سید علی حسینی سیستانی

آیت العظمی سیّد علی سیستانی (زاده ۱۳۰۹ش/۱۳۴۹ق) از مراجع تقلید شیعیان و استاد درس خارج فقه و اصول در نجف است. تحصیلات حوزوی را در مشهد، قم و نجف آموخت و در درس سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای ، آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله خویی حاضر شد. او پس از درگذشت آیت‌الله خویی در سال ۱۴۱۳ قمری به مرجعیت رسید و در جریان تغییر نظام و تصویب قانون اساسی جدید عراق پس از صدام حسین، نقش جدی ایفا کرد.

سیستانی در جریان حمله گروه داعش به عراق و پیشروی آنان به سمت مرکز و جنوب عراق، دفاع از کشور را واجب کفایی خواند. برخی از آثار فقهی وی مانند «قاعده لا ضرر و لا ضرار»، در قالب تقریر منتشر شده است. بسیاری از مراکز علمی و آموزشی، کتابخانه‌ها و مراکز خدمات اجتماعی در نقاط مختلف جهان از جمله ایران، ترکیه، عراق، بریتانیا و لبنان، با مدیریت دفتر آیت‌الله سیستانی راه‌اندازی شده است.

زندگی

سید علی حسینی سیستانی، ۱۳ مرداد ۱۳۰۹ش (۹ ربیع‌الاول ۱۳۴۹ق) در مشهد زاده شد. پدرش سید محمدباقر، از عالمان شیعه و مادرش فرزند سید رضا مهربانی سرابی بود. جدّ او سید علی سیستانی، از شاگردان میرزای شیرازی در نجف بود که در سال ۱۳۱۸ قمری به مشهد بازگشت.[۱]

تحصیل؛ از مشهد تا قم و نجف

سیستانی، تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در مشهد گذراند و از آغاز سال ۱۳۶۰ قمری، آموختن مقدمات علوم حوزوی را آغاز کرد. ادبیات عرب را از ادیب نیشابوری، شرح لمعه و قوانین را از سید احمد مدرس یزدی، کتاب‌های سطوح عالی فقه و اصول فقه را از میرزا هاشم قزوینی، دروس فلسفی را از سیف الله ایسی میانجی، شیخ مجتبی قزوینی و میرزا مهدی اصفهانی آموخت. سید علی سیستانی، همچنین در درس خارج میرزا مهدی آشتیانی و میرزا هاشم قزوینی نیز حضور می‌یافت.[۲]

هجرت سه ساله به قم

سید علی سیستانی، در سال ۱۳۶۸ قمری وارد قم شد و در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی حاضر شد. او همچنین در درس سید محمد حجت کوه‌کمره‌ای هم شرکت می‌کرد.[۳]

او در این دوران با سید علی بهبهانی از پیروان مکتب فقهی محقق تهرانی، نامه‌نگاری‌هایی درباره قبله‌شناسی داشت و سرانجام سید علی بهبهانی در نامه‌ای که ۷ رجب ۱۳۷۰ق به سید علی سیستانی (که در آن زمان ۲۱ ساله بود) نوشت، او را «عمده العلماء و نخبه الفقهاء المدققین» خواند و ادامه بحث را به دیدار حضوری موکول کرد.[۴]

هجرت به نجف

سید علی سیستانی در سال ۱۳۷۱ قمری به نجف رفت و در مدرسه بخارایی ساکن شد و در درس خارج آیت‌الله خویی و شیخ حسین حلی حضور یافت و علاوه بر حضور طولانی در درس این دو، از مباحث سید محسن حکیم و سید محمود حسینی شاهرودی نیز استفاده می‌کرد.[۵]

اجتهاد و مرجعیت

سید علی سیستانی در سال ۱۳۸۰ قمری، در ۳۱ سالگی، از دو استاد خود آیت‌الله خویی و شیخ حسین حلی، گواهی اجتهاد مطلق دریافت کرد. او تنها کسی بود که از شیخ حسین حلی، اجازه اجتهاد مطلق دریافت کرد.[۶] آقابزرگ تهرانی هم در نوشته‌ای در تاریخ ۱۳۸۰ قمری، توانمندی سید علی سیستانی در علم رجال و حدیث را گواهی کرده است.[۷]

آیت‌الله سیستانی، از ۵ جمادی‌الثانی ۱۴۰۹ق، به خواست استاد خود آیت‌الله خویی، امام جماعت مسجد خضرا شد؛ تا پیش از آن، آیت‌الله خویی امام جماعت مسجد خضرا بود و به دلیل بیماری، آن را به شاگرد خود واگذار کرد. سید علی سیستانی، تا آخرین جمعه ذی الحجه ۱۴۱۴ق، و تا پیش از بسته شدن این مسجد از سوی دولت عراق (در زمان صدام حسین)، امام جماعت این مسجد بود.[۸]

سید علی سیستانی، پس از درگذشت آیت‌الله خویی در ۸ صفر ۱۴۱۳ قمری، به مرجعیت رسید. درگذشت سید عبدالاعلی سبزواری و سید محمدرضا گلپایگانی در سال ۱۴۱۴ قمری، و درگذشت محمدعلی اراکی و سید محمد روحانی، بر مقلدان او افزود.[۹]

آثار

از آیت‌الله سیستانی، آثاری منتشر شده و برخی از آثار و تالیفات او همچنان انتشار نیافته است. برخی از این موارد که بیشتر فتاوا و تقریرات درس اوست، عبارتند از:

۱. منهاج الصالحین، حاوی فتاوای سید علی سیستانی، در سه جلد، سال ۱۳۱۵ قمری در قم چاپ شد. منهاج الصالحین، کتاب سید محسن حکیم است که آیت‌الله خویی، فتاوای خود را بر اساس آن و با افزودن ابواب و فصولی به آن منتشر کرد و پس از او، شاگردش سید علی سیستانی هم همین رویه را ادامه داد. تاریخ نگارش مقدمه این کتاب از سوی آیت‌الله سیستانی، ۲۰ ذی‌الحجه ۱۴۱۳ق است.[۱۰]

۲. قاعده لا ضرر و لا ضرار، تقریر درس فقه آیت‌الله سیستانی که توسط سید محمدرضا سیستانی نوشته و در سال ۱۴۱۴ قمری چاپ شده است.[۱۱]

۳. اختلاف الحدیث، تقریرات درس حدیثی آیت‌الله سیستانی در سال ۱۳۹۶ق که به قلم سید هاشم هاشمی از شاگردان او نوشته شده و به صورت غیر رسمی در ۱۹۵ صفحه منتشر شده است. این جزوه نشان می‌دهد که رویکرد سید علی سیستانی در رفع اختلاف احادیث، بیش و پیش از آنکه مبتنی بر تعادل و تراجیح باشد، بازشناسی منشأ پیدایش اختلاف در احادیث است.[۱۲]

۴. العروه الوثقی، حاوی تعلیقات سید علی سیستانی بر کتاب سید کاظم یزدی که چاپ دوم آن در سال ۱۴۳۱ قمری در بیروت منتشر شده است. این کتاب دو جلد است.[۱۳]

۵. الرافد فی علم الاصول، تالیف سید منیر سید عدنان القطیفی، تقریر درس اصول آیت‌الله سیستانی است که در یک جلد به زبان عربی منتشر شده و حاوی ارزش و جایگاه علم اصول در مکتب امامیه، ادوار فکر اصولی و مواردی از این دست است.[۱۴]

مؤسسات وابسته

مؤسسات و مراکز علمی و فرهنگی وابسته به آیت‌الله سیستانی، در نقاط مختلفی برپا شده است؛ از جمله قم، لندن، بیروت، استانبول و ایلام. برخی از این مراکز عبارتند از:

۱. موسسه امام علی(ع) در قم، در سال ۱۳۷۳ش[۱۵] و با هدف ترجمه و نشر کتاب‌های اسلامی و معارف ائمه تاسیس شد و کتاب‌هایی به ۲۵ زبان زنده دنیا چاپ کرده است. این موسسه، نمایندگی‌هایی در لندن و بیروت دارد که به ترتیب در سال ۱۴۱۶ و ۱۴۱۷ قمری تاسیس شده‌اند.[۱۶]

۲. موسسه فرهنگی آل البیت(ع) در استانبول، در سال ۱۳۸۰ش و با هدف احیای فرهنگ اهل بیت و آشنا کردن مردم با این مکتب و حفظ ارزش‌های اسلامی و مذهبی در ترکیه تاسیس شد. برگزاری کلاس‌های قرآنی و عقیدتی، برگزاری مراسم مذهبی، تاسیس اولین کتابخانه تخصصی اهل بیت (ع) در ترکیه، برگزاری سمینارهای دینی و مذهبی، ترجمه و نشر کتب و مجلات دینی، از اقدامات این موسسه است.[۱۷] نمایندگی این موسسه در کشور آلمان، از سال ۱۳۸۴ش آغاز به کار کرد.[۱۸]

۳. مرکز پژوهش‌های اعتقادی قم، با بخش‌هایی از جمله کتابخانه، هیئت ردّ شبهات، توجه به هدایت‌شدگان، اسناد و مدارک، همایش‌های اعتقادی و اینترنت، در حال فعالیت است.[۱۹]

۴. مرکز تحقیقات اسلامی المصطفی در قم، با هدف ایجاد بانک اطلاعات اعتقادی از مصادر شیعه و سنی تاسیس شده و اقدام به جمع‌آوری و تحقیق در سه هزار جلد کتاب برای تالیف دائره المعارف عقایدی کرده است.[۲۰]

۵. مرکز احیای میراث اسلامی در قم، با هدف جمع‌آوری مصادر و منابع خطی فعالیت می‌کند.[۲۱]

۶. مرکز پژوهش‌های فلکی – نجومی در قم، در سال ۱۴۱۸ قمری تاسیس شده و آموزش‌هایی در زمینه نجوم، منظومه شمسی، علم فلک اسلامی و فیزیک نجومی ارائه می‌کند. تاسیس دانشکده فلکی نجومی و کتابخانه تخصصی نجومی، ترجمه مقالات نجومی، ساخت رصدخانه، چاپ آثار دانشمندان اسلامی درباره نجوم، و چاپ تقویم نجومی، از فعالیت‌های این مرکز است.[۲۲]

۷. مجتمع فرهنگی امام صادق(ع) در بیروت، در سال ۱۳۸۵ش راه‌اندازی شد. دفتر پاسخ به سوالات شرعی، کتابخانه، و سالن همایش، در این مجتمع فعال است. علاوه بر این، یکی از اهداف این مرکز، ارائه خدمات خیریه اجتماعی و فرهنگی است.[۲۳]

۸. مرکز جهانی اطلاع‌رسانی آل البیت قم، در بهار ۱۳۷۷ش تاسیس شد و راه‌اندازی پایگاه اطلاع‌رسانی با عنوان «الشیعه» در نشانی http://www.al-shia.org ، با هدف نشر ارزش‌های شیعه و معارف اهل بیت[۲۴]، یکی از اقدامات آن بود.[۲۵] این پایگاه اینترنتی به ۲۹ زبان فعال است.[۲۶] مراکزی به همین نام در نجف[۲۷]، کربلا[۲۸]، کاظمین[۲۹] اصفهان، تهران و ایلام[۳۰] هم با هدف بهره‌برداری از خدمات اینترنتی در راستای تبلیغ اسلام و تشیع راه‌اندازی شده است.

کتابخانه‌های تخصصی در قم، یکی دیگر از مراکز مورد حمایت آیت‌الله سیستانی است که در موضوعات مختلفی فعالیت می‌کنند:

۱. کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآنی قم، در سال ۱۴۱۸ق با بیش از ۱۵ هزار جلد کتاب به زبان فارسی و عربی آغاز به کار کرد.[۳۱]

۲. کتابخانه تخصصی علوم حدیث قم، در سال ۱۴۱۸ق تاسیس شد و حاوی کتاب‌هایی در موضوعات حدیث شیعه، رجال و درایه، فرهنگ‌نامه‌ها و لغتنامه‌ها، مصادر حدیث به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی و همچنین مجله‌های حدیثی است.[۳۲]

۳. کتابخانه تخصصی فقه و اصول قم، در سال ۱۴۲۰ قمری با ۱۵ هزار جلد کتاب و ‍‍۱۵۸۰ مجله تخصصی راه‌اندازی شده و حاوی کتاب‌هایی در موضوعات فقه، اصول، رجال و حقوق است.[۳۳]

۴. کتابخانه تخصصی فلسفه و کلام قم، حاوی کتاب‌هایی در موضوعاتی از قبیل فلسفه، کلام، منطق، تاریخ، حکمت، عرفان و مذاهب فلسفی و ادیان مختلف است.[۳۴]

۵. کتابخانه تخصصی ادبیات قم، در سال ۱۴۱۸ قمری تاسیس شد و بیش از ۴۵ هزار جلد کتاب فارسی و عربی دارد.[۳۵]

۶. کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران در قم، با چهار هزار کتاب در سال ۱۳۷۴ش تاسیس شد و کتاب‌های آن در سال ۱۳۹۰ش، ۱۱۵ هزار جلد بوده است. تاکنون ۱۶ عنوان کتاب از سوی این کتابخانه منتشر شده است.[۳۶]

دفتر آیت‌الله سیستانی، همچنین مراکزی را برای ارائه خدمات اجتماعی، در نقاط مختلف راه‌اندازی کرده است:

۱. مجتمع فرهنگی مسکونی مدینه العلم در نجف، با هدف اسکان طلاب حوزه علمیه راه‌اندازی شده و شامل واحدهای مسکونی، مهد کودک، مدارس ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان، مراکز بهداشتی و تجاری و همچنین خدمات فرهنگی مانند کتابخانه است.[۳۷] مجتمع فرهنگی مسکونی آیت‌الله سیستانی در قم نیز با هدف اسکان طلاب حوزه علمیه قم، در سال ۱۴۱۶ قمری راه‌اندازی شد.[۳۸] دفتر آیت‌الله سیستانی همچنین در ساخت مجتمع مسکونی مهدیه قم که یکی دیگر از محل‌های سکونت طلاب حوزه علمیه قم است، مشارکت داشته است.[۳۹] مجتمع مسکونی ثامن الحجج (ع) در مشهد[۴۰] و مجتمع مسکونی امام هادی (ع) در قم[۴۱] هم از همین نمونه‌اند.

۲. مدرسه‌های علمیه بلاغی[۴۲] و نجم الائمه[۴۳] در نجف، مدرسه قرآنی کربلا[۴۴] و همچنین مدرسه حضرت رقیه (س) در کربلا برای یتیمان[۴۵]، زیر نظر دفتر آیت‌الله سیستانی ساخته شده و اداره می‌شود.

۳. درمانگاه‌های خیریه امام صادق (ع) در قم[۴۶]، درمانگاه خیریه امام حسن مجتبی (ع) در ایلام[۴۷]، درمانگاه تخصصی امام حسین (ع) در کربلا[۴۸]، مرکز تخصصی و فوق تخصصی چشم‌پزشکی جواد الائمه (ع) در قم[۴۹]، و همچنین موسسه رفاه اجتماعی العین که با هدف حمایت از یتیمان و مراقبت از آنها تاسیس شده[۵۰]، بخشی دیگر از اقدامات اجتماعی دفتر آیت‌الله سیستانی است.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی

اقامه نماز بر پیکر آیت‌الله خویی

پس از درگذشت آیت‌الله خویی، سید علی سیستانی که از مهمترین شاگردان وی بود، نماز میت را اقامه کرد. بر اساس سنت‌های حوزوی، کسی که بر پیکر مرجع درگذشته نماز می‌گزارد، جانشین اوست.[۵۱] گرچه به دلیل شرایط پیچیده و سخت شیعیان و حوزه علمیه نجف در دوران صدام و همچنین زنده بودن سید عبدالاعلی سبزواری تا ۲۵ مرداد ۱۳۷۲ش، مرجعیت آیت‌الله سیستانی در خاموشی آغاز شد.[۵۲] با این حال جعفر نطنزی، یکی از شاگردان آیت الله خویی، معتقد است که نماز آیت‌الله سیستانی بر پیکر استاد خود، نمی‌تواند حاوی معنای مذکور باشد؛ چرا که به گفته او «در نجف کسی نمانده بود.» نطنزی همچنین درباره تشییع آیت الله خویی و نماز آیت‌الله سیستانی بر پیکر او گفته است که «تشییعی نبود که سر و صدا باشد. جنازه آقای خویی را آوردند و ایشان نماز خواند و رفت. بعد هم حرکتی که دلالت بر مرجعیت ایشان بکند نداشت. چون مرد عاقلی است و بعد از ایشان هم آقا سید عبدالاعلی مرجع بود.»[۵۳]

مشارکت در تغییر نظام و قوانین عراق

آیت‌الله سیستانی، پس از حمله نیروهای امریکایی به عراق و برانداختن دولت صدام حسین، هیچ گاه خواهان مقاومت در برابر سقوط صدام نشد. گرچه همواره از پذیرفتن مقامات امریکایی مانند جی گارنر و پل برمر پرهیز می‌کرد. او همچنین نقش کلیدی در تشویق مردم برای شرکت در انتخابات‌های مختلف برای تاسیس نظام جدید و تدوین قوانین جدید حاکم بر عراق داشت.[۵۴]

حل نزاع مقتدا صدر و نیروهای امریکایی و عراقی

توقیف روزنامه الحوزه که مواضع اسلامی و ضدامریکایی مقتدی صدر در آن منتشر می‌شد[۵۵]، در سال ۱۳۸۳ش، منجر به آغاز درگیری نظامی شبه‌نظامیان جیش المهدی با نیروهای امریکایی حاضر در عراق شد.[۵۶] این بحران منجر به ورود تانک‌های ارتش امریکا به کربلا، و درگیری بین نیروهای امریکایی و طرفداران مقتدی صدر در شهرهای کربلا، نجف و کوفه شد و ده‌ها تن در جریان این درگیری‌ها کشته شدند.[۵۷] درگیری‌های متعدد بین سپاه مهدی، نیروهای امریکایی و همچنین نیروهای عراقی، در اردیبهشت تا مرداد ۱۳۸۳ ادامه یافت و منجر به محاصره شهر نجف، وارد شدن آسیب به حرم امام علی(ع)، کشته شدن ده‌ها تن از ساکنان شهرهای شیعه‌نشین عراق، و سنگر گرفتن نیروهای جیش المهدی در حرم امام علی (ع) شد.[۵۸][۵۹] این بحران، سرانجام با ورود آیت‌الله سیستانی و طرح او برای حل مسالمت‌آمیز مسئله، ۶ شهریور ۱۳۸۳ش پایان یافت. در این جریان، مسئولیت اداره حرم امام علی (ع) و مسجد کوفه، به مرجعیت واگذار شد.[۶۰]

فتوای جهاد علیه داعش

آیت‌الله سیستانی، پس از سقوط موصل در عراق و پیشروی گروه داعش به سوی مرکز و جنوب عراق، دفاع از کشور، ملت و مقدسات را واجب کفایی خواند و از شهروندانی که توانایی حمل سلاح و مبارزه با تروریست‌ها را دارند خواست به نیروهای امنیتی بپیوندند.[۶۱] این خواسته آیت‌الله سیستانی که از سوی عبدالمهدی کربلایی، امام جمعه کربلا و نماینده سید علی سیستانی اعلام شد، گرچه یک فتوا نبود[۶۲]، اما بنابر تحلیل‌ها، کارکرد فتوا را داشت و موجب شد بسیاری به صفوف مبارزه با داعش بپیوندند.[۶۳] [۶۴]

ملاقات پاپ فرانسیس در منزل

پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان در جریان سفر به عراق، شنبه ۱۶ اسفند ۱۳۹۹ش به منزل آیت‌الله سیستانی در نجف اشرف رفت و با وی ملاقات کرد.[۶۵] آیت‌الله سیستانی در این دیدار درباره رنج‌های بسیاری از انسان‌ها در سرزمین‌های گوناگون و ظلم، سرکوب، فقر، سرکوب دینی و فکری و محرومیت از آزادی‌های اصلی و نبود عدالت اجتماعی به‌خصوص در منطقه خاورمیانه که دچار جنگ و خشونت است، سخن گفت و به تحریم‌های اقتصادی و آوارگی‌های اجباری در این منطقه و فلسطین پرداخت.[۶۶]

پی نوشت: 

1.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
2.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
3.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
4.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
5.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
6.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
7.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
8.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
9.  «زندگی‌نامه آیت‌الله سیستانی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
10.  سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۵.
11.  سیستانی، قاعده لا ضرر و لا ضرار، قم، ۱۴۱۴ق.
12.  «آیت‌الله العظمی سیستانی و اختلاف الحدیث»، سایت مباحثات.
13.  یزدی، العروه الوثقی، ۱۴۳۱ق.
14.  سیستانی، الرافد فی علم الاصول، ۱۴۱۴ق.
15.  «معرفی موسسه»، سایت مؤسسه امام علی(ع).
16.  «موسسه امام علی (ع) – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
17.  «موسسه فرهنگی آل البیت (ع) – استانبول»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
18.  «موسسه فرهنگی آل البیت (ع) – برلین»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
19.  «مرکز پژوهش‌های اعتقادی – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
20.  «مرکز تحقیقات اسلامی المصطفی (ص) – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
21.  «مرکز احیای میراث اسلامی – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
22.  «مرکز پژوهش‌های فلکی – نجومی – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
23.  «مجتمع فرهنگی امام صادق(ع) – بیروت»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
24.  «صفحه معرفی سایت»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
25.  «مرکز جهانی اطلاع‌رسانی آل البیت (ع) – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
26.  نگاه کنید به پایگاه اینترنتی الشیعه: al-shia.org
27.  «مرکز اطلاع‌رسانی آل البیت (ع) – شبکه نجف اشرف»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
28.  «مرکز اطلاع‌رسانی آل البیت (ع)- شبکه کربلا»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
29.  «مرکز اطلاع‌رسانی آل البیت (ع) – شبکه کاظمین»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
30.  «مراکز و موسسات»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
31.  «کتابخانه تخصصی تفسیر و علوم قرآنی – قم».
32.  «کتابخانه تخصصی علوم حدیث – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
33.  «کتابخانه تخصصی فقه و اصول – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
34.  «کتابخانه تخصصی فلسفه و کلام – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
35.  «کتابخانه تخصصی ادبیات – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
36.  «کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
37.  «مجتمع فرهنگی مسکونی مدینه العلم ـ نجف اشرف»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
38.  «مجتمع فرهنگی مسکونی حضرت آیت‌الله العظمی سیستانی (دام ظله) ـ قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
39.  «مجتمع مسکونی مهدیه – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
40.  «مجتمع مسکونی ثامن الحجج (علیه السلام) ـ مشهد»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
41.  «مجتمع مسکونی امام هادی (ع) – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
42.  «مدرسه علامه بلاغی – نجف اشرف»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
43.  «مدرسه دینی نجم الائمه – نجف اشرف»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
44.  «مدرسه قرآنی ـ کربلا»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
45.  «مدرسه حضرت رقیه (علیها السلام) برای ایتام ـ کربلا»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
46.  «درمانگاه خیریه امام صادق (علیه السلام) – قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
47.  «درمانگاه خیریه امام حسن مجتبی (علیه السلام) ـ ایلام»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
48.  «درمانگاه تخصصی امام حسین (علیه السلام) ـ کربلا»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
49.  «مرکز تخصصی و فوق تخصصی چشم پزشکی جواد الائمه (علیه السلام) ـ قم»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
50.  «مؤسسه رفاه اجتماعی العین»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی.
51.  «فقیهی برای همه اعصار»، سایت دین‌آنلاین.
52.  «شیعه با وجود آیت‌الله سیستانی احساس عزت می‌کند»، سایت دین‌آنلاین.
53.  «شیعه با وجود آیت‌الله سیستانی احساس عزت می‌کند»، سایت دین‌آنلاین.
54.  «فقیهی برای همه اعصار»، سایت دین‌آنلاین.
55.  صالح، «ستارگان علمی و جهادی در عراق چه کسانی هستند؟»، خبرگزاری دانشجو.
56.  «خداحافظی مقتدا صدر از سیاست؛ نگاهی به زندگی وی»، سایت دیپلماسی ایرانی.
57.  «درگیری خونین در نجف، ورود تانک‌های ارتش امریکا به کربلا»، سایت شهید آوینی.
58.  «شروع و پایان جیش المهدی، گروه نظامی جریان صدر…»، انجمن بزرگ میلیتاری.
59.  «ستارگان علمی و جهادی در عراق چه کسانی هستند؟»، خبرگزاری دانشجو.
60.  «سفر درمانی حضرت آیت‌الله سیستانی؛ بازگشت به عراق و حل بحران نجف، خبرگزاری شفقنا.
61.  «نقش فتوای جهادی آیت‌الله سیستانی در جلوگیری از تجریه عراق»، خبرگزاری مهر.
62.  معموری، «نقش آیت‌الله سیستانی در افزایش مسئولیت اخلاقی در جنگ با داعش»، سایت بی‌بی‌سی.
63.  «نقش فتوای جهادی آیت‌الله سیستانی در جلوگیری از تجریه عراق».، خبرگزاری مهر.
64.  «آیت‌الله سیستانی فتوای جهاد صادر کرد»، خبرگزاری رسا.
65.  پاپ فرانسیس با آیت‌الله سیستانی در نجف اشرف ملاقات کرد، خبرگزاری ایرنا.
66.  بیانیه دفتر آیت‌الله العظمی سیستانی از دیدار پاپ، خبرگزاری ایرنا.

منابع

1. «آیت‌الله العظمی سیستانی و اختلاف الحدیث»، سایت مباحثات، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش،‌ تاریخ بازدید: ۱۴ خرداد ۱۳۹۶ش.
2. «آیت‌الله سیستانی فتوای جهاد صادر کرد»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ خرداد ۱۳۹۶ش.
3. پایگاه اطلاع‌رسانی الشیعه
4. «خداحافظی مقتدا صدر از سیاست؛ نگاهی به زندگی وی»، سایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ بهمن ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ خرداد ۱۳۹۶ش.
5. «درگیری خونین در نجف، ورود تانک‌های ارتش امریکا به کربلا»، سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ اردیبهشت ۱۳۸۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ خرداد ۱۳۹۶ش.
6. «درمانگاه تخصصی امام حسین (علیه‌السلام) کربلا»، پایگاه اینترنتی دفتر آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۳۹۶ش.
7. «درمانگاه خیریه امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) ایلام»، پایگاه اینترنتی دفتر آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۳۹۶ش.

منبع: ویکی شیعه