امام حسن عسکری(علیه‌السلام) و مبارزه با انحرافات و مفاسد جامعه

اشاره:

حضرت امام حسن عسکری(علیه‌السلام)، در هشتم ربیع الثانی سال ۲۳۲ هجری قمری در «مدینه منوّره» از مادری پاک دامن به نام «حدیثه» یا «سوسن» چشم به جهان گشود.(۱) امام یازدهم شیعیان، در خاندان نبوّت و امامت و به دست پدر بزرگوارشان حضرت امام هادی(علیه‌السلام) تربیت یافتند. پس از شهادت ایشان، بر طبق اراده الهی و وصیّت پدر، مسئولیت هدایت و رهبری شیعیان را عهده دار شدند. در این نوشتار کوتاه، نگاهی به اوضاع سیاسی. اجنماعی، حوادث و رخدادهای زمان ایشان، نقش امام عسگری(علیه‌السلام) و میراث علمی و فرهنگی آن حضرت خواهیم داشت.

۱. اوضاع سیاسی، اجتماعی عصر امام(علیه‌السلام)

الف) خلفای بنی عباس و وضع اقتصادی شیعیان

عملکرد خلفای ظالم، ستمگر و نالایق عباسی، یکی از مسائلی است که بر همگان روشن است.آنها بر خلاف دستورات روشن و منطقی اسلام در مورد به سازی اوضاع اقتصادی جامعه مسلمانان و رفع محرومیت از آنها در تمام دوران خلافت ننگین و خفت بار خود، حتی برای یکبار به نفع مردم مسلمان عمل نکردند که در این زمینه به گوشه هایی از پرونده سیاه آنها اشاره می شود:

در آمد عمده دولت اسلامی که از خارج و صدقات بدست می آمد بنابر نقل مورّخان اسلامی بالغ بر صدها میلیون درهم می شد که تمامی این مبلغ به جای مصرف شدن در مصارف عمومی و پیش برد وضعیت زیستی مردم، صرف ساختن کاخ های مجلل و خرید کنیزان و خوش گذرانی های حکّام ظالم و از خدا بی خبر می شد.(۲)

در جمع آوری مالیات(خراج و صدقات)ماموران حکومت از انجام هرگونه شکنجه و بد رفتاری ابا نداشتند و آن را با شدیدترین نوع از مردم مطالبه می نمودند و حتی در صورت امتناع، آنها را زندانی و یا گرفتار درندگان می کردند و روشن است که این نحوه عملکرد بر خلاف تاکیدات صریح قرآن و تعالیم انسان سازاسلام و مکتب نورانی اهل بیت(علیه‌السلام) در مورد جمع آوری مالیات می باشد.(۳)

حاکمان عباسی، درآمد های دولتی را صرف اداره حکومت ظالمانه و عیش و نوش های خود و درباریان می کردند و بذل و بخشش های بی اندازه به شاعران متملق دربار و غیره ابا نداشتند.

«هنگامی که متوکل برای ۳ پسر خود(منتصر، معتز و مؤید) بیعت گرفت، «صَولی»(یکی از شاعران) برخواست و قصیده ای در مدح آنها سرود… متوکل و هر یک از پسرانش به او یکصد درهم هدیه دادند!.(۴) ساختن بناهای مجلّل و نوین با آرایش های آن چنانی یکی از سنّت های غلط عباسیان بود. کاخ معروف «برج» که متوکل آن را با انواع طلاکاری ها، نصب مجسّمه حیوانات، به کار بردن سنگ های گران قیمت و سایر جواهر آلات، زینت کرده بود یک نمونه از صدهاست.(۵) صرف بخش عظیمی از بودجه خلافت به ظاهر اسلامی! برای رفاه زنان درباری هم خواندنی است. بهای یکی از پیراهن های “زبیده خاتون” به پنجاه هزار دینار بالغ می شد!.(۶)

فقر عمومی از صفات بارز مردم آن روزگار بود. زیرا که بودجه دولت به جای مصرف شدن در تهیه احتیاجات اولیه مردم، صرف اسراف و تبذیرهای خلفا و وابستگان آنها می شد. ناداری، فلاکت و احتیاج به غذای شبانه و محرومیت از هرگونه امکانات مادی در میان مردم مسلمان موج می زد. زیرا از اقتصاد سالم عدالت اجتماعی و امانت داری در میان حاکمان و … خبری نبود و هیچ گونه تلاشی برای بهبود اوضاع اقتصادی و شکوفایی آن دیده نمی شد.

ب) موضع امام عسکری(علیه‌السلام)

امام یازدهم(علیه‌السلام) بنابر وظیفه الهی و منصب امامت و هدایت راستین امّت به سوی برنامه های تعالی بخش اسلام ناب محمّدی(ص) و ایجاد حکومت برحق اسلامی و برقراری عدالت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برابر تمام انحرافات و کج روی های حاکمان جبّار بنی عباس ایستادگی کرد و برای لحظه ای عمل کرد آنها را تائید نکرد. امام(علیه‌السلام) تا آنجا که در توان داشت با سخنان و عمل خود نارضایتی خودشان را اعلام می کردند.

در زمانی که جامعه از فقر و بیماری رنج می برد و ناراحتی و سوء مدیریت حکومت آشکار بود و حکام به همراه درباریان در قصر های مجلّل به لهو و لعب مشغول بودند، چطور ممکن بود که امام(علیه‌السلام) و حجّت خدا، در برابر آنها ساکت باشند.

طبیعی به نظر می رسد که امام عسکری(علیه‌السلام) به دلیل احساس مسئولیت، با سیاست دولت غاصب و ستمگر مقابله کند و مسئولیت کلیه انقلاب های آل علیّ(علیه‌السلام) را قبول نماید تا با جرأت و جسارت بیشتر، دامنه مخالفت ها و موضع گیری ها به رهبری حضرت گسترش یابد و امّت اسلامی از هرج و مرج حاکم و پوچی و ابتذال رهایی یابند. لذا حکومت های سه گانه عباسی(حکومت معتز، مهتدی و معتمد) که در زمان امام(علیه‌السلام) وجود داشت به مقابله با حضرت پرداختند و با ایجاد محدودیت سیاسی و غیره، آن حضرت را در فشار و زندان قرار دادند.(۷)

ج)شورش های داخلی

شیعیان و بخصوص علویان برای نجات از سلطه جابرانه حاکمان عباسی و ایجاد عدالت اجتماعی بر اساس دستورات اسلام و سنت نبوی(صلی الله علیه و آله) دست به اعتراض و شورش علیه خلفای جور می زدند که به نمونه هایی اشاره می شود:

۱. قیام یحیی بن عمر طالبی(رحمه الله علیه)

اولین پرچم شورش بر ضدّ حکومت عباسی توسط “یحیی بن عمر طالبی” در کوفه بر افراشته شد. از آنجائی که او دارای خصائص نفسانی عالی و آرمان های والای اسلامی و انسانی بود، شیعیان محروم گرد او جمع شدند. او ابتدا کوفه را فتح و زندانیان ستم دیده را آزاد نمود. اما دشمن جنایت کار با تمام قوا در برابر او ایستاد و شعله خروشان انقلاب(که نزدیک بود به وسیله آن ریشه ظلم و ستم عباسیان را خشکانده شود) را خاموش کرد و یحیی را به شهادت رساند.

پس از شهادت یحیی، شاعران در وصف پاکی، شهامت و غیرت دینی او اشعار حماسی سرودند و مردم نیز تا مدت ها در ماتم او عزاداری کردند.(۸)

۲. قیام (آل زنج) زنگیان در بصره

علیّ بن محمّد[صاحب الزنج/ ایرانی الأصل]، هم بر علیه ظلم و ستم عباسیان به پا خواست و موفق شد بخش وسیعی از مناطق را در اختیار خود بگیرد. اساساً یکی از عوامل مهم قیام و شورش مردم علیه خلافت عباسی ، علاوه بر ستم، فقدان عدالت اجتماعی، مسلط بودن ترکان بر حکومت بود و همین مسئله از علل مهم فساد اداری و سیاسی دستگاه خلافت به شمار می رفت. زیرا سرنوشت مردم مسلمان را ترکان نادان و نالایق به دست گرفته بودند و خلفا نیز ابزار دست ترکان شده بودند. حتی خلفای عباسی جزء نام خلیفه هیچ قدرتی نداشتند و ترکان آنها را سرگرم خوش گذرانی و مسخرگی کرده بودند که در اشعار شاعران نیز این مسئله نمایان شده است.(۹)

البته امام عسکری(علیه‌السلام) برخی از زیاده روی ها و ادعاهای باطل او را محکوم و از او تبرّی جست. مانند اینکه فرموده باشند:”صاحب الزنج لیس منّا اهل البیت[ع]”.(۱۰)

د) انحرافات فکری، عملی و نقش امام عسکری(علیه‌السلام) در جلوگیری از آنها

ظهور شعبده بازان غیر مسلمان که سعی در گمراه کردن و سست نمودن پایه های اعتقادی مسلمانان و به خصوص شیعیان را داشتند، یکی از حوادثی است که در این دوره صورت گرفت و امام(علیه‌السلام) نیز با تمام توان به دفاع از اسلام راستین و عقاید محکم وخلل ناپذیر آن و ابطال شبهه های دشمنان همت گماشت و دسیسه های منحرفین را که از طرف خلافت جبّار عباسیان نیز حمایت می شد نقش بر آب ساخت.

پدیده دیگر، نسبت های دروغی بود که جاهلان خیانت کار و گمراه به مقام امامت روا می داشتند، اما با هوشیاری و استدلال و مناظره قوی مقام عصمت و طهارت[امام یازدهم (علیه‌السلام)] هدایت و خیانت دروغ گویان برملا می شد.

«اسحاق کندی» که از فلاسفه عراق بود و درباره قرآن کریم کتابی به نام « تناقص القرآن» نوشته بود، در برابراستدلال قوی و بدون جواب امام عسگری(علیه‌السلام) منکوب شد و کتاب خودش را آتش زد.(۱۰)

از جمله انحرافات عملی و پدیده های زشت این دوره، شیوع بی بند و باری و غرق شدن در شهوات و گناهان بود که به شدّت از طرف خلفا و درباریان ترویج می شد، زیرا آنها با برپا نمودن مجالس آواز و شراب خواری و لهو و لعب، سعی در سست نمودن اعتقادات مردم و آلوده کردن آنها به گناه داشتند، ولی در مقابل، امام عسگری(علیه‌السلام) با بیان معارف الهی به فرضیه مهم امر به معروف و نهی از منکر عمل می نمودند و مردم را از آلوده شدن به گناهان و دور شدن از مسیر تقوای الهی می ترسانید و آنها را به پرهیزگاری توصیه می فرمودند.(۱۱)

۲. فعالیت های مبارزاتی، عقیدتی امام(علیه‌السلام)

یکی از الطاف الهی که به وسیله اهل بیت(علیه‌السلام) در همه اوقات و به خصوص در هنگام مشکلات در بین مردم صورت می گیرد، هدایت آنها به سوی کمال مطلق و مسلح نمودن مسلمانان به سلاح دعا و راز و نیاز با خدای قادر متعال است، چنانچه شاید هیچ کدام از ائمه معصومین(علیهم‌السلام) نباشد که از زبان گهر بار آنان ادعیه و مناجات های ارزشمند توسط راویان حدیث و اصحاب آنها بدست ما نرسیده باشد.

از امام حسن عسگری(علیه‌السلام)، دعاهای جالب و پرمحتوائی به یادگار مانده است که در آن، علاوه بر مسئله عبادت و بندگی خداوند به جنبه های عرفانی، سیاسی و اجتماعی نیز توجه شده است کـه به قسمت هایی از آنها اشاره می شود:

«… پروردگارا! با همه وجودم قصد درگاهت کردم و قلبم با خشوع و زاری تمام تو را نیایش کرد. تو را بهترین شفیع خود به سویت یافتم. بار خدایا دعایم را به اجابت برسان. پروردگارا! انحراف فتنه ها ما را فرا گرفت و پرده حیرت، ما را احاطه کرد و ذلّت و خواری در خانه هایمان را کوفت و غیر از امینان دیدنت بر ما حاکم شدند و معادل کینه و نفرت، سرنوشت ما را در دست گرفتند و در راه نابودی بندگانت و تباهی شهرهایت کمر بستند. پروردگارا! دست آورد ما پس از تقسیم، تیول آنان شد و امارت و حکمرانی از مشورت به تسلط گروید و پس از برگزیدگی به میراثی برای امّت گشتیم. با بهره یتیمان و بیوه زنان آلات لهو و لعب خریداری شده و اهل ذمّه بر مؤمنان و فاسق هر قبیله ای به سرپرستی کارهای آنان برخواست…».(۱۲)

امام حسن عسکری(علیه‌السلام) در این سخنان ارزشمند که به صورت مناجات و در حقیقت شکوه نامه ای به پیشگاه خداوند است، دقیقاً اوضاع خطیر و واقعیات اجتماعی حاکم بر جامعه را بازگو فرموده اند که مهم ترین آنها عبارتند از:

۱. گسترش فتنه های دهشت ناک میان مسلمانان؛

۲. خواری و ذلّت مسلمانان و حاکمیت غیر مسلمین بر سرنوشت آنان؛

۳. فرمانروائی سفلگان و جنایتکاران در آن روزگار و حکم دادن به غیر از احکام خدا و رسول او؛

۴. شیوع گناهان و منکرات مانند شراب خواری، لهو و لعب، دزدی، رشوه و … .

مبارزه دائم در زمینه های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی با خلافت عباسی از جمله خدمات ارزشمند امام یازدهم حضرت امام عسکری(علیه‌السلام) می باشد.

امام حسن(علیه‌السلام) در دنبال این هدف با انواع شیوه ها به مبارزه ادامه می دادند و اذهان مردم نا آگاه را به واقعیت های اجتماعی متوجه می ساختند و اعلام می کردند که این حاکمیت فعلی مورد رضایت خداوند و رسول گرامی او نیست. زیرا در این حاکمیت احکام خدا پیاده نمی شود و ارزش های اسلامی به مسخره گرفته می شود. منکرات و فحشا در جامعه شیوع دارد. حاکمان دارای صفات الهی و قرآنی نیستند. اموال و حقوق مردم پایمال شده است. امام عسکری(علیه‌السلام) تا حد امکان در ملاقات های خصوصی با اصحاب و یاران خود خطرات جبران ناپذیر خلفا و درباریان را نسبت به جامعه اسلامی گوش زد می نمودند.

عملکرد روشن گرایانه و به حقّ امام(علیه‌السلام) باعث شد تا خلفا نسبت به وجود ایشان در میان مردم حسد بورزند و بر دستگاه و خلافت چند روزه خود بیم ناک شوند. مستعین دستور داد امام عسکری(علیه‌السلام) را حبس نمایند و پس از او معتز، مهتدی، معتمد نیز به مخالفت با امام برخواستند تا جائی که آن حضرت دائماً در اذیّت و آزار و شکنجه به سر می برد.(۱۳)

تربیت اصحاب و حاملان حدیث، نگاشتن نامه به شیعیان و علاقه مندان به خاندان ولایت و امامت، تفسیر آیات قرآن و بیان محکم و متشابه آن و بیان روایات اعتقادی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی از جلوه های هدایت و خدمات فرهنگی امام حسن عسکری (علیه‌السلام) بود.

حضرت در تربیت راویان حدیث سعی والائی داشت تا جائی که نزدیک به ۱۰۷ نفر از شاگردان و اصحاب امام عسکری(علیه‌السلام) را نامبرده اند و نامه های گران بهایی از آن حضرت به یادگار مانده است.(۱۴)

۳. شهادت امام عسکری(علیه‌السلام)

امام یازدهم شیعیان جهان حضرت عسگری(علیه‌السلام) پس از ۶ سال امامت و رهبری جامعه به ظاهر اسلامی و پر آشوب و سپری شدن ۲۸ سال از عمر شریفشان در سال ۲۶۰ هجری از سوی معتمد عباسی مسموم و به شهادت رسید.

پیکر پاک و مطهّر آن حضرت پس از غسل و کفن و اقامه نماز توسط فرزند عزیزشان حضرت مهدی موعود، بقیّه الله الأعظم(عجّل الله فرجه الشریف) در همان منزل مسکونی(بارگاه فعلی در سامرا) به خاک سپرده شد.(۱۵)

پی نوشت:

۱. شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد[ع] ص۳۳۵؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب ج۴ ص۴۲۱؛ کلینی، اصول الکافی ج۱ ص۴۲۱؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی ص۳۶۷؛ اِربلیّ، کشف الغمه فی معرفه الأئمه(علیه‌السلام) ج۲ ص۴۰۲.

۲. جرجی زیدان، تاریخ التمدن الإسلامی ج۵ ص۷۹؛ آقائی و … ، درس نامه تاریخ عصر غیبت ص ۷۲.

۳. ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج۶ ص۲۶۸؛ آقائی و … ، درس نامه تاریخ عصر غیبت ص ۶. ۷۲.

۴. ابو الفرج الإصفهانی، الأغانی ج۱۴ ص۱۹۳.

۵. القرشی(رحمه الله علیه)، حیاه الإمام العسکری ص۱۹۶.

۶.مسعودی، مروج الذهب ج۲ ص۳۶۶.

۷. ابن اثیر، الکامل ج۵ ص۳۱۴؛ ابو الفرج الإصفهانی، مقاتل الطالبیین ص ۵۱۱.

۹. مسعودی، مروج الذهب ج۴ ص۶۱؛ الفخری ص۱۸۱؛ بحار الانوار ج۵۰ ص۳۱۱.

۱۰. ابن شهر آشوب، المناقب ج۴ ص۴۲۸؛ محدّث قمی، سفینه البحار ج ۱ ص ۵۵۹.

۱۱. همان، ج۴ ص۴۲۴؛ بحار الأنوار ج۵۰ ص۲۵۸.

۱۲. مهج الدعوات ص۶۳ تا ۶۷ [به نقل از زندگانی امام حسن عسگری(علیه‌السلام) ص۲۱۴ تا ۲۲۲].

۱۳. مسعودی، مروج الذهب ج۴ ص۱۲۴؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء ص۳۶۰.

۱۴. به کتب رجال شیخ طوسی، نجاشی، کشّی، معجم رجال الحدیث و قاموس الرجال مراجعه شود.

۱۵. طبرسی، اعلام الوری ص۳۶۷؛ مفید،الإرشاد ص۳۴۵؛ پیشوائی، سیره پیشوایان ص۶۱۶.

منبع : شیعه نیوز

نویسنده:  عبّاس جعفری فراهانی