آشنایی با منابع رجالی شیعه

منابع رجالی شیعه را از نظر ادوار تاریخی و نیز میزان تأثیرگذاری می توان به سه دسته به شرح ذیل تقسیم کرد:

دسته نخست

منابع اولیه رجالی شیعه که در سده های سوم تا پنجم فراهم آمده اند عبارتند از: رجال کشی؛ ۲. فهرست نجاشی؛ ۳. رجال شیخ طوسی؛ ۴. فهرست شیخ طوسی؛ ۵. رجال برقی؛ ۶. رساله ابوغالب زراری؛ ۷. رجال ابن غضائری.

دسته دوم

منابع ثانویه رجال شیعه، که از سده ششم تا هشتم نگاشته شده و عبارتند از: فهرست شیخ منتجب الدین؛ ۲. معالم العلماء ابن شهر آشوب؛ ۳. رجال ابن داود؛ ۴. خلاصه الاقوال علامه حلی.

دسته سوم

منابع متاخر رجال شیعه که از سده دهم تا سده کنونی نگاشته شده و اهم آنها عبارتند از: مجمع الرجال قهپائی ۲. نقد الرجال تفرشی؛ ۳. جامع الرواه اردبیلی؛ ۴. رجال سید بحرالعلوم. ۵. تنقیح المقال مامقانی؛ ۶. قاموس الرجال تستری (شوشتری)؛ ۷. معجم رجال الحدیث آیه الله خویی.

اینک به بررسی و معرفی هر یک از منابع رجالی مذکور می پردازیم:

منابع اولیه رجال شیعه (سده سوم تا پنجم)

۱. رجال کشی (حدود ۳۴۰)

محمد بن عمر بن عبد العزیز معروف به کشی دارای کتاب رجالی مهمی بوده که برای نخستین باز درباره رجال شیعه تدوین یافت و به نام معرفه الرجال، یا معرفه الناقلین عن الائمه الصادقین، معروف است. شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی با اذعان به جایگاه علمی کشی و اعتبار کتاب تلخیص از این که تها شامل رجال شیعه بود، فراهم آورد و نام کتاب را اختیار معرفه الرجال گذاشت.

کتاب اختیار معرفه الرجال با تصحیح و تعلیق میرداماد و تحقیق سید مهدی روحانی در دوجلد منتشر شده است. در آغاز کتاب با آمدن ۱۱ روایت از ارزش و اهمیت فراگیری حدیث سخن به میان آمده، سپس اسامی رجال شیعه را از دوران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تا عصر امام هادی و عسکری (علیهما السلام) و بر اساس سیر تاریخی برشمرده و شماری از روایات هر یک را منعکس ساخته است مقباس الهدایه در این کتاب از ۱۱۵۱ راوی گفت و گو شده است.

۲. رجال نجاشی (م ۴۵۰)

نام کامل این کتاب فهرس اسماء منصنفی الشیعه است، که از آن با عنوان فهرست، یا رجال نجاشی نیز یاد می شود. ابو العباس احمد بن علی بن احمد بن عباس نجاشی اسدی کوفی مولف کتاب از بزرگان و نام آوران حدثی و رجال شیعه است. در عظمت و جایگاه علمی نجاشی همین بس که کتاب رجال او به عنوان بهترین منبع اولیه رجال شیعه قلمداد شده و عموما دیدگاه او به عنوان قول فصل در بررسی راویان مورد توجه قرار می گیرد.

در رجال نجاشی تنها رجال شیعی آمده و از راویان اهل سنت تنها در مواردی که روایاتی را از شیعه نقل کرده، یا کتابی در خدمت به فرهنگ شیعه نگاشته؛ نظیر مدائنی و طبری نام برده است. او غالباً به جرح و تعدیل راویان پرداخته است، هر چند در برخی از موارد از مدح و ذم آنان سکوت کرده است. در این کتاب با تحقیق سید موسی شبیری زنجانی در یک جلد انتشار یافته و در آن ۱۲۶۹ راوی مورد بررسی قرار گرفته است.

۳. رجال شیخ طوسی (م ۴۶۰)

این کتاب و نیز فهرست شیخ چنان که از مقدمه کتاب پیداست، بنابه در خواست الشیخ الفاضل فراهم شده است.

کتاب دارای ۱۳ باب و شمار راویان ذکر شده در آن ۶۴۲۹ راوی است. شیخ در این ابواب به ترتیب، اسامی راویان صحابه، راویان امیرالمومنین (علیه السلام)، راویان امام حسن مجتبی (علیه السلام) و… را برای تسهیل به ترتیب حروف الفبا آورده و در آخرین باب نام کسانی را که از هیچ امامی روایتی نقل نکرده اند آورده است. در پایان هر باب پس از حرف یاء (آخرین راوی) در دو بخش نام صاحبان کنیه و نیز زنان راوی را منعکس ساخته است.

گویا شیخ می خواسته مجموعه ای از راویان ائمه (علیهم السلام) را بدون در نظر گرفتن مذهبشان در این کتاب بیاورد. بدین جهت اسامی اشخاصی؛ هم چون معاویه و عمروعاص به عنوان راویان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، یا عبیدالله بن زیاد را به عنوان صحابه حضرت امیر (علیه السلام) آورده است. این کتاب با تحقیق جواد قیومی اصفهانی در یک جلد منتشر شده است.

۴ . فهرست شیخ طوسی (م ۴۶۰)

این کتاب بر اساس حروف الفباء تنظیم شده و ۹۱۲ راوی در آن معرفی شده اند. نخستین راوی ابراهیم بن محمد ابن ابی یحیی و آخرین راوی این عصام است. هدف شیخ از تألیف این کتاب ضبط اسامی صاحبان کتاب، یا اصل بوده است، اما از آنجا که در کنار ذکر نام آنان، عموماً به جرح و تعدیل آنان پرداخته به عنوان منبع رجالی شناخته شده است.

شیخ طوسی در مقدمه کتاب می گوید: گردآوری فهرست کتب پیش از او – صورت ناقص انجام می شده و او کوشیده است تا آن را تکمیل کند. شیخ از او کتاب از ابوالحسین احمد بن حسین بن عبیدالله (معروف به ابن غضائری) که یکی ناظر به اصول و دیگر مربوط به مصنفات بوده نام می برد(۱).

این کتاب های به رغم برخورداری از جامعیت نسبی در اثر کوتاهی ورثه از بین رفته است. این کتاب نیز در یک جلد و با تحقیق جواد قیومی منتشر شده است.

۵. رجال برقی (م ۲۷۴، یا ۲۸۰)

ابوجعفر احمد بن محمد بن خالدبن عبدالرحمن بن محمد بن علی برقی از عالمان شیعی سده سوم است. او اصالتاً کوفی است. جد او محمد بن علی پس از شهادت زید توسط حاکم وقت کوفه؛ یعنی یوسف بن عمر حبس و سپس به شهادت رسید. به دنبال این ماجرا برقی به همراه برادرش عبدالرحمن به یکی از روستاهای اطراف قم به نام برق رود متواری شد.

رجال برقی بسان رجال شیخ بر اساس ادوار تاریخی ابتدا اسامی اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و حضرت امیر (علیه السلام) و سپس راویان سایر ائمه تا امام زمان (علیه السلام) تنظیم شده و در پایان نام ۱۲ تن از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را که در روز جمعه و در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به ابوبکر اعتراض کرده اند، آورده است.

در این کتاب مجموعاً نام ۱۷۰۷ راوی آمده است و با تحقیق جواد قیومی در یک جلد انتشار یافته است.

۶. رساله ابوغالب زراری (م ۳۶۸)

احمد بن محمد بن ابوطاهربن بکیربن اعین که به او زراری، بکیری و شیبانی نیز می گویند، در سال ۲۸۰ هجری متولد و در سال ۳۶۸ هجری وفات و در نجف اشرف مدفون شد. او از تبار اعین است. رساله ابوغالب زراری در معرفی آل اعین که خود مولف از این خاندان است و شرح حال محدثانشان فراهم آمده است.

زراری این رساله را برای نوه اش محمد بن عبدالله نگاشت و در آن نام بیش از ۲۰ تن از مشایخ خود را ذکر کرد و در پایان نام ۱۲۲ کتاب را که او از مولفانشان روایت کرده، آورده است.

این رساله در یک جلد با تحقیق محمدرضا حسینی منتشر شده است. از این کتاب با عنوان: تاریخ آل زراره نیز یاد می شود.

۷ . رجال ابن غضائری (م حدود ۴۵۰)

احمد بن حسین بن عبیدالله معروف به ابن غضائری از عغالمان شیعی در سده چهارم و پنجم است. پدر او حسین بن عبیدالله اسدی واسطی (م ۴۱۱) از بزرگان و مشایخ مشهور شیعه است که شیخ طوسی از او با عناوین: کثیر السماع ( کسی که حدیث زیادی شنیده است)، عارف بالرجال ( آگاه به علم رجال) یاد کرده است(۲).

تاریخ وفات ابن غضائری مشخص نیست، اما با عنایت به عمر کوتاه او (کمتر از ۴۰ سال) و تاریخ وفات پدر می توان آن را حدود سال ۴۵۰ هجری دانست(۳).

از کتاب ابن غضائری با عناوین الجرح و الضعفاء نیز یاد شده، اما عنوان رجال مشهورتر است. و درباره این که آیا کتاب، تالیف  عبیدالله غضائری است، یا فرزند او احمد بن حسین است، اختلاف شده، اما قرائنی در دست است که نشان می دهد کتاب، تالیف ابن غضائری است.

گفته شده که ابن غضائری در تضعیف راویان بسیار افراط کرده و کمتر راوی ای است که در کتاب او توثیق شده باشد. سید داماد در این باره می گوید: کمتر کسی از جرح ابن غضائری در امان مانده و کمتر ثقه ای از قدح او رسته است(۴).

این کتاب در یک جلد با تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی منتشر شده و در آن ۲۲۵ راوی مورد بررسی قرار گرفته است.

منابع ثانویه رجال شیعه (سده ششم تا هشتم)

۱. فهرست شیخ منتجب الدین (م حدودا ۶۰۰)

نام کامل این کتاب: فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنفیهم اثر منتجب الدین علی بن عبیدالله رازی است. منتجب الدین در مقدمه کتاب، انگیزه تالیف این کتاب را چنین توضیح داده که روزی سید عزالدین یحیی نقیب از کتاب فهرست شیخ طوسی سخن به میان آورد و گفت: شیخ درباره مشایخ شیعه و تألیفات آنان تا عصر خود [ یعنی سال ۴۶۰ هجری ] کتاب فهرست را نگاشت، اما کسی پس از او کتابی در این باره به رشته تحریر نیاورد. با اشاره سخن او من تصمیم گرفتم در تکمیل کار شیخ طوسی فهرست مشایخ شیعه و آثار آنان تا عصر خود را فراهم آورم(۵)، بر این اساس فهرست منتجب الدین، فهرست مشایخ شیعه و تألیفاتشان میان سال های ۴۸۰ تا ۶۰۰ هجری قمری است.

در فهرست منتجب الدین اسامی ۵۵۳ تن از عالمان شیعی آمده و کتاب براساس حروف الفبا است و مولف در کنار نام بردن از اسامی عالمان شیعه و آثار آنها توضیحاتی درباره شخصیت علمی آنان؛ هم چون فقیه، أدیب، مناظر و… جرح و تعدیل آنان را نیز آورده هر چند غالباً به تعدیل آنان پرداخته است.

این کتاب با تحقیق سید جلال الدین محدث اروی؟ جلد منتشر شده است.

۲. معالم العلماء ابن شهر آشوب (م ۵۸۸)

نام کامل این کتاب: معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین است. محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی در سال ۴۸۹ تولد و در سال ۵۸۸ در سن ۹۹ سالگی وفات یافت(۶).

کتاب معالم العلماء در برگیرنده اسامی ۱۰۲۱ نفر از عالمان شیعی از دوران شیخ طوسی تا عصر مولف است. و همان گونه که در معرفی فهرست شیخ منتجب الدین گفته شد، این کتاب؛ هم چون فهرست منتجب الدین در تکمیل کار شیخ طوسی و در معرفی رجال شیعه و آثار آنان است.

مولف در پایان کتاب در فصلی مستقل نام شاعران مشهور اهل بیت (علیه السلام) را آورده است. این کتاب در یک جلد منتشر شده است.

۳. رجال ابن داوود (م ۷۰۷)

تقی الدین حسن بن علی بن داوود حلی در سال ۶۴۷ در حله تولد یافت و در سال (۷۰۷) چشم از جهان فروبست. این کتاب دربرگیرنده دیدگاه رجالی شیخ طوسی، کشی، نجاشی، برقی، غضائری و… است که به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است(۷). کتاب در دو بخش فراهم آمده: بخش نخست به معرفی موثقین و مهملین اختصاص یافته و در بخش دوم اسامی مجروحین و مجهولین انعکاس یافته است؛ زیرا از نگاه مولف، شایسته آن است که نخست از موثقین یاد شود.

مولف در آغاز طرق خود به شیخ طوسی، شیخ صدوق، شیخ مفید و… را تبیین نموده است. این کتاب در یک جلد منتشر شده است.

۴ . خلاصه الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶)

حسن بن یوسف بن مطهر علامه حلی متولد سال ۶۴۸ و متوفای ۷۲۶ یکی از برجسته ترین عالمان شیعی است که شخصیت علمی او شهره آفاق بوده و در زمینه های مختلف علوم اسلامی، به ویژه فقه، کلام و رجال دارای آثار گرانقدری است.

علامه حلی در زمینه رجال دارای کتاب مفصلی بود به نام کشف المقال فی معرفته الرجال که خود از آن با عنوان رجال کبیر یاد می کند اما متأسفانه این کتاب مفقود شده و کتاب خلاصه الاقوال تلخیصی از آن است. علامه حلی این کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است بخش نخست مربوط به راویان ثقه و بخش دوم ناظر به متوقفین است. یعنی کسانی که نمی توان به روایاتشان عمل نمود.

این کتاب با تحقیق جواد قیومی در یک جلد منتشر شده است.

مصادر متأخر رجال شیعه (سده دهم تا سده کنونی)

۱. مجمع الرجال، قهپائی (م ۹۹۳)

نام کامل این کتاب مجمع الرجال ۳ لذکر المترجمین فی الاصول الخمسه الرجالیه اثر عنایه الله علی قهپائی است. چنان که از مقدمه کتاب پیداست، قهپائی نخست با مراجعه به منابع پنج گانه اولیه رجالی؛ یعنی رجال کشی، رجال و فهرست شیخ طوسی، رجال نجاشی، رجال ابن غضائری و با توجه به پراکندگی این کتاب ها در ذکر اسامی راویان، فهرستی الفبایی از اسامی تمام راویان را فراهم آورد تا مراجعه به این کتاب ها راحت تر باشد.

سپس دریافت که رجوع به هر یک از این کتاب ها و مجلدات آنها و ارزیابی دیدگاه های آنان در مقایسه با یکدیگر دشوار است. از این رو پس از ذکر نام هر یک از راویان عبارات کتب پنج گانه مذکور را با ترتیب پیش گفته و با استفاده از رموزی همچون کش برای رجال کشی، غض برای رجال ابن غضائری و… در کتابی منعکس ساخت و نام آن را مجمع الرجال گذاشت(۸). بنابراین مجمع الرجال قهپائی یک کتاب مستقل رجالی به شمار نمی رود، بلکه انعکاس دهنده پنج منبع رجالی کهن با تنظیم مورد نظر مولف است(۹).

این کتاب در ۷ جلد با تحقیق سید ضیاءالدین اصفهانی منتشر شده است.

۲. نقد الرجال، سید مصطفی حسینی تفرشی (حدود سده یازدهم)

مولف در مقدمه کتاب خود چنین آورده است:

وقتی در کتب رجال نگریستم دریافتم برخی از آنها فاقد ترتیب است تا مقصود مولف به آسانی به دست آید و تکرار و اشتباه در آنها راه یافته و برخی نیز اگر چه دارای ترتیب خوبی است، اما دربرگیرنده غلطهای فراوان است. افزون بر اینها هیچ یک از آنها در ذکر اسامی همه راویان دارای جامعیت نیست. بدین جهت می خواهم کتابی فراهم آورم که حاوی تمام اسامی رجال بوده… و عاری از تکرار و غلط باشد… و آن را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده ام(۱۰).

تفرشی در مواردی برای نشان دادن کامل شخصیت راوی به منابع حدیثی مراجعه داشته و از رهگذر روایات مروی عنه، راویان را مشخص می سازد.

کتاب نقد الرجال دارای خاتمه ای است که در آن شش فائده، هم چون کنیه و القاب ائمه (علیهم السلام)، موالید و وفیات ائمه (علیهم السلام)، و طرف شیخ طوسی و صدوق آمده است.

این کتاب با تحقیق مؤسسه آل البیت (علیه السلام) در پنج منتشر شده است.

۳. جامع الرواه اردبیلی (م ۱۱۰۱)

جامع الرواه و ازاعه الاشتباهات عن الطرق و الاسناد اثر محمد بن علی اردبیلی غروی از جمله آثار قابل تحسین رجالی است که در سده یازدهم به رشته تحریر در آمد.

اردبیلی در مقدمه کتابش می گوید: به رغم ضرورت مراجعه با کتب رجالی و نقش آنها در برخورد با روایات، مطلق آمدن نام راویان بدون ذکر قیودی؛ هم چون پدر یا فرزند، یا استاد یا مروی عنه و نیز اشتباه در ضبط نام آنان بخاطر پراکندگی نسخ، باعث شده که بسیاری از راویان به عنوان چهره های مجهول معرفی شده و عملاً روایاتشان از کارآیی بیافتد.

اردبیلی برای نیل به مقصود خود ضمن مراجعه به تمام منابع رجالی، به منابع حدیثی نیز مراجعه نموده است تا ضمن برشمردن روایات نقل شده از راوی، از طریق شمار روایات، یا مروی عنه شناخت بیشتری از او به دست آید. این ابتکار او در میان منابع رجالی قبل از او سابقه نداشته است. تکیه اصلی مولف عبارت های رجال استر آبادی و تفرشی است.

این کتاب در دو جلد منتشر شده است.

۴. الفوائد الرجالیه، سید محمد مهدی بحرالعلوم طباطبایی (م ۱۲۱۲)

از این کتاب غالباً با عنوان رجال بحرالعلوم نیز یاد می شود.

کتاب رجال سید دارای سه مرحله است:

الف) بررسی مهمترین بیوت رجالی شیعه؛ از قبیل آل ابی رافع، آل ابی شیعه، آل اعین.

ب) انعکاس اسامی صحابه و راویان پیامبر و ائمه (علیهم السلام) با ذکر آراء رجالیون پیشین و نقد و بررسی آنها.

ج) فوائد رجالی که کتاب بخاطر همین فصل به این نام نامیده شده است. مباحثی همچون رجال ارشاد، عدالت در راوی، شیوه صاحبان کتب اربعه، شرح حال وکلاء امام زمان (علیه السلام) و… در این بخش انعکاس یافته است(۱۱).

این کتاب با تحقیق محمد صادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم در چهار جلد منتشر شده است.

۵. تنقیح المقال فی علم الرجال، شیخ عبدالله مامقانی (م ۱۳۵۱)

بدون تردید کتاب تنقیح المقال یکی از بهترین و محققانه ترین منابع رجالی شیعه است که توسط حدیث پژوه سختکوش و نامی، مرحوم مامقانی به رشته تحریر در آمده است. مولف در مقدمه کتاب توضیح می دهد که هنگام تالیف مقباس الهدایه و عده نگارش کتابی در رجال را داده و اینک پس از گذشت چند سالی با فراهم آوردن تمام منابع رجالی پیشین توفیق انجام این کار را یافته است(۱۲).

مولف در مقدمه ای مبسوط به بررسی برخی از مباحث علم رجال؛ نظیر چگونگی مراجعه به کتب رجالی، موالید و وفیات ائمه (علیهم السلام)، بی نیازی مشایخ اجاره از توثیق، عدم وثوق به جرح و تعدیل منابع فقهی و… پرداخته است.

از ابتکارات ستودنی علامه مامقانی در این کتاب آن است که پیش از ورود به مباحث اصلی کتاب در رساله ای با عنوان نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح فهرست کامل راویان ذکر شده در کتاب خود را که شمار آنان ۱۳۳۶۵ راوی است، با ذکر نتیجه نهایی، دیدگاه خود درباره وثاقت، یا عدم وثاقت راوی منعکس ساخته است.

مولف در بررسی رجالی هر یک از راویان، نخست با آوردن عنوان الضبط ضبط صحیح، اسامی آنها را ذکر می کند و با آوردن عنوان الترجمه به شرح حال آنان می پردازد. این کتاب در سه جلد رحلی انتشار یافته است.

۶ . قاموس الرجال، شیخ محمد تقی تستری (معاصر)

مرحوم علامه شوشتری از محققان معاصر است که چهره علمی و تلاش خستگی ناپذیر او برای بسیاری شناخته شده است. کتاب های: نهج البلاغه فی شرح نهج البلاغه، النجعه فی شرح اللمعه و الاخبار الدخیله، از آثار علمی ماندگار اوست.

کتاب قاموس الرجال از آثار کاملا تحقیقی رجالی است، که مولف در آن صرفا به انعکاس دیدگاه های سایر رجالیون نپرداخته، بلکه بررسی همه جانبه زندگی و میزان وثاقت، یا ضعف راویان را دنبال نموده است. این کتاب در حقیقت تعلیقه ای بر کتاب تنقیح المقال علامه مامقانی است که خود به عنوان کتاب مستقل رجالی مطرح شده است.

مولف در مقدمه این کتاب چنین آورده است: هر چند که کتاب علامه مامقانی در باب خود بهترین نگاشته است؛ زیرا به گردآوری تمام مدارک و آراء پرداخته و به خاطر نقل عبارات رجالیون محکم ترین کتاب در فن رجالی است، جز آن که اشکالاتی به چشم می خورد(۱۳). آنگاه به صورت مبسوط به ذکر این اشکالات پرداخته و در ادامه چنین افزوده است: از این جهت این کتاب نیازمند اصلاح بود و من این تعلیقات را بر آن نگاشتم… و نام آن را تصحیح تنقیح المقال گذاشتم، اما به پیشنهاد برخی از فضلاء نام قاموس الرجال را برای آن برگزیدم…(۱۴).

این کتاب در ۱۱ جلد منتشر شده است.

۷. معجم رجال الحدیث، آیه الله سید ابوالقاسم خویی (معاصر)

نام کامل این کتاب: معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواهاست. کتاب معجم رجال الحدیث را آخرین و کامل ترین منبع رجال شیعه می توان بر شمرد، این کتاب در ۲۳ جلد منتشر شده است. مولف در مباحث مقدماتی به صورت غیر مبسوط مهمترین مباحث رجالی؛ از قبیل اصول رجالی شیعه، میزان صحت روایات کتب اربعه، توثیقات عامه، توثیقات خاصه و… را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

مهمترین ویژگی این کتاب که آن را از این جهت از سایر منابع رجالی ممتاز می سازد، آن است که مولف در کنار بررسی رجالی راویان که در سایر منابع رجالی پیشین متداول است، فهرست کاملی از روایات او را در کتب اربعه حدیثی شیعه و در مواردی عین روایات او را منعکس ساخته است؛ زیرا معتقد است این امر ضمن مشخص ساختن طبقه راویان، جایگاه روایی او را نیز مشخص می کند(۱۵).

این کتاب در ۲۴ جلد منتشر شده و در آن ۱۵۷۰۶ راوی به طور مبسوط مورد بررسی قرار گرفته اند.

پی نوشت ها

۱) فهرست شیخ طوسی، ص ۳۱.

۲) رجال شیخ طوسی، ص ۴۲۵.

۳) رجال ابن غضائری ص ۱۵- ۱۶.

۴) سماء المقال، ص ۲۲.

۵) فهرست شیخ منتجب الدین، ص ۵ – ۶.

۶) برای تفصیل بیشتر ر.ک مقدمه معالم العلماء به قلم سید محمد صادق آل بحرالعلوم، ص ۱- ۶.

۷) برای آگاهی بیشتر از شرح حال ابن داوود ر.ک: مقدمه رجال ابن داوود به قلم سید محمد صادق آل بحرالعلوم، ص ۵ – ۱۲.

۸) مجمع الرجال، ج ۱، ص ۲-۳.

۹) برای تفصیل بیشتر ر،ک: الذریعه، ج ۲۰، ص ۲۹.

۱۰) نقد الرجال، ج ۱، ص ۳۳-۳۴.

۱۱) الفوائد الرجالیه، ج ۱، ص ۸-۹.

۱۲) تنقیح المقال فی علم الرجال، ج ۱، ص ۱.

۱۳) قاموس الرجال، ج ۱، ص ۸-۹.

۱۴) همان، ص ۱۲.

۱۵) مولف در مقدمه کتاب مزایا و ویژگی کتاب خود را بر شمرده است.ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۱۲-۱۵.

منبع: علی نصیری؛ کتاب آشنایی با علوم حدیث؛ ص۲۲۰