روش صحیح تفسیر قرآن

چکیده

این  مقال  بر آن  است  که  اولاً  فهم  قرآن  برای  همگان  ممکن، و ثانیاً  روشمند است. مؤ لف، چهارده  شرط  را برای  تفسیر صحیح  قرآن  ذکر می کند که  عبارتند از: ۱. آگاهی  از قواعد زبان  عربی؛ ۲. آگاهی  از معانی  مفردات  قرآن؛ ۳. تفسیر قرآن  به  قرآن؛ ۴. مراجعه  به  شأن  نزول ها؛ ۵. مراجعه  به  احادیث  صحیح؛ ۶. توجه  به  هماهنگی  مجموع  آیات  قرآن؛ ۷. توجه  به  سیاق  آیات؛ ۸. آگاهی  از آرای  مفسران  اسلامی؛ ۹. پرهیز از هر نوع  پیشداوری؛ ۱۰. آگاهی  از بینش های  فلسفی  و علمی؛ ۱۱. آگاهی  از تاریخ  صدر اسلام؛ ۱۲. آگاهی  از قصه ها و تاریخ  زندگانی  پیامبران؛ ۱۳. آگاهی  از تاریخ  محیط  نزول  قرآن؛ ۱۴. شناخت  آیات  مکی  از مدنی. مؤ لف  در پایان  مطرح  می کند که  این ها، پایه های  چهاده گانه  روش  تفسیر صحیح  قرآن  است  که  برخی  از آن ها اولویت  خاصی  دارند و هر چند می توان  برخی  از آن ها را در برخی  دیگر ادغام  کرد، برای  روشنی  هر چه  بیش تر به  صورت  جداگانه  بررسی  شده اند.

متن

قرن  بیستم  میلادی  یا چهاردهم  اسلامی، با بیداری  شرق  و شرقیان  و به  ویژه  مسلمانان  آغاز شد. در این  قرن، طلسم  استعمار تا حدودی  درهم  شکست؛ کشورهای  مستعمره  به  صورت  کشورهای  آزاد یا نیمه آزاد درآمدند؛ مسلمانان  و رهبران  فکری  و علمی  آنان  در یک  سلسله  مسائل  اساسی  اندیشیدند؛ علل  ضعف  و عقب افتادگی  را مورد مطالعه  قرار دادند و در صدد چاره جویی  برآمدند.

از مسائلی  که  بیش تر مورد توجه  قرار گرفت، نشر معارف  و حقایق  و علوم  قرآن  بود؛ زیرا در قرون  پیشین، فقط  طبقه  دانشمند از حقایق  علمی  این  کتاب  آسمانی  بهره  می برد و طبقات  دیگر مردم  فقط  به  روخوانی  بسنده، و بیش تر در روخوانی  و تجوید قرآن  می کوشیدند و کتاب های  تفسیری  که  در آن  قرون  نوشته  می شد، هدفش  راهنمایی  طبقه  دانشمند بود و کم تر اتفاق  می افتاد که  مفسر برای  راهنمایی  طبقات  دیگر از مردم  به  مفاهیم  قرآن، تفسیری  بنویسد یا جلسه  تفسیر تشکیل  دهد. گویا مطلوب  برای  دانشمندان، امعان  و تفکر در آیات  قرآن  و مطلوب  طبقات  دیگر، روخوانی  و تجوید و قرائت  بود.

این  طرز تفکر، افزون  بر این  که  ضررهای  بی شماری  داشت  که  بعد دانشمندان  به  زیان های  آن  پی  بردند، با صریح  خود قرآن  نیز مخالف  بود؛ زیرا قرآن  عموم  مردم  را به  تفکر و غور در معانی  آیات  قرآن  دعوت  می کند و آن  را مشعل  فروزان، بهترین  راهنما و هادی  پرهیزکاران  می خوانده  و «تذکره» و وسیله  یادآوری  قلمداد می کند. افرادی  را که  از شنیدن  قرآن  و تدبر در معانی  آن  روی  می گردانند، به  سخت ترین  وجه  سرزنش  می کند و می فرماید:

فَمَا لَهُم  عَنِ  التَّذکِرَهِ  مُعرِضِینَ، کَأَنَّهُم  حُمُرٌ  مُستَنفِرَهٌ، فَرَّت  مِن  قَسوَرَهٍ  (مدثر (۷۴): ۴۹ – ۵۱).

چه  شده  است  که  آنان  از قرآن  روی  گردانند؟ گویی  خران  رم  کرده اند که  از شیر گریخته  باشند.

آیاتی  که  پرهیزکاران  و خردمندان، و متفکران  و هوشمندان  را به  استماع  و فراگرفتن  مفاهیم  قرآن  می خواند، به  اندازه ای  است  که  ما از نقل  و ترجمه  و تعیین  مواضع  آن ها خودداری، و فقط  به  نقل  و ترجمه  یک  آیه  بسنده  می کنیم  و از این  مطلب  می گذریم.

وَلَقَد  یَسَّرنَا القُر آنَ  لِلذٍّکرِ  فَهَل  مِن  مُدَّکِرٍ  (قمر (۵۴): ۱۷).

ما قرآن  را برای  پندگیری  آسان  کردیم. آیا متذکری  هست.

این  آیه  و نظایر آن  می رساند که  فهم  و استفاده  از قرآن  در گرو طبقه  مخصوصی  نیست؛ نتیجه  این  که  کنار گذاشتن  توده  مردم  از بهره گیری  از آیات  قرآن  با تجربیاتی  که  در قرون  گذشته  نتیجه  داشته، با متن  خود کتاب  آسمانی  مخالف  است.

از این  نظر، از جمله  تحو لاتی  که  در آغاز قرن  چهارم  هجری  درباره  تفسیر پدید آمد، همگانی  شدن  جلسات  تفسیر، و آشنا ساختن  توده  مردم  با این  کتاب  بوده  است، و در این  زمینه  در اقطار کشورهای  اسلام  (مصر، سوریه، عراق، پاکستان  و ایران) تفاسیری  نوشته، و جلساتی  تشکیل  شد که  هدف  از آن ها آشنا ساختن  عموم  مردم  با قرآن  بوده  است.

در این  جا لازم  است  به  گونه ای  راه  و روش  تفسیر صحیح  را ارائه  کنیم  تا از این  طریق، به  کمک  شیفتگان  فهم  مفاهیم  و معارف  قرآن  بشتابیم.

تفسیر قرآن  به  معنای  واقعی  به  نحوی  که  مفسر در فهم  معنای  آیه، اجتهاد و کوشش  را در پیش  گیرد، نه  این  که  به  پیروی  از دیگران  آیه  را تفسیر کند، در گرو تحقق  زمینه ها و رعایت  اموری  است  که  هم اکنون  به  آن ها اشاره  می کنیم.

۱. آگاهی از قواعد زبان عربی  

نخستین  پایه  برای  تفسیر قرآن، این  است  که  مفسر باید از قواعد زبان  عربی  به  طور کامل  آگاه  باشد تا در سایه  آگاهی  از آن  بتواند فاعل  را از مفعول، ظرف  را از مظروف، حال  را از ذوالحال، و معطوف  را از معطوفٌ  علیه  به  خوبی  تشخیص  دهد. نه  تنها قرآن  به  چنین  کلیدی  نیاز مبرم  دارد، بلکه  استفاده  از هر کتابی  که  به  هر زبانی  نوشته  شده  باشد، در گرو آگاهی  از گرامر آن  زبان  است. چه  بسا خطاهایی  در معنای  آیه  رخ  می دهد که  ریشه  آن، عدم  آگاهی  از قواعد زبان  عربی  است.

این  شرط  چنان  روشن  است  که  خود را از هر نوع  سخن  گفتن  درباره  آن  بی نیاز می دانیم؛ البته  مقصود از آگاهی، تخصص  در علوم  اشتقاق  و صرف  و نحو نیست؛ زیرا تفسیر قرآن  به  تخصص  در این  دو علم  نیاز ندارد؛ بلکه  کافی  است  که  بتواند با فراگیری  اجمالی، این  نوع  مسائل  را تشخیص  دهد و چنین  تشخیصی  به  یک  دوره  آموزش  عمومی  در زمینه های  اشتقاق  و صرف  و نحو نیاز دارد.

۲. آگاهی از معانی مفردات  قرآن  

آگاهی  از معانی  مفردات  قرآن، یکی  از پایه های  اساسی  برای  تفسیر قرآن  است؛ زیرا فهم  مرکب، متفر ع  بر فهم  مفردات  آن  است. نکته  لازم  در این  شرط  این  است  که  هرگز نباید بر مفاهیمی  که  از مفردات  آیه  در ذهن  ما موجود است، تکیه  و براساس  آن، آیه  را تفسیر کرد؛ زیرا چه  بسا بر اثر مرور زمان  در معانی  الفاظ، دگرگونی  پیدا شده  و معانی  معروف  در عصر رسالت  به  نوعی  تغییر کرده  است. این  جا است  که  باید به  ریشه یابی  پرداخت  و معانی  ریشه ای  را به  دست  آورد؛ آن  گاه  به  تفسیر آیه  توجه  کرد؛ برای  مثال، لفظ  «عصی» و «غوی» در عرف  امروز به  معنای  «گناه  کرد» یا «گمراه  شد» است؛ در حالی  که  معانی  ریشه ای  این  الفاظ، غیر آن  چیزی  است  که  امروز در اذهان  ما جای  گرفته  است.

گروهی  را می بینیم  که  با آیه  وَ عَصَی  آدَمُ  رَبَّهُ  فَغَوَ ی  (طه  (۲۰): ۱۲۱) بر عدم  عصمت  پیامبران  استدلال، و تصور می کنند که  لفظ  «عصی» و «غوی» در عصر رسالت  به  همان  معنا بود که  امروز در اذهان  ما وجود دارد؛ در حالی  که  اگر این  دو لفظ  از نظر معنا، ریشه یابی  شوند، خواهیم  دید که  این  دو لفظ، دو معنای  ریشه ای  دارند که  آن  چه  امروز از این  دو لفظ  در ذهن  موجود است، متطور و مشتق  از آن  معانی  ریشه ای  هستند و هرگز معنای  اصیل  این  دو لفظ، با معصیت  اخلاقی  ملازم  نیست.

بهترین  کتابی  که  می تواند راهنمای  ما در یافتن  معانی  ریشه ای  الفاظ  قرآن  باشد، همان  کتاب  المقاییس، نگارش  احمدبن  فارس  بن  زکریا، متوفای  سال  ۳۹۵ است.

این  کتاب  در شش  جزء در مصر چاپ  شده  و تمام  سعی  مؤ لف  کتاب، این  است  که  معانی  ریشه ای  الفاظ  را در اختیار ما بگذارد؛ آن  گاه  یادآور می شود که  معانی  دیگر چگونه  به  تدریج  از این  ریشه  اشتقاق  یافته  و به  ظاهر به  صورت  معانی  مستقلی  درآمده اند.

امروز چه  بسا در کتاب های  لغت، برای  برخی  الفاظ  ده  معنا مشاهده  می شود و انسان  تصور می کند که  این  لفظ، برای  ده  معنا وضع  شده  و دارای  معانی  ده گانه  است؛ ولی  وقتی  به  کتاب  المقاییس  مراجعه  می کند، روشن  می شود که  این  لفظ  یک  معنا بیش  ندارد و دیگر معانی، صورت های  گوناگون  آن  معنای  اول  است  که  به  مرور زمان، رنگ  تعدد و معنای  مستقل  به  خود گرفته  است.

گذشته  از این  کتاب، مفسر واقعی  باید در تشخیص  معانی  مفردات  از کتاب های  المفردات  فی  غریب  القرآن، نگارش  ابوالقاسم  حسین  بن  محمد معروف  به  راغب  اصفهانی  متوفای  سال  ۵۰۲ و کتاب  النهایه  فی  غریب  الحدیث  و الأ ثر، نگارش  مجدالدین  ابوالسعادات  مبارک  بن  محمد جزری، معروف  به  ابن اثیر متولد ۵۴۴ و متوفای  ۶۰۶ بهره  گیرد. کتاب  اخیر، در شش  جلد در مصر به  چاپ  رسیده  است. هرچند این  کتاب  درباره  مفردات  احادیث  سخن  می گوید می تواند در تفسیر قرن  نیز به  ما کمک  شایانی  کند. کتاب  مجمع البحرین، نگارش  طُریحی  نجفی  متوفای  ۱۰۸۶ در تفسیر لغات  کمک  مؤ ثری  است.

۳. تفسیر قرآن به قرآن  

قرآن، با کمال  روشنی، خود را بیانگر همه  چیز معرفی  می کند؛ آن  جا که  می فرماید:

وَنَزَّلنَا عَلَیَ  الکِتَابَ  تِبیَاناً  لِکُلٍّ  شَیءٍ  (نحل  (۱۶): ۸۹).

قرآن  را بیانگر همه  چیز برای  تو فرو فرستادیم.

حال  که  قرآن  بیانگر همه  چیز هست، به  طور طبیعی  بیانگر خود نیز هست؛ بنابراین، اگر در آیه ای  

ابهامی  وجود داشته  باشد، به  طور طبیعی  مصلحت  در ابهام گویی  بوده  است  و می توان  با مراجعه  به  آیات  دیگر که  در آن  زمینه  وارد شده اند، از آیه  نخست  رفع  ابهام  کرد.

در این  جا نمونه ای  را برای  مثال  یادآور می شویم:

خداوند در آیه  ۱۷۳ شعرأ درباره  قوم  لوط  چنین  می فرماید:

وَ أَمطَرنَا عَلَیهِم  مَّطَراً  فَسَأَ  مَطَرُ  المُنذَرِینَ  (شعرأ (۲۶): ۱۷۳).

ما بر آنان  بارانی  فرستادیم. چه  بد بود باران  بیم شدگان.

این  آیه  به  اجمال  از فرستادن  باران  سخن  می گوید؛ ولی  روشن  نیست  که  این  ریزش، از چه  مقوله ای  بوده  است. آیا ریزش  آب  بود یا ریزش  سنگ؛ ولی  آیه  دیگر، ابهام  آیه  مورد نظر را رفع  می کند؛ آن  جا که  می فرماید:

وَ أَمطَرنَا عَلَیهِم  حِجَارَهً  مِن  سِجٍّیلٍ  (حجر (۱۵): ۷۴).

ما آنان  را سنگباران  کردیم.

کلمه  «حجاره» روشنگر ابهام  آیه  نخست  است. برای  این  که  در این  مورد به  صورت  گسترده  سخن  گفته  باشیم، نمونه  دیگری  را نیز می آوریم. قرآن  در موردی  می فرماید:

هَل  یَنظُرُونَ  اًِ لاَّ   أَن  یَأتِیَهُمُ  اللهُ  فِی  ضُلَلٍ  مِنَ  الغَمَامِ  وَ المَ لاَئِکَهُ  وَقُضِیَ  الأَمرُ  وَ اًِلَی  اللهِ  تُرجَعُ  الأُمُورُ  (بقره  (۲):، ۲۱۰).

یهودان  انتظار دارند که  خدا در سایبان های  ابر با فرشتگان  به  سوی  آن ها بیاید [در صورتی  که] کارها یکسره، [و سرانجام  اشخاص  معین] شده  است  و همه  کارها به  سوی  خدا بازمی گردند.

ظاهر این  آیه، خالی  از ابهام  نیست؛ زیرا آمدن  و رفتن  از اوصاف  جسم  شمرده  می شود و ذات  مقدس  خدا از جسم  و جسمانیات  پیراسته  است. در این  صورت  باید ابهام  آیه  را از طریق  دیگر از بین  ببریم. یکی  از آن  طرق، دقت  در آیات  مشابه  است  که  مضمون  این  آیه  در آن  تکرار شده، و مشابه  آیه  پیشین  آیه  ۳۳ نحل  است  که  آشکارا می رساند مقصود از آمدن  پروردگار، آمدن  دستور الاهی  از عذاب  و عقاب، و از امر و نهی  است؛ آن  جا که  می فرماید:

هَل  یَنظُرُونَ  اًِ لاَّ   أَن  تَأتِیَهُمُ  المَ لاَئِکَهُ  أَو  یَأتِیَ  أَمرُ  رَبٍَّ  کَذلَِ  فَعَلَ  الَّذِینَ  مِن  قَبلِهِم  وَمَا ظَلَمَهُمُ  اللَّهُ  وَلکِن  کَانُوا أَنفُسَهُم  یَظلِمُونَ  (نحل  (۱۶): ۳۳).

مگر جز این  انتظار دارند که  فرشتگان  به  سوی  آن ها بیایند، یا فرمان  پروردگارت  بیاید. سیره  پیشینیان  نیز چنین  بوده  است. خدا به  آن ها را ستم  نکرده  و آن ها به  خود ستم  کردند.

این  آیه  به  صراحت  از آیه  نخست  رفع  ابهام  می کند و با لفظ  «امر» فاعل  واقعی  «آمدن» را روشن  می سازد.

این  روش  (تفسیر آیات  با آیات) روش  محکم  و استواری  است  و شیوه  پیشوایان  شیعه  نیز همین  بوده  و هم اکنون، مفسران  محقق، از این  روش  استفاده  می کنند.

تفسیر استاد بزرگ  حضرت  آقای  طباطبایی  به  نام  المیزان  هم  بر این  اساس  نگارش  یافته  است؛ البته  این  مسأله  غیر از مسأله  «توجه  به  هماهنگی  مجموع  آیات  قرآن» است  که  بعد مورد بحث  قرار خواهد گرفت. در این  جا، هدف  این  است  که  می توان  اجمال  آیه ای  را به  وسیله  آیه  دیگر برطرف  کرد؛ در حالی  که  در عنوان  بعد، هدف  چیز دیگری  است  و آن  این  که  در برداشت  خود از یک  آیه  نباید آیات  دیگر قرآن  را از نظر دور داشت  و هرگز درست  نیست  که  از آیه ای  – هر چند در ظاهر آن، اجمالی  نباشد – بدون  در نظر گرفتن  آیات  دیگر که  در همان  زمینه  وارد شده اند، برداشت  کرد و مضمون  آن  را به  خدا نسبت  داد و میان  این  دو مطلب  تفاوت  روشن  است.

۴. مراجعه به شأن  نزول ها

قرآن  مجید در ظرف  بیست  و سه  سال  به  دنبال  یک  سلسله  پرسش ها یا رویدادها نازل  شده  است. آگاهی  از شأن  نزول ها، به  مفهوم  آیه، روشنی  خاصی  می بخشد. این  نه  به  آن  معنا است  که  بدون  شأن  نزول  نمی توان  به  معنای  آیه  واقف  شد و آن  را تفسیر کرد؛ بلکه  آیات  قرآن  به  حکم  این  که  مایه  «هدایت» و «بینه» و «فرقان  است، چنان  که  می فرماید:

هُدیً  لِلنَّاسِ  وَبَیٍّنَاتٍ  مِنَ  الهُدی  وَ الفُرقَانِ  (بقره  (۲): ۱۸۵).

قرآن  برای  هدایت  مردم  فرستاده  شده  و در آن، نشانه هایی  از هدایت  و جدایی  حق  از باطل  است.

وَ أَنزَلنَا اًِلَیکُم  نُوراً  مُبِیناً  (نسأ (۴): ۱۷۴).

ما به  سوی  شما نور روشنی  را فرو فرستادیم.

به  طور طبیعی  مفهوم  بوده، بدون  مراجعه  به  شأن  نزول ها نیز مفهوم  خواهد بود؛ ولی  با توجه  به  شأن  نزول ها، معنای  آیه  روشن تر و بارزتر جلوه  می کند.

در این  جا نمونه ای  را یادآور می شویم  که  می تواند شاهد گفتار ما باشد.

وَ عَلَی  الثَّ لاَثَهِ  الَّذِینَ  خُلٍّفُوا حَتَّی  اًِذَ ا ضَاقَت  عَلَیهِمُ  الأَرضُ  بِمَا رَحُبَت  وَضَاقَت  عَلَیهِم  أَنفُسُهُم  وَظَنُّوا أَن  لاَمَلجَأَ  مِنَ  اللهِ  اًِ لاَّ   اًِلَیهِ  ثُمَّ  تَابَ  عَلَیهِم  لِیَتُوبُوا اًِنَّ  اللهَ  هُوَ  التَّوَّ ابُ  الرَّحِیمُ  (توبه  (۹): ۱۱۸).

خداوند، به  آن  سه  نفر که  از جنگ  تخلف  ورزیده  بودند تا آن  که  زمین، با همه  پهناوری  بر آن ها تنگ  شد و خود دلتنگ  شدند و مطمئن  شدند که  پناهگاهی  جز خدا نیست، توفیق  داد تا توبه  کنند. خدا توبه پذیر و مهربان  است.

شکی  نیست  که  معنای  آیه  روشن  است؛ ولی  انسان  تمایل  دارد در معنای  این  آیه  از جهات  یاد شده  در ذیل  نیز آگاه  شود:

أ. این  سه  نفر چه  کسانی  بودند؟

ب. چرا خلف  ورزیدند؟

ج. چگونه  زمین  بر آنان  تنگ  شد؟

د. چگونه  سینه  آنان  از زندگی  تنگ  و روح  آنان  فشرده  شد؟

ه’. چگونه  فهمیدند که  پناهگاهی  جز خدا نیست؟

و. مقصود از توفیق  الاهی  در مورد آنان  چیست؟

پاسخ  به  هر یک  از این  پرسش ها با مراجعه  به  شأن  نزول  این  آیه  به  دست  می آید.

در این  جا از یادآوری  نکته ای  ناگزیریم  و آن  این  که  هر شأن  نزولی  قابل  اعتماد نیست. باید در اعتماد بر شأن  نزول ها از موازینی  که  به  وسیله  آن ها صحیح  از غیرصحیح  تمیز داده  می شود، استفاده  کرد؛ به  ویژه  در شأن  نزول  قصص  قرآن  که  به  پیامبران  و امت های  پیشین  مربوط  است، باید احتیاط  را از دست  نداد؛ زیرا بسیاری  از این  شأن  نزول ها به  وسیله  عالمان  یهود و مسیحیت  و دیگر افراد نقل  شده  است  و هرگز نمی توان  به  چنین  نقل های  تاریخی  اعتماد کرد و بسیاری  از تفاسیر، این  شرط  را رعایت  نکرده  و هر نوع  شأن  نزولی  را از افراد غیر قابل  اعتماد، نقل  کرده اند.

۵. مراجعه به احادیث  صحیح  

بخشی  از آیات  قرآن  به  آیات  احکام  مربوط  است؛ آیاتی  که  درباره  اعمال  و افعال  مکلفان  وارد شده، حکم  آن ها را بیان  می کند.

تعداد این  نوع  آیات  در قرآن، کم  نیست  تا آن  جا که  برخی، آن ها را به  پانصد آیه  رسانده اند. هرچند شماره  آیه ها از این  مقدار کم تر است، بهره گیری  از این  نوع  آیات، بدون  مراجعه  به  احادیث  صحیح  اسلامی  امکان پذیر نیست؛ زیرا اغلب  این  آیات، مطلقاتی  هستند که  قیود آن ها در لسان  نبی  اکرم۹ و جانشینان  معصوم  او وارد شده  یا عموماتی  هستند که  مخصص  آن ها بعد در سنت  رسول  گرامی۹ بیان  شده  و ناگفته  پیدا است  که  استدلال  به  اطلاق  مطلق  یا عموم  عام، بدون  مراجعه  به  مقیدها و مخصص ها امکان  ندارد.

برای  این  که  مسأله  به  صورت  روشن تری  بیان  شود، در این  باره  باز سخن  می گوییم:

أ. در قرآن  مجید، موضوعاتی  وارد شده  است  که  هیچ  گونه  توضیحاتی  درباره  آن ها جز در احادیث  اسلامی  و سیره  مسلمانان  دیده  نمی شود؛ برای  مثال، قرآن، «نماز»، «روزه»، «زکات»، «خمس» و «حج» را واجب  کرده؛ در صورتی  که  درباره  آن ها توضیحاتی  نداده  است  و ما ناچاریم  خصوصیات  این  مجمل ها را از احادیث  اسلامی  و سیره  مسلمانان  فراگیریم، و بدون  مراجعه  به  این  مراجع، هر نوع  تفسیر و توضیح  درباره  آن ها به  منزله  آرزوی  محال  است، و روش  تمام  مسلمانان  جهان  از نخستین  روزهای  اسلام  تا امروز، در تفسیر این  نوع  آیات، همان  است  که  بیان  شد.

ب. در قرآن  مجید، عمومات  و مطلقاتی  وارد شده؛ ولی  مخصصات  و مقیدات  آن ها فقط  در سنت  پیامبر۹ و احادیث  معصومان: موجود است.

این  نه  تنها رسم  قرآن  است  که  تبصره های  قوانین  را کنار آن ها یادآور نمی شود، بلکه  رسم  مجامع  قانونگذاری  جهان  نیز بر این  جاری  است؛ یعنی  به  مرور زمان  بر قوانین  جاری  کشور، تبصره ها و تخصیص هایی  وارد می سازند. تفاوتی  که  در این  مورد، تخصیص ها و تقییدهای  قرآن  با تبصره های  قوانین  بشری  دارد، این  است  که  علت  جدایی  تبصره ها از اصل، در قوانین  بشری، همان  محدودیت  آگاهی  بشر است  که  سبب  می شود قوانین  به  مرور زمان، تبصره ها بیابند و مواردی  از تحت  قانون  خارج  شود یا مواردی  به  آن  ملحق  شوند در صورتی  که  در دستگاه  تشریع  الاهی، مسأله  محدودیت  مطرح  نیست  و همه  خصوصیات  قانون  چه  آن هایی  که  بعدها باید از تحت  قانون  خارج  شوند، و چه  آن هایی  که  بعدها باید به  قانون  بپیوندند، برای  قانونگذاری  مانند «خدا» واضح  و روشن  است؛ ولی  گاهی  مصالح  اجتماعی  ایجاب  می کند که  خصوصیات  قوانین  به  تدریج  بیان  شوند، و همه  مسائل  یک  جا مطرح  نشوند؛ برای  مثال  قرآن، بهره  پول  را تحریم  می کند و می فرماید: وَحَرَّمَ  الرٍّبَا (بقره  (۲): ۲۷۵)؛ ولی  در احادیث  اسلامی، در مواردی، بهره  پول  حلال  شمرده  شده  است؛ مانند ربا میان  پدر و پسر و یا شوهر و همسر و مصالح  این  تحلیل ها به  طور کامل  روشن  است؛ زیرا در این  دو مورد به  سبب  وحدت  «صندوق  طرفین» و «التیام  هر دو گروه  به  هم»، بهره کشی  از پول، رنگ  ظالمانه  به  خود نگرفته  و حلال  قلمداد شده  است.

ما به  حکم  آیه  وَمَا آتَاکُمُ  الرَّسُولُ  فَخُذُوهُ  وَمَا نَهَاکُم  عَنهُ  فَ انتَهُوا (حشر (۵۹): ۷)، باید تمام  دستورهایی  را که  رسول  خدا آورده  است، برگیریم  و از کلیه  چیزهایی  که  ارتکاب  آن ها را تحریم  کرده  است، دوری  جوییم.

حالا اگر مفسر بخواهد در تفسیر این  نوع  آیات  که  تعداد آن ها در قرآن  کم  نیست، به  خود قرآن  بسنده  کند و از هر نوع  رجوع  به  احادیث  سرباز زند، با آیه  یاد شده  پیشین  مخالفت  کرده  و آن  را نادیده  گرفته  است.

نیاز قسمتی  از آیات  مربوط  به  احکام  (چه  از لحاظ  اجمال  در مفاد و معنا مانند صلات  و زکات، و چه  از لحاظ  مخصص  و مقید یعنی  تبصره  و استثنای  قانون) به  توضیح  و تفسیر از طریق  سنت  واحادیث  اسلامی، فقیهان  را بر آن  داشته  است  که  این  نوع  آیات  را به  صورت  جداگانه  تفسیر کنند، و کتاب هایی  درباره  خصوص  این  نوع  آیات  بنویسند و در این  مورد، تفسیر آیات  احکام  جصاص، فاضل  مقداد و محقق  اردبیلی  و جزائری، بهترین  کتاب ها و تفسیرها است.

برای  این  که  خواننده  گرامی  در این  مورد آگاهی  بیش تری  بیابد، دو نمونه  دیگر از این  موارد را یادآور می شویم:

قرآن  به  طور مطلق، هر نوع  داد و ستدی  را تجویز می کند یا هر نوع  عقد قرارداد و عهد و پیمانی  را محترم  می شمارد و عمل  به  آن  را لازم  می داند؛ در صورتی  که  سنت  پیامبر و احادیث  اسلامی  که  مورد احترام  فریقین  است، بخشی  از معامله ها را غیرصحیح  اعلام  می دارند؛ مانند خرید و فروش  آلات  قمار، و مایعات  مست کننده  و بیع های  منابذه  و ملامسه  و مانند آن ها که  تمام  خصوصیات  آن ها در احادیث  وارد شده  است؛ بنابراین، تفسیر آیه  وَ أَحَلَّ  اللهُ  البَیعَ  (بقره  (۲): ۲۷۵)، بدون  مراجعه  به  این  روایات، صحیح  و پابرجا نیست.

همچنین  تفسیر آیه  أَوفُوا بِ العُقُودِ  (مائده  (۵): ۱)، بدون  مراجعه  به  احادیثی  که  بخشی  از شرط ها و پیمان ها را لغو می کند و باطل  اعلام  می دارد، صحیح  نیست؛ آن  جا که  می گوید:

الا شرطاً  احل  حراماً  و حرم  حلالاً.

مگر شرطی  که  حلالی  را حرام  یا حرامی  را حلال  بدارد.

گواه هایی  از قرآن  

مطلب  یاد شده، حقیقت  محسوسی  است  که  هر مفسری  آن  را از نزدیک  لمس  می کند، و هر انسان  واقع گرا را قانع  می سازد. گذشته  از این، قرآن  به  روشنی  گواهی  می دهد که  کتاب  خدا، به  بیان  رسول  گرامی  نیاز دارد؛ زیرا پیامبر افزون  بر این  که  باید قرآن  را بر مردم  تلاوت  کند، باید مقاصد آن  را نیز تبیین  کند. ما در این  جا، نمونه هایی  از قرآن  را یادآور می شویم  و از بسط  و تفصیل  آن  خودداری  می کنیم.

وَ أَنزَلنَا اًِلَیَ الذٍّکرَ لِتُبَیٍّنَ  لِلنَّاسِ  مَا نُزٍّلَ  اًِلَیهِم  وَلَعَلَّهُم  یَتَفَکَّرُونَ  (نحل  (۱۶): ۴۴).

قرآن  را بر تو فرو فرستادیم  تا آن  چه  را بر مردم  نازل  شده  است، بیان  کنی  تا آن ها بیندیشند.

دلالت  آیه  بر مقصد ما در صورتی  روشن  می شود که  بدانیم  آیه، مأموریت  پیامبر را با لفظ  «لتبین» بیان  می کند و مفاد آن  غیر از مفاد «لتقرأ» است؛ یعنی  پیامبر دو مأموریت  دارد:

۱. آیات قرآن را بخواند؛

۲. آیات قرآن را بیان  و مقاصد آن ها را روشن  سازد و هدف  این  آیه  و امثال  آن ها، همه  آیات  قرآن  نیست؛ بلکه  آن  قسمت  از آیات  قرآن  است  که  بدون  بیان  رسول  گرامی، یا جانشینان  او، اط لاع  از مفاد یا از تمام  خصوصیات  آن ها امکان پذیر نیست؛ مانند آیات  مجمل  از آیات  احکام  یا آیاتی  که  تبصره  و استثنا دارند.

۳. لاَ تُحَرٍّ بِهِ  لِسَانََ  لِتَعجَلَ  بِهِ، اًِنَّ  عَلَینَا جَمعَهُ  وَقُر آنَهُ، فَاًِذَ ا قَرَ انَاهُ  فَ اتَّبِع  قُر آنَهُ، ثُمَّ  اًِنَّ  عَلَینَا بَیَانَهُ  (قیامت  (۷۵): ۱۶ – ۱۹).

به  سبب  عجله  در تلاوت  قرآن، زبان  خود را حرکت  مده. بر ما است  گردآوری  آیات  و خواندن  آن ها. هر گاه  بر تو تلاوت  کردیم، از آن  پیروی  کن؛ آن  گاه  بر ما است  بیان  و روشن  کردن  مقاصد آن.

خداوند در این  آیه، سه  چیز را برعهده  می گیرد:

۱. تلاوت قرآن؛

۲. گردآوری آیات؛

۳. تبیین مفاهیم آن، و ناگفته  پیدا است  که  تبیین  مفاهیم  قرآن  بر پیامبر از طریق  وحی، امکان پذیر است؛ وگرنه  هرگز مردم  به  طور مستقیم  مورد وحی  قرار نمی گیرند و مضمون  وحی  الاهی  بر پیامبر، یا در قرآن  و یا در سنت  رسول  گرامی  او منعکس  است؛ بنابراین، در توضیح  مفاد آیات  باید به  هر دو منبع  مراجعه، و هرگز نباید به  یکی  بسنده  کرد. به  دیگر سخن، خدا در این  آیه، پیامبر را از شتاب  در قرائت  نهی  می فرماید؛ سپس  جمع آوری  و خواندن  آن  را بر پیامبر، برعهده  خود می گیرد و دستور می دهد که  هنگام  تلاوت  فرشته، از آن  پیروی  کند؛ سپس  بیان  و توضیح  (مطالب  و مضامین) را برعهده  خود – چنان  که  صریح  آیه  ثُمَّ  عَلَینا بَیانَهُ  است  – می گذارد.

در این  جا، مقصود از بیانی  که  خدا بر عهده  می گیرد، چه  بیانی  است؟ تصور نشود که  مقصود، بیان  الفاظ  آیات  است؛ زیرا این  مطلب  پیش تر با جمله  اًِنَّ  عَلَینَا جَمعَهُ  وَقُر آنَهُ  گفته  شده  است، و دیگر نیازی  به  تکرار نیست. به  طور مسلم، منظور، بیان  و توضیح  مضامین  آیاتی  است  که  به  بیان  الاهی  نیاز دارد و پیامبر و جانشینان  بحق  او، پس  از دریافت  آن ها از مقام  وحی، در اختیار امت  می گذارند؛ البته  هدف  این  نیست  که  هر آیه ای  از آیات، به  بیان  نیاز دارد تا کسی  بگوید: آیه  اًِنَّ  اللهَ  عَلَی  کُلٍّ  شَیءٍ  قَدِیرٌ  نیازمند بیان  است؛ بلکه  غرض  این  است  که  به  اجمال  در آشنایی  با مقاصد قرآن، به  بیان  وحی  احتیاج  داریم، و فعلاً  در کمیت  آن  بحثی  نداریم؛ البته  همان  طور که  در مراجعه  به  شأن  نزول ها یادآور شدیم، هرگز نباید با هر خبر و حدیثی، به  تفسیر قرآن  برخاست؛ بلکه  باید حدیث  را از نظر سند و دلالت  مورد دقت  قرار داد و پس  از «جامع  الشرائط  بودن» از آن  کمک  گرفت.

۶. توجه به هماهنگی  مجموع  آیات  قرآن۲

آن  چه  بیان  شد، زیربنای  اصل  تفسیر قرآن  است؛ ولی  شرط  مهم  صحت  تفسیر و اتقان  و استواری  آن، این  است  که  مفسر هر آیه  را از آیات  دیگر آن  سوره  و از آیه های  دیگر سوره ها و سرانجام  از مجموع  قرآن  جدا نداند و مطمئن  باشد که  مجموع  آیات، هدف  واحدی  یا اهدافی  را تعقیب  می کنند که  همگی  در یک  هدف  گسترده  خلاصه  می شوند.

بزرگ ترین  لغزشگاه، تفسیر این  نقطه  است؛ یعنی  فردی  بر اثر آگاهی  از گرامر زبان  عربی، به  تفسیر یک  آیه  بپردازد و از آیات  مشابهی  که  در زمینه  همان  آیه  وارد شده  است، غفلت  ورزد و همین  لغزش  در تفسیر، مایه  پیدایش  مذاهب  و عقاید گوناگون  اسلامی  شده  و هر ملت  و صاحب مذهبی، بر عقیده  خود، از قرآن  دلیل  و گواه  آورده  است.

هیچ  می دانید که  تمام  صاحبان  مذاهب  اعم  از «مجبره، معتزله، مشبٍّهه، مجسٍّمه، مرجئه  و دیگر دارندگان  عقاید و مذاهب»، هر یک  بر عقیده  و اندیشه های  خود، از آیات  گوناگون  قرآن  استدلال  می کنند و خود را پیرو آن  می دانند؛ در صورتی  که  مجموع  این  مذاهب  جز یکی، همگی  باطل  و از قرآن  دور هستند؟

وقتی  در ریشه  پیدایش  این  مذاهب  جست وجو می کنیم، می بینیم  که  علت  یا یکی  از علل  پیدایش  فرقه های  گوناگون  این  است  که  هر فرقه ای  به  آیه ای  چسبیده  و از دیگر آیات  که  در آن  زمینه  وارد شده  و می تواند بیانگر آیه  نخست  باشد، غفلت  ورزیده  است.

شکی  نیست  که  در قرآن، آیاتی  وارد شده  است  که  اگر به  تنهایی  بررسی  شوند، ما را به  اندیشه های  گوناگون  مانند «جبر، اختیار، تشبیه، تنزیه، تجسیم، و …» رهبری  می کند و هرگز نمی توان  گفت  که  مجموع  این  عقاید ضد  و نقیض، به  وحی  الاهی  مربوط  است  و همگی  مقاصد قرآن  را تشکیل  می دهند در صورتی  که  خود قرآن  می فرماید:

وَلَو  کَانَ  مِن  عِندِ  غَیرِ  اللهِ  لَوَجَدُوا فِیهِ  اختِ لاَفاً  کَثِیراً  (نسأ (۴): ۸۲).

بگو اگر قرآن  از جانب  غیر خدا بود، در آن  اختلاف های  فراوانی  می یافتند.

این  گره  در صورتی  گشوده  می شود که  از هماهنگی  آیات  و انسجام  مجموع  آن ها با یک دیگر غفلت  نورزیم  و توجه  کنیم  که  قرآن  خود را به  دو صفت  یاد شده  در ذیل  وصف  می کند:

۱. متشابهاً: شبیه یک دیگر؛

۲. مثانی: مکرر از نظر مضمون.

آن  جا که  می فرماید:

اللَّهُ  نَزَّلَ  أَحسَنَ  الحَدِیثِ  کِتَاباً  مُتَشَابِهاً  مَثَانِیَ  (زمر (۳۹): ۲۳)، و طبعاً  هر شبیهی  با شبیه  دیگر در حالی  که  می تواند نقاط  اختلافی  داشته  باشد، به  طور قطع، جهات  مشترکی  نیز دارد و به  سبب  همین  جهات  مشترک  است  که  باید در تفسیر یک  آیه، همه  آیات  وارد در زمینه  آن  آیه  را دید؛ آن  گاه  از مجموع  آن ها اتخاذ نظر کرد و همچنین  است  مضامین  مکرر یک  جریان.

این  جا است  که  لزوم  پی ریزی  نوع  دیگری  از تفسیر، یعنی  به  اصطلاح، تفسیر «موضوعی  قرآن»، جلوه  گر می شود و مقصود از چنین  روشی، این  است  که  مجموع  آیات  موضوع، به  اندازه  توانایی  در یک  جا گرد آیند؛ آن  گاه  با قرینه  قرار دادن  آیه  و مقایسه  آیات  با یک دیگر، از مجموع، نظر واحدی  اتخاذ شود؛ در حالی  که  روش  دیگر تفسیر قرآن، یعنی  تفسیر آیات  قرآن  به  صورت  سوره  به  سوره  مفید و سودمند است. حتی  برای  طبقه ای، جز این  روش، روش  دیگری  نمی تواند مفید واقع  شود با این  وصف، پرده برداری  از مقاصد قرآن  به  صورت  «جامع  الاطراف»، جز از طریق  تفسیر موضوعی  که  روح  «هماهنگی  آیات  قرآن  و انسجام  آن ها با یک دیگر» است، امکان پذیر نیست، و این  همان  راهی  است  که  نگارنده  آن  را در کتاب  منشور جاوید قرآن  و کتاب  مفاهیم  القرآن  پیموده  است  و طبعاً  خالی  از نقص  نیست  و آیندگان، به  تکمیل  این  روش  خواهند پرداخت.

۷. توجه به سیاق  آیات  

توجه  به  سیاق  و به  اصطلاح، ماقبل  و بعد آیه، به  گونه ای، شاخه ای  از شرط  ششم، یعنی  «هماهنگی  مجموع  آیات  قرآن  با یک دیگر» است؛ برای  آن  جا که  قرآن  درباره  موضوعی  سخن  می گوید و آیاتی  را وارد بحث  می سازد، توجه  به  یک  آیه، و انقطاع  از آیات  دیگر، جز لغزش  و دوری  از مقصد قرآن، نتیجه  دیگری  ندارد.

این  نه  تنها قرآن  است  که  باید در تفسیر جمله ها و آیه های  آن، مجموع  آیات  ماقبل  و مابعد را در نظر گرفت، بلکه  تفسیر سخن  هر حکیمی، بر این  اساس  استوار است. برای  روشن  شدن  موضوع، نمونه ای  را وارد بحث  می کنیم.

قرآن  در سوره  اعراف  (۷) آیه  ۳۵ می فرماید:

یَا بَنِی  آدَمَ  اًِمَّا یَأتِیَنَّکُم  رُسُلٌ  مِنکُم  یَقُصُّونَ  عَلَیکُم  آیَاتِی  فَمَنِ  اتَّقَی  وَ أَصلَحَ  فَ لاَ  خَوفٌ  عَلَیهِم  وَ لاَ  هُم  یَحزَنُونَ.۳

ای  فرزندان  آدم! اگر به  سوی  شما پیامبرانی  از جنس  خود شما بیایند و آیه های  مرا برای  شما بخوانند، هر کس  از شما [از مخالفت  با دستورهای  من] بپرهیزد و راه  صلاح  [نه  فساد] را پیشه  خود سازد، برای  او، ترس  و اندوهی  نیست.

اگر ما در تفسیر آیه، از «سیاق» صرف نظر کنیم  و خود آیه  را بریده  از قبل  و مابعد آن  در نظر بگیریم، مفاد آیه  این  خواهد بود که  قرآن  از آمدن  پیامبرانی  پس  از رسول  گرامی  گزارش  داده  و باب  نبوت  را مختوم  و بسته  ندانسته  است؛ در صورتی  که  در آیه  دیگر، پیامبر۹ را «نبی  خاتم» معرفی  می کند و یادآور می شود که  باب  نبوت  به  وسیله  او، بسته  شده  تا ابد به  روی  بشر باز نخواهد بود؛ چنان  که  می فرماید:

مَا کَانَ  مُحَمَّدٌ  أَبَا أَحَدٍ  مِن  رٍّجَالِکُم  وَلکِن  رَّسُولَ  اللَّهِ  وَخَاتَمَ  النَّبِیٍّینَ  وَکَانَ  اللَّهُ  بِکُلٍّ  شَیءٍ  عَلِیماً  (احزاب  (۳۳): ۴۰).

محمد، پدر هیچ  یک  از مردان  شما نیست؛ بلکه  رسول  خدا و خاتم  پیامبران  است. خدا بر همه  چیز عالم  و دانا است.

ریشه  دو برداشت  متناقض  مذکور این  می شود که  در تفسیر آیه  نخست، از سیاق  آیات، صرف نظر شده  و آیه  بریده  از ماقبل  و مابعد مورد تفسیر قرار گرفته  است؛ در صورتی  که  اگر به  خود قرآن  مراجعه  شود، روشن  خواهد شد که  این  آیه، جزئی  از مجموع  آیات  بیست  و شش گانه  (آیات  ۱۱ – ۳۶) سورء اعراف  است  که  همگی  بیانگر حادثه ای  است  که  در آغاز آفرینش  انسان  رخ  داده؛ یعنی  به  زمان  خلقت  آدم  و بیرون  رفتن  او از بهشت  و استقرار وی  با فرزندانش  در روی  زمین  مربوط  است.

در چنین  موقع  است  که  خدا به  فرزندان  آدم  خطاب  می کند و می گوید: ای  فرزندان  آدم! اگر به  سوی  شما پیامبرانی  بیایند، هر کس  پرهیزگاری  را پیشه  خود سازد، و راه  اصلاح  بپیماید، برای  او ترس  و اندوهی  راه  ندارد.

شکی  نیست  که  پس  از استقرار آدم  در روی  زمین، پیامبران  بی شماری  برای  راهنمایی  بشر از سوی  خدا آمده اند و برنامه  همگی  این  بود که  فَمَنِ  اتَّقَی  وَ أَصلَحَ  فَ لاَ  خَوفٌ  عَلَیهِم  وَ لاَ  هُم  یَحزَنُونَ  (اعراف  (۷): ۳۵).

این  خطاب  در سرآغاز خلقت، مانع  از آن  نیست  که  پیامبر ما، پیامبر خاتم  باشد و به  وسیله  او باب  نبوت  که  سالیان  درازی  به  روی  بشر باز بود، به  عللی  بسته  شود؛ نتیجه  این  که  قرآن، خطاب  آن  مقطع  از زمان  را برای  ما نقل  و حکایت  می کند، نه  این  که  از جریانی  تحقق  یافته  پس  از نزول، گزارش  می کند. این  حقیقت  در صورتی  روشن  می شود که  بدانیم  قرآن  در آیات  بیست  و شش گانه  خود، فرزندان  آدم  را سه  بار با جمله  «یا بنی آدم» خطاب  کرده  و فرموده  است:

۱. یَا بَنِی آدَمَ قَد  أَنزَلنَا عَلَیکُم  لِبَاساً  … (اعراف  (۷): ۲۶).

۲. یَا بَنِی آدَمَ لاَیَفتِنَنَّکُمُ  الشَّیطَانُ  کَمَا أَخرَجَ  أَبَوَیکُم  … (اعراف  (۷): ۲۷).

۳. یَا بَنِی آدَمَ اًِمَّا یَأتِیَنَّکُم  رُسُلٌ  مِنکُم  … (اعراف  (۷): ۳۵).

در مورد دیگر که  قرآن  از خطاب های  آغاز آفرینش  نیز سخن  می گوید، از این  لفظ  بهره  گرفته  است:

أَلَم  أَ عهَد  اًِلَیکُم  یَا بَنِی  آدَمَ  أَن  لاَّ  تَعبُدُوا الشَّیطَانَ… (یس  (۳۶): ۶۰).

این  نوع  خطاب ها به  عصر آغاز آفرینش  و مناسب  با آن  مربوط  است، نه  عصر رسول  گرامی.

با این  بیان  روشن  شد که  خطاب  در آیه  مورد بحث، جزو خطاب های  نخستین  در آغاز آفرینش  است، و مفاد آن  با «ختم  نبوت» ارتباطی  ندارد، و ریشه  اشتباه  نادیده  گرفتن  سیاق  آیه  است.

سیاق  آیات  و احادیث  متواتر

در حالی  که  توجه  به  ماقبل  و مابعد آیه، یکی  از کلیدهای  تفسیر صحیح  و استوار است، با این  وصف، سیاق  آیه  تا آن  جا اعتبار دارد که  استقلال  آیه  و جدایی  آن  از ماقبل  خود با دلیل  قطعی  ثابت  نشود و در صورت  ثبوت، نباید «سیاق» آیات  را در تفسیر آیه  دخالت  داد.

مطالعه  در آیات  قرآن  ثابت  می کند که  گاهی  (البته  گاهی) قرآن  پیش  از فراغ  از موضوعی، به  مناسبتی  موضوع  تازه ای  را مطرح  می کند و پس  از فراغ  از آن، دو مرتبه  به  تعقیب  موضوع  نخست  می پردازد و این، یکی  از خصوصیات  قرآن  است  و در سخنان  افراد بلیغ، کم  و بیش  نیز نظر دارد؛ البته  مقصود این  نیست  که  قرآن  در اثنای  بحث  از موضوعی، بدون  هیچ  مناسبتی  از موضوع  جدیدی  یاد، و به  اصطلاح، آیه  یا آیات  مربوط  به  موضوعی  را میان  آیات  مربوط  به  موضوع  دیگر «اقتحام» می کند؛ بلکه  مقصود این  است  که  در عین  حفظ  تناسب، پیش  از پایان  یافتن  بحث  از موضوع  نخست، موضوع  جدیدی  را نیز مطرح  می کند؛ آن  گاه  دوباره  به  تکمیل  آیات  موضوع  نخست  می پردازد.

۸ . آگاهی  از آرا

آگاهی  از آرای  مفسران  اسلامی  که  عمری  روی  قرآن  کار کرده اند و به  حق، استاد فن  به  شمار می روند، از پایه های  تفسیر قرآن  است.

شکی  نیست  که  روز نزول  قرآن، به  سبب  آگاهی  مردم  از قراین  و ظروف  حاکم  بر آن، مفاهیم  بسیاری  از آیات  روشن  بود، و در فهم  مقاصد قرآن، به  آگاهی  از این  آرا نیازی  نبود؛ ولی  به  سبب  فاصله  زمانی  و از دست  رفتن  این  قراین، باید از این  اقوال  و  آرا که  می توانند بیانگر چنین  قراین  از دست  رفته ای  باشند، کمک  گرفت  و هرگز نباید به  تنهایی  به  تفسیر قرآن  پرداخت؛ زیرا فکر جمع، از فکر فرد بالاتر است، و احتمال  لغزش  در فکر فرد بیش  از احتمال  آن  در فکر جمع  خواهد بود؛ البته  این  مطلب  غیر از آن  است  که  فکر خود را اسیر افکار دیگران  سازیم، و استقلال  فکری  خود را از دست  بدهیم؛ زیرا این  گونه  پیروی، جز انتحار، چیز دیگری  نیست؛ بلکه  مقصود این  است  که  در تفسیر آیه، از دیگر نظریه ها غفلت  نورزیم  و آن ها را نادیده  نگیریم. چه  بسا ممکن  است  ما را در اتخاذ نظریه  و نتیجه گیری  کمک  کنند یا ما را به  خطاهای  خود واقف  سازند.

نکته  قابل  توجه  در این  جا این  است  که  مفسر در چه  زمانی  باید به  نظریات  موجود در آیه  توجه  کند. آیا پیش تر باید نظریه ها را درباره  آیه  بررسی، و پس  از آگاهی  از آن ها، تلاش  علمی  و فکری  را آغاز کند و حق  را از باطل  جدا سازد، یا این  که  نخست  باید به  تلاش  تفسیری  خود بپردازد و در تصمیم  نهایی  به  اقوال  و دیگر آرای  آن ها مراجعه  کند.

برای  فرد مبتدی، راه  نخست  مفیدتر است؛ در حالی  که  برای  فرد محقق، راه  دوم  متعین  خواهد بود؛ زیرا چه  بسا آگاهی  از آرا، انسان  را از تحقیق  و بررسی  باز دارد.

۹. پرهیز از هر نوع پیشداوری

بررسی  آیات  قرآن  با موضع گیری های  پیشین، آفت  بزرگ  تفسیر است. فردی  که  با عقاید پیشین، و اندیشه های  از پیش  ساخته  خود به  قرآن  بنگرد و هدف  این  باشد که  برای  نظریه  خود از قرآن  دلیلی  را بجوید نمی تواند از مقاصد واقعی  قرآن  آگاهی  یابد و مقصود را به  دست  آورد.

مفسر باید با کمال  بی طرفی  و بدون  هر نوع  عقیده  از پیش  ساخته  به  قرآن  بنگرد تا به  مقاصد قرآن  دست  یابد.

هر نوع  موضعگیری  قبلی، حجاب  بزرگی  میان  مفسر و مقاصد قرآن  است  و سبب  می شود که  مفسر به  جای  این  که  عقیده  را بر قرآن  عرضه  بدارد، قرآن  را بر عقیده  تطبیق  کند، و به  جای  شاگردی  قرآن، بر آن  استادی  کند.

محدثان  اسلامی  به  اتفاق، حدیث  یاد شده  ذیل  را از رسول  گرامی  نقل  کرده اند که  فرمود:

مَن  فَسَّرَ  القُرآنَ  بِرَ أیِهِ  فَلیَتَبَوَّء مَقعَدَهُ  مِنَ  النارِ  .

هر کس  قرآن  را با رأی  خود [= با پیشداوری  و اتخاذ موضعگیری های  قبلی] تفسیر کند، برای  خود جایگاهی  از آتش  را آماده  سازد.

مقصود از تفسیر به  رأی، جز آن  چه  گفته  شد، نیست.

تأویل  یک  آیه  به  کمک  آیه  دیگر، مانند تأویل  آیه  متشابه  به  کمک  آیه  محکم، کوچک ترین  مانعی  ندارد و این  گونه  تأویل، تفسیر به  رأی  نیست؛ بلکه  تأویل  قرآن  به  کمک  خود قرآن  است، و در بخش  «تأویل  در قرآن» در این  مورد سخن  گفتیم.

عمل  ممنوع، این  است  که  بدون  استمداد از آیه  و حدیث  قطعی، به  سبب  عقیده  قبلی، آیه ای  را بر مقصود شخصی  خود تطبیق  کنیم؛ به  گونه ای  که  اگر چنین  موضعگیری  خاصی  نداشتیم، هرگز آیه  را به  آن  نحو تفسیر نمی کردیم.

در طول  تاریخ، گروه  باطنیه  و برخی  از عارفان  و اخیراً  فرقه  ضاله، و در زمان  ما گروهک ها با آیات  قرآن  بازی، و آن ها را مطابق  مذاق  شخصی  خود تفسیر کرده اند، و نه  تنها خود گمراه  شده اند، بلکه  زمینه  گمراهی  دیگران  را نیز فراهم  آورده اند.

ما در این  جا نمونه  کوتاهی  را می آوریم  و تفصیل  آن  را به  وقت  دیگری  موکول  می کنیم.

مَرَجَ  البَحرَینِ  یَلتَقِیَانِ، بَینَهُمَا بَرزَخٌ  لاَ  یَبغِیَانِ، فَبِأَ یٍّ  آلاَءِ  رَبٍّکُمَا تُکَذٍّبَانِ، یَخرُجُ  مِنهُمَا اللُّؤلُؤُ  وَ المَرجَانُ  (الرحمن  (۵۵): ۱۹ – ۲۲).

دو دریا را کنار هم  قرار داد و میان  آن  دو، حائلی  است  که  به  یک دیگر تجاوز نمی کنند. کدام یک  از نعمت های  خدا را تکذیب  می کنید. از آن  دو دریا، لؤ لؤ  و مرجان  استخراج  می شود.

در این  آیه، از امور یاد شده  در ذیل  گفت وگو شده  است:

۱. دو دریا به هم می رسند؛

۲. میان آن دو حائلی  است  که  با هم  مخلوط  نمی شوند؛

۳. از آن دو دریا جواهرهایی مانند لؤ لؤ  و مرجان  استخراج  می شود.

مقصود از این  دو دریا، به  قرینه  استخراج  «لؤ لؤ  و مرجان» دو نوع  آب های  گوناگون  است  که  در نقطه ای  از جهان  به  هم  می رسند و هرگز آب  یکی  با آب  دیگری  مخلوط  نمی شود. اختلاف  دو دریا، به  طور طبیعی  به  شیرینی  و گوارایی  و شوری  و تلخی  یا زلالی  و صافی  و تیرگی  رنگ  آن ها خواهد بود. حال  این  دو پدیده  طبیعی  در کجای  جهان  و در دل  کدام  یک  از دریاها قرار دارند، فعلاً  برای  ما مطرح  نیست.

محیی الدین  عربی  مستغرق  در عرفان  و فلسفه، وقتی  به  تفسیر این  آیه  می رسد، با همان  ذهن  فلسفی  و عرفانی  به  آیه  نگریسته، می گوید:

مقصود از «دریای  شور و تلخ» امور ماد ی  و جسمانی  است  و مقصود از «دریای  شیرین  و گوارا» همان  روح  است  که  هر دو در وجود انسان  تلاقی  یافته  و حاجز و فاصل  میان  آن  دو، همان  «نفس  حیوان» است  که  اگر در صفا و پاکیزگی  به  پایه  روح  انسان  نمی رسد، در کدورت  و تیرگی، از اجساد و اجسام، بالاتر و برتر است  و در عین  حال، هیچ  یک  از این  دو به  مرز دیگری  تجاوز نمی کند. نه  روح  به  بدن  تجرد می بخشد و ونه  بدن  روح  را تنزل  داده  و آن  را در ردیف  مادیات  قرار می دهد.

این  نمونه  می تواند ما را به  حقیقت  «تفسیر به  رأی» و این  که  چگونه  پیش داوری ها، در تفسیر اثر می گذارد، رهبری  کند.

۱۰. آگاهی از بینش های فلسفی  و علمی۴

آگاهی  از اندیشه های  فلسفی  و علمی، مایه  شکوفایی  ذهن  و سبب  برداشت های  ارزنده ای  از قرآن  می شود؛ یعنی  در حالی  که  باید از هر نوع  تفسیر به  رأی  پرهیز کرد و قرآن  را به  سبب  تصحیح  عقاید قبلی  تفسیر نکرد، در عین  حال، آگاهی  از اندیشه های  فیلسوفان  بزرگ  اسلام  درباره  توحید و صفات  و افعال  خدا، و دیگر مسائل  مربوط  به  مبدأ و معاد، همچنین  اط لاع  از آن  چه  در جهان  دانش  درباره  طبیعت  و ماده  و انسان  می گذرد، سبب  شکوفایی  بینش  انسان  می شود؛ در نتیجه، انسان  بهتر می تواند از قرآن  بهره  بگیرد.

امروز، گام های  بس  بلندی  درباره  زمین، کیهان، حیوان  و انسان  برداشته  و افق های  بس  تازه ای  را در روان شناسی  و جامعه شناسی  کشف  کرده  است. درست  است  که  نمی توان  گفت: تمام  آن  چه  را در این  مقوله  گفته  و ترسیم  کرده، درست  است. آگاهی  از چنین  کشفیات  علمی، سبب  تقویت  دماغ  فلسفی  و علمی  انسان، و مایه  شکوفایی  ذهن  مفسر می شود، و به  او توان  خاصی  می بخشد که  از قرآن  به  صورت  کامل تری  بهره  بردارد.

اکنون  نمونه ای  را در این  مورد یادآور می شویم:

آیات  شش گانه ای  که  در آغاز سوره  «حدید» وارد شده، روشن ترین  گواه  این  سخن  است  و ما از میان  آن  شش  آیه  فقط  به  نقل  و ترجمه  دو آیه  می پردازیم:

هُوَ  الأَوَّلُ  وَ الا  َّخِرُ  وَ الظَّاهِرُ  وَ البَاطِنُ  وَ هُوَ  بِکُلٍّ  شَیءٍ  عَلِیمٌ، هُوَ  الَّذِ ی  خَلَقَ  السَّماوَ اتِ  وَ الأَرضَ  فِی  سِتَّهِ  أَیَّامٍ  ثُمَّ  استَوَ ی  عَلَی  العَرشِ  یَعلَمُ  مَا یَلِجُ  فِی  الأَرضِ  وَمَا یَخرُجُ  مِنهَا وَمَا یَنزِلُ  مِنَ  السَّمأِ  وَمَا یَعرُجُ  فِیهَا وَ هُوَ  مَعَکُم  أَینَ  مَا کُنتُم  وَ اللَّهُ  بِمَا تَعمَلُونَ  بَصِیرٌ  (حدید (۵۷): ۳ و ۴).

او است  ازلی  و ابدی، نمایان  و پنهان، و او به  همه  چیز دانا است. او است  که  آسمان ها و زمین  را در شش  روز آفرید؛ سپس  بر عرش  خود مستولی  شد. می داند آن  چه  را در زمین  فرو می رود و آن  چه  از آن  بیرون  می آید. آن  چه  که  از آسمان  فرود می آید یا به  سوی  آن  می رود. هر کجا باشید، با شما است  و خدا به  کردار شما بینا است.

مسائل  فلسفی  و عقیدتی  که  در این  دو آیه  (و چهار آیه  دیگر) نهفته، چنان  عظیم  است  که  امام  سجاد۷ درباره  آن ها می فرماید:

نزلت  للمتعمقین  فی  آخر الزمان.

این  آیات  شش گانه  برای  افراد متفکر در آخرالزمان  نازل  شده  است.

هیچ  شخص  با انصافی  نمی تواند اد عا کند که  در پرتو آگاهی  از علوم  عربی  می توان  این  آیات  را تفسیر کرد؛ زیرا هر گاه  ما این  آیه ها را به  فارسی  ترجمه  کنیم، باز در آن ها حالت  اجمال  و ابهام  باقی  خواهد ماند؛ در حالی  که  آگاهی  از آن  چه  محققان  اسلامی  درباره  احاطه  وجودی  و علمی  مبدأ مطرح  کرده اند، مایه  شکوفایی  ذهن، و سبب  می شود که  مفاد آیه  بهتر تجلی  کند.

آیا یک  نفر درس  نخوانده  و استاد ندیده  می تواند به  عمق  جمله  «و هو معکم  اینما کنتم» پی  ببرد؟

آیا فرد غیرراسخ  در معارف  الاهی  می تواند حقیقت  «هو الاول  و الاَّخر و الظاهر و الباطن» را درک  کند؟

تکرار می کنم: مقصود این  نیست  که  به  کمک  فلسفه  یونانی  یا اسلامی  یا به  کمک  علوم  جدید به  تفسیر قرآن  بپردازیم  و قرآن  را بر این  افکار غیرمصون  از خطا تطبیق  کنیم؛ زیرا چنین  کاری  جز تفسیر به  رأی  که  عقلاً  و شرعاً  ممنوع  است، نتیجه  دیگری  ندارد؛ بلکه  مقصود این  است  که  این  نوع  آگاهی  به  ذهن  ما قدرت  و توان  می بخشد که  در مفاهیم  و مقاصد کتاب  آسمانی  دقت  بیش تری  کنیم  و مقاصد آن  را بهتر دریابیم.

امروز بحث های  روان شناسان  و جامعه شناسان  درباره  انسان  یا بررسی های  دانشمندان  علوم  طبیعی  درباره  زمین  و کیهان، افق های  تازه ای  را در قرآن  گشوده  و به  انسان  معاصر، توان  بخشیده  است  که  به  قرآن  از دیدگاه های  جدیدتری  بنگرد.

در این  جا عظمت  گفتار امام  هشتم  حضرت  علی بن  موسی الرضا۷ تجلی  می کند، آن  جا که  شخصی  از حضرتش  می پرسد: «مابال  القرآن  لایزداد عند النشر و الدرس  الا غضاضه؛ چرا بحث  و بررسی  درباره  آیات  بر طراوت  و تازگی  آن  می افزاید؟» امام  در پاسخ  فرمود:

ان  ا تعالی  لم یجعله  لزمان  دون  زمان  و لالناس  دون  ناس  فهو لکل  زمان  جدید و عند کل  قوم  غض  طری  الی  یوم  القیامه  (هاشم  بحرانی، ۱۴۱۹: ج  ۱، ص  ۲۸).

خداوند قرآن  را برای  مقطع  معینی  از زمان  یا برای  گروهی  خاص  فرو نفرستاده؛ از این  جهت، قرآن  در تمام  زمان ها تازه  است  و نزد همه  ملل  جهان  تا روز رستاخیز با طراوت  خواهد بود.

شاید روی  همین  جهت  است  که  ابن عباس  می گوید:

القرآن  یفسره  الزمان.

قرآن  را زمان  تفسیر می کند.

مقصود از زمان، همان  اندیشه ها و دانش های  نوی  است  که  در زمینه های  گوناگون  در جامعه  انسانی  پیدا می شود و به  مفسر، بینش  جدیدی  می بخشد و در نتیجه، مطالبی  از قرآن  استخراج  می شود که  هرگز در اندیشه  مفسران  پیشین  نمی گنجید.

۱۱. آگاهی از تاریخ صدر اسلام  

مقصود از «تاریخ  اسلام» رویدادهایی  است  که  پس  از بعثت  پیامبر به  ویژه  بعد از هجرت  رخ  داده  و بخشی  از آیات  قرآن  به  آن ها ناظر است. در این  میان، آگاهی  از تاریخ  «غزوات» و «سریه ها» به  تفسیر قسمتی  از آیات  قرآن  کمک  مؤ ثری  می کند.

در قرآن  مجید، آیات  فراوانی  درباره  حوادث  «بدر»، «احد»، «احزاب» و «بنی مصطلق»، «حُدیبیه» و «فتح  مکه»، و گروه  «بنی النضیر» از طایفه  «یهود» وارد شده  است. آگاهی  از تاریخ  گسترده  این  حوادث  که  قرآن  به  گونه ای  درباره  آن ها بحث  می کند، مایه  روشنی  مفاهیم  آیات  مربوط  به  این  نوع  از «غزوات» و «سریه ها» است  و این  مسأله  برای  هر مفسری  محسوس  و روشن  است.

در این  مورد، به  تاریخ های  اصیل  که  به  خامه  توانای  مورخان  بی غرض  اسلامی  نگارش  یافته، باید مراجعه  کرد و با اسلوب  علمی، تاریخ  صحیح  را از غیرصحیح  بازشناخت؛ البته  در کتاب های  تاریخ  و سیره، سخنان  بی پایه ای  وجود دارد که  نه  با عقاید اسلامی  ما سازگار است  و نه  با آیات  قرآن؛ ولی  محقق، با اصول  تاریخ شناسی  می تواند حق  را از باطل  جدا سازد.

در این  مورد، پیشنهاد می شود از کتاب  سیره  ابن هشام، مروج  الذهب  مسعودی  و امتاع  الاسماع  مقریزی  و کامل  ابن  اثیر استفاده  شود؛ ولی  در عین  حال  نمی توان  مطالب  و محتویات  این  کتاب ها را صد درصد تضمین  کرد؛ بلکه  چه  بسا در آن ها، سخنان  بی اساس  و بی پایه ای  وجود دارد که  عقل  و نقل  برخلاف  آن ها گواهی  می دهد؛ از باب  نمونه، ابن اثیر در کامل  وقتی  به  داستان  زید و همسر وی  «زینب» می رسد، مطلبی  را نقل  می کند که  جز دشمنان  دانا، کسی  آن  را وضع  نکرده  است  (ابن  اثیر، ۱۳۹۹: ج  ۲، ص  ۱۲۱). یا درباره  حمله  سپاه  پیل  و نابودی  آن ها به  وسیله  مرغان  «ابابیل» تاریخی  را یادآور می شود که  با نص  قرآن  مخالف  و مباین  است  (همان، ج  ۱، ص  ۲۶۳).

سیره  ابن هشام، بهترین  کتابی  است  که  درباره  سیره  رسول  گرامی  نگارش  یافته، و این  کتاب، تلخیص  سیره  ابن اسحاق  است  که  متأسفانه  نسخه ای  از آن  در دست  ما نیست  و اگر محققان  اسلامی  با مراجعه  به  کتابخانه های  جهان  نسخه های  آن  را گرد آورند و پس  از تصحیح  و تحقیق  به  چاپ  برسانند، محتمل  است  آفاقی  در سیره  پیامبر به  روی  ما گشوده  شود که  سیره  ابن هشام  از ارائه  آن  ناتوان  است؛ به  ویژه  اگر توجه  داشته  باشیم  ابن اسحاق  شیعه  بوده  و تلخیص گر، فرد سنی  و در مسائلی  با هم  اختلاف  عقیده  و نظر داشته اند.

۱۳. آگاهی از قصه ها و تاریخ زندگانی  پیامبران  

بخش  عظیمی  از آیات  قرآن  به  تاریخ  پیامبران  پیشین  مربوط  است  که  ما را به  پایمردی  و نحوه  مبارزه  آنان  با مستکبران  و جباران  زمان  خودشان  آشنا می سازد.

آگاهی  از تاریخ  زندگانی  اقوامی  مانند «عاد» و «ثمود» یا اط لاع  از قدرت  شیطانی  جباران  «بابل» و «فراعنه  مصر»، آیات  مربوط  به  مبارزه های  پیامبرانی  مانند «هود»، «صالح»، «ابراهیم» و «موسی» را روشن  می سازد.

اط لاع  از زندگانی  پیامبران  بنی اسرائیل  به  ویژه  «داوود» و «سلیمان» به  بسیاری  از آیات  روشنی  خاصی  می بخشد و با مراجعه  به  آیات  مربوط  به  این  شخصیت ها، صدق  گفتار ما روشن  خواهد شد؛ البته  در این  قسمت، باید حزم  و احتیاط  را از دست  نداد و تاریخ  صحیح  و مطمئن  را از غیرصحیح  بازشناخت، به  ویژه  که  درباره  پیامبران  بنی اسرائیل، جعلیات  «اسرائیلی»، فراوان  است  و هرگز نباید بر آن ها تکیه  کرد.

۱۳. آگاهی از تاریخ محیط  نزول  قرآن  

قرآن  در محیطی  نازل  شده  که  مردم  آن  جا، زندگی  خاصی  داشتند و آیات  قرآن  به  مناسبت هایی  به  شیوه  زندگی  و رسوم  و آداب  آن ها اشاره  کرده  و سرانجام  به  نقد آن ها پرداخته  است. برای  مفسر لازم  است  از وضع  زندگی  عرب  قبل  از اسلام  و معاصر با آن  به  گونه ای  آگاه  باشد تا آیات  مربوط  به  این  قسمت  را به  روشنی  درک  کند؛ برای  مثال، قرآن  درباره  موضوعاتی  از قبیل  «ازلام» (مائده  (۵): ۳ و ۹۰) و بت هایی  مانند «ود»، «سواع»، «یغوث»، «یعوق» و «نسر» (نوح  (۷۱): ۲۳) و آداب  و اخلاق  عرب  مانند «وأدالبنات» (تکویر (۸۱): ۸) و نحوه  معاشرت های  آنان  با ایتام  و ده ها موضوع  مربوط  به  زندگی  عرب  قبل  از اسلام  و معاصر با آن، سخن  گفته، و تشریح  کامل  آیات  مربوط  به  این  بخش  در گرو آگاهی  از وضع  زندگی  این  گروه  است  که  قرآن  در محیط  آنان  نازل  شده  است.

گاهی  قرآن  از طریق  طرح  مَثَل، حقایقی  را یادآور می شود؛ ولی  واقعیت  مثل  را کسانی  درک  می کنند که  از زندگی  بیابانی  اط لاع  داشته  باشند یا در سرزمین  خشک  و لم یزرع  به  سر ببرند؛ آن  جا که  «حقیقت» و «سراب» را مطرح  می کند و می فرماید:

وَ الَّذِینَ  کَفَرُوا أَ عمَالُهُم  کَسَرَ ابٍ  بِقِیعَهٍ  یَحسَبُهُ  الظَّماَّنُ  مَأً  (نور (۲۴): ۳۹).

اعمال  افرادی  که  به  خدا کفر ورزند، به  سان  تشنه کامی  است  که  در بیابان  هموار، «شورزار» را آب  می پندارد.

فردی  بیابانی  یا آگاه  از زندگی  این  گونه  افراد، واقعیت  این  مثل  را بهتر درک  می کند و افرادی  که  پیوسته  در سرزمین های  لب  دریا و سرسبز زندگی  می کنند، واقعیت  این  مثل  برای  آن ها در مرحله  نخست  چندان  روشن  نیست.

۱۴. شناخت آیات مکی  از مدنی  

آیات  قرآن  از نظر زمان  نزول  بر دو بخش  تقسیم  می شوند: آیاتی  که  پیش  از هجرت  فرود آمده  و آیاتی  که  پس  از آن  نازل  شده اند. قسمت  نخست  را مکی، و قسمت  دیگر را مدنی  می نامند.۵

آیات  مکی  برای  خود آهنگی، و آیات  مدنی  برای  خود آهنگی  دیگر دارد. آیات  مکی  در ظرفی  نازل  شده اند که  مسلمانان  به  صورت  حزب  سر ی  زندگی  می کردند و توان  مبارزه  و مقابله  را نداشتند، و وضعیت  زندگی  آنان  اجازه  تشریع  احکام  از قبیل  نماز و روزه، زکات  و خمس  و جهاد را نمی داد؛ از این  جهت، روی  سخن  در این  بخش  از آیات، بیش تر با مشرکان  است  و بیش تر، قرآن  به  طرح  عقاید و معارف  بلند، بسنده  می کند؛ در حالی  که  وضع  در مدینه  به  گونه ای  دیگر بود و مسلمانان  پس  از مساعد بودن  محیط  به  صورت  قدرت  عظیم  درآمده اند و زمینه  تشریع  احکام  به  طور کامل  فراهم  شده  بود؛ از این  جهت، آیات  مربوط  به  احکام  مانند نماز و روزه  و زکات  و خمس  و جهاد در مدینه  نازل  شده  است. شناخت  این  دو نوع  آیات، به  فهم  مقاصد آیات  به  طور کامل  کمک  می کند. نویسنده ای  بر اثر عدم  شناخت  صحیح  آیات  مکی  از آیات  مدنی  می گوید: آیه  «اِ لاَّ   المَوَدَّهَ  فِی  القُربی» درباره  خاندان  رسالت  نازل  نشده  است؛ زیرا این  آیه، به  سبب  مکی  بودن  سوره  در مکه  نازل  شده  و درخواست  چنین  چیزی  در آن  زمان  مقرون  به  بلاغت  نیست؛ در حالی  که  اگر به  کتاب های  مربوط  به  تشخیص  آیات  مکی  از مدنی  مراجعه  می کرد، برای  او روشن  می شد که  مکی  بودن  سوره، گواه  بر مکی  بودن  تمام  آیات  آن  نیست. چه  بسا آیات  مکی  در لابه لای  سوره های  مدنی  یا بالعکس  قرار دارند. گذشته  از این، مفسرانی  که  سوره  شوری  را مکی  می دانند، خصوص  این  آیه  و برخی  دیگر از آیات  این  سوره  را مدنی  می نامند.

این ها پایه های  چهارده  گانه  «روش  تفسیر صحیح» قرآن  است  که  برخی  اولویت  خاصی  دارند؛ هرچند می توان  برخی  از آن ها را در برخی  دیگر ادغام  کرد؛ مانند آگاهی  از تاریخ  اسلام  و قصص  پیامبران  که  می توانند به  گونه ای  در «شأن  نزول» داخل  شوند؛ ولی  ما برای  روشن گویی، هر یک  را جداگانه  بررسی  کردیم.

منابع  

۱. ابن  اثیر: الکامل  فی  التاریخ، دار صادر، بیروت، ۱۳۹۹ ق.

۲. ابن  عربی: تفسیر ابن  عربی، دار احیأ التراث  العربی، بیروت، ۱۴۲۲ ق.

۳.  بحرانی، السید هاشم: تفسیر البرهان، مؤ سسه  الأ علمی، بیروت، ۱۴۱۹ ق.

 درجه علمی: علمی-پژوهشی

نویسنده: جعفر سبحانی تبریزی

منبع مقاله: قبسات ۱۳۸۲ شماره ۲۹

منبع: پرتال جامع علوم انسانی