان بسیار با جلالت است.»
جمع بندی
در این احتجاج امام حسن عسکری (علیه السلام) دیدگاه فرق دیگر را در باره هاروت و ماروت و فرشتگان به طور کلی با دلایلی متقن و استدلال محکم رد می کند و همه فرشتگان را معصوم می داند.
پی نوشت
[۱] . مهرین شوشتری، فرهنگ کامل لغات قرآن، ۱۳۷۴ش، ص۴۶۹.
منابع
۱-الاحتجاج- ترجمه جعفرى، ابو منصور طبرسى- ترجمه از بهزاد جعفرى، ۵۴۸ ق انتشارات اسلامیه، تهران، اول، ۱۳۸۱ ش
۲-مهرین شوشتری، عباس، فرهنگ کامل لغات قرآن، تهران، انتشارات گنجینه، ۱۳۷۴ش.
