جواهر التفسیر

زمان مطالعه : 5 دقیقه

توسط : رحمت الله ضیایی

0 نظر

مولف این أثر ملاحسین کاشفی است وى که مؤلف روضه الشهداء است از عالمان سده نهم و دهم هجرى منطقه خراسان است. تولدش روشن نیست ولى عمرى دراز داشته و کتاب روضه را در اواخر عمر خود نگاشته است. ملاحسین واعظ بوده و شعر نیز مى گفته است. لقب واعظ و تخلّص وى به کاشفى نیز به همین جهت است. مجالس وعظ و سخنرانى هاى وى در آن دوره شهرت داشته و معاصران وى از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته اند. از ویژگى‏هاى کاشفى که کتاب روضه را هم ماندگار کرده شیوایى بیان و قلم اوست.

« جواهر التفسیر» به زبان فارسى شامل تفسیر سوره‏هاى حمد، بقره، آل‏عمران و بخشى از سوره نساء( آیه ۸۴) مى‏باشد. در حال حاضر فقط یک جلد آن که شامل مقدمات تفسیرى و سوره حمد مى‏باشد ارائه شده است و اگر بنا باشد که همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسید. به گفته محقق، مواد تألیف دو جلد دیگر جمع‏آورى شده امّا فرصتى براى تألیف و پاک‏نویس آن مواد پیدا نشده است.

یک سوم حجم تفسیر به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آل‏عمران و بخشى از سوره نساء اختصاص دارد. کاشفى تمام قدرت تفسیرنویسى خود را در مقدمه و تفسیر سوره حمد به کار مى‏برد. از ابتداى سوره بقره، طریق ایجاز رعایت گشته و از آرایه‏هاى ادبى نیز کاسته شده است. در همین مقدار دو سبک مختلف تفسیرنویسى و ادبى دیده مى‏شود. پایان سوره حمد در نسخه مدرسه عالى شهید مطهرى ماه رجب سال ۸۸۸ ق مى‏باشد، ولى کاشفى در شعرى آن را ۸۹۰ ق مى‏داند، تاریخ شروع آن نیز ۸۸۶ یا ۸۸۷ ق بوده است.

جواهر التفسیر، محصول دوران پختگى کاشفى است، سن وى هنگام نگاشتن آن حدود ۵۰ سال بوده است. عنوان مختصر الجواهر جزو تعداد کتابهاى تفسیرى در بعضى منابع آمده است، امّا اصلاً وجود نداشته است.

مفسر در خطبه آغاز کتاب، بیانى در شرافت علم تفسیر، انواع آن و برترى این علم بر علوم دیگر دارد. قبل از آغاز تفسیر مقدمه‏اى در ۴ اصل و ۲۲ عنوان در علوم قرآنى، ارائه کرده است. این اصول عبارتند از: اصل اول: در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث دیگر ضمن چهار عنوان. اصل دوم: در بیان جامعیت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان. اصل سوم: در ذکر الفاظى که میان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان. اصل چهارم: در فوائد متفرقه که از معرفت آن چاره‏اى نیست، ضمن شش عنوان.

ابتداى تفسیر، با فاتحه الکلام است، که در بحث استعاذه، فوائد آن، امر به آن و نکات دیگر مى‏باشد.

سوره حمد را با تفسیر بسمله آغاز مى‏کند، که تک‏بیتى، مطلع بیان اوست، اقوال محققان را با تعبیر« محققان مى‏گویند» نقل نموده، گزارشى از تفاسیر مختلف با ذکر نام آنها مى‏دهد. تفاسیرى چون کشاف، کشف البیان، معالم التنزیل، مدارک، فراید، بحر الحقایق و کشف الحقایق، کشف الاسرار، تفسیر نسفى، زادالمسیر و کتابهایى نظیر تأویلات علم الهدى، احقاق، عین المعانى، بصائر و ینابیع.

پس از آن به نقل اقوال فقهاى مذاهب در بسمله پرداخته به بحث فقهى مى‏پردازد، نظر حنفى، مالکى و… را نقل نموده با احادیثى از صحاح آن را ادامه مى‏دهد.

خواص فاتحه و تسمیه آن از عناوینى است که به آنها توجه مى‏نماید. نقل قول وى بسیار زیاد است، از حقایق القرآن، کتاب الزینه، روضه الانس، ریاض المتذکرین، بحر الحقایق و فتوحات شیخ اعظم بیاناتى را مطرح مى‏کند.

در فراز آیات پس از مباحث لفظى، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح مى‏نماید و سپس تحت عنوان کلى« معانى فاتحه و حقایق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح مى‏کند.

جایگاه جواهر التفسیر در میان دیگر تفسیرها

تفسیرنویسى به زبان فارسى از قرن چهارم هجرى شروع شد و تا اواخر قرن نهم که« جواهر التفسیر» نوشته شد، به نام بیش از بیست تفسیر فارسى برمى‏خوریم.

از میان آنها، روض الجنان معروف به تفسیر ابو الفتوح رازى، از همه مفصل‏تر و جامع‏تر است، و کشف الاسرار میبدى بیشتر از همه صبغه ادبى- عرفانى دارد.

جواهر التفسیر در بخش سوره حمد، از جهت تفصیل و جامعیت مطالب، به تفسیر ابوالفتوح شبیه است، و از جهت آرایه‏ها و سبک ادبى به کشف الاسرار نزدیک مى‏شود.

ویژگى‏هاى سبک تفسیرى‏

۱- ذکر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قدیم میان بسیارى از اهل علم این رسم وجود داشته که مآخذ مطالب را ذکر نمى‏کرده‏اند.

۲- کاربرد اشعار فارسى و عربى براى پرورش مطلب و در این میان اشعار مولوى رایج‏تر است.

۳- کاربرد اصطلاحات صوفیه و عرفا، مانن: صحو، سکر، وجد و…

۴- کاربرد ضرب‏المثلهاى عربى و فارسى.

۵- ریشه‏یابى لغات: در مورد تک‏تک کلمات سوره حمد ریشه‏یابى معنایى آمده است. امّا این ریشه‏یابى و فقه‏اللغه شامل بحث‏هاى صرفاً لغوى نمى‏شود بلکه همراه با نکات ادبى و با نثر ادبى مى‏باشد.

۶- تأثیرپذیرى از سبک خواجه عبدالله انصارى و میبدى.

۷- تقسیم‏بندى دقیق و تنظیم مطالب.

۸- وجود دو سبک مختلف تفسیرى( جامع و مختصر).

ویژگى‏هاى نثر

۱- نثر مسجّع؛ ۲- کاربرد جناس؛ ۳- تتابع اضافات؛ ۴- تشبیه و استعاره؛ ۵- ایجاز در جمله‏بندى، اطناب در توضیح؛ ۶- هم‏آوایى حروف؛ ۷- حس‏آمیزى؛ ۸- کاربرد تنوین فتح براى ساخت قید؛ ۹- استفاده از فصل ربطى مستعمل؛ ۱۰- تطابق صفت و موصوف.

چون کاشفى از برجسته‏ترین نثرنویسان نیمه دوم قرن نهم هجرى است و نثر او ساده، شیوا و شامل برخى وجوه تفسیرى است، مورد استقبال بسیار قرار گرفته و در میان مردم دست‏به‏دست مى‏گشته است. البته بعدها توسط زواره‏اى( م حدود ۹۵۰ ق) و ملا فتح الله کاشانى( م ۹۸۸ ق) ممزوج به روایات اهل بیت( ع) و تبیین دیدگاه‏هاى شیعى مى‏گردد. چون کاشفى در هرات ملازم علیشیر نوایى و جامى بوده و این کتاب را براى تقدیم به امیر تألیف نموده، اعتقادات شیعى خود را ابراز نکرده است؛ زیرا علیشیر نوایى فردى بى‏نهایت متعصب بود و ارائه تفسیرى بر مذاق شیعه ممکن نبوده است.

نسخه شناسى‏

مقدمه، تحقیق و تصحیح« جواهر التفسیر» توسط دکتر جواد عباسى انجام یافته است. مقدمه وى در معرفى کاشفى، آثار، مذهب و احوال اوست. نسخه‏ها و شیوه تصحیح آنها در بخش« نسخه شناسى» مى‏آید.

نسخه حاضر: نسخه‏هاى خطى فراوانى از جواهر التفسیر در خارج و داخل ایران وجود دارد. در کار این تصحیح به چهار نسخه موجود در ایران بسنده شده است، که اینک به معرفى آنها مى‏پردازیم:

۱- نسخه الف، کتابت آن در سال ۹۷۹ ق بوده و هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوى با شماره ۱۲۷۷ در بخش نسخ خطى نگهدارى مى‏شود.

۲- نسخه ب با شماره ۴۳۴۶ محفوظ در کتابخانه آیت الله مرعشى در قم، این نسخه در سال ۱۰۵۱ ق نوشته شده و نسبت به سایر نسخه‏ها از همه جدیدتر است.

۳- نسخه ج نسخه خطى با شماره ۱۹۴۸ از مدرسه عالى شهید مطهرى، بسیار کم غلط و جا افتادگى است.

۴- نسخه د از کتابخانه مجلس شوراى ملى با شماره ۱۲۷۲۲، با تاریخ کتابت سال ۹۸۳ ق.

اساس قرار دادن نسخه الف، تطبیق نسخه‏ها با هم و جبران جا افتادگى‏ها و اصلاح متن، بررسى دقیق متن و نشانه‏گذارى‏ها توسط علامت‏ها، پاراگراف‏بندى و اشاره به هر چه بر متن افزوده یا کاسته شده در زیرنویس از جمله فعالیت‏هاى محقق اثر است.

در این نسخه تصاویرى از صفحات اول و آخر و نمونه‏اى از دستخط مفسر، آورده شده است. چاپ موجود، که جلد اول مى‏باشد، توسط مرکز نشر میراث مکتوب با تحقیق دکتر جواد( فرزاد) عباسى، به سال ۱۳۷۹ ش، در قطع وزیرى، نوبت اول خود را عرضه کرده است. در پایان این نسخه، محقق فهارس گوناگونى را ارائه داده که عبارتند از: فهرست اعلام، کتابها، اشعار فارسى و عربى، امثال و عبارات عربى.