روانکاوی ترس و تفسیر روانکاوانه هراس های بیمارگونه

ترس، یک احساس کاملاً آشنا برای یکایک ما انسان هاست. همه ما هم حالات فیزیکی ترس، چون حبس نفس یا تند نفس کشیدن، هیجان جسمی و یا فلج شدن از ترس، عرق کردن، لرزیدن، فرار کردن، اضطراب، سرگیجگی و غیره را می شناسیم.

در حیوانات و انسان حس ترس در واقع یک حس دفاعی است و حکایت از امکان خطر و دردی می کند. اما احساس ترس بشری، چیزی ورای یک حس طبیعی است؛ زیرا این احساس آغشته با تصورات، آرزوها و حالات وجودی و خاص انسانی است. از این رو، او یک احساس انسانی است.

برای ورود به جهان چند فاکتوری و چند چشم اندازی، ترس بشری و حالات مختلف آن و بیماری های مختلف ناشی از آن، بایستی ابتدا متوجه این اصل پایه ای باشیم که ترس، همیشه به شکل «ترس از چیزی» است و به دو شکل عمده ظاهر می شود:

یا این ترس به شکل «هراس یا فوبی» از یک پدیده مشخص مثل هراس اجتماعی، یا هراس از حیوانات است و یا به شکل دیگر ترس، یعنی به شکل «ترس» از یک موضوع نامشخص و مبهم مثل «بیماری ترس و یا وسواس» است.

تفسیر رفتارگرایانه هراس یا فوبی

یکی ار روش های روان درمانی موفق در مقابله با هراس های بیمارگونه چون هراس از محیط بسته و آسانسور و یا هراس از هواپیما و مار، شیو‌ه های مختلف «رفتاردرمانی» کلاسیک، کاربردی و یا ذهنی (شناختی) است.

در نگاه مکاتب مختلف رفتاردرمانی، اصولاً سؤال اولیه این است که بیمار، از «چه» هراس دارد؟ این مکتب، علت این هراس را یا ناشی از حالت «شرطی شدن بیمار» به علت یک تجربه کابوس وار مانند گرفتاری چندساعته در آسانسور می داند؛

یا هراس از هواپیما و مار را ناشی از «یادگیری اجتماعی» و دیدن ترس افراد مورد اعتماد از این موضوعات و یادگیری هراس می بیند. یا هراس ناشی از ایجاد پیوندهای ذهنی میان موضوعات مختلف مانند یک امتحان و تصور شکست و بی‌آبرویی و ایجاد هراس از امتحان است.

از این رو نیز این شیوه روان درمانی سعی می کند به انواع و اشکال مختلف، بر این حالت «شرطی شدن» و یا بر تصورات فاجعه آور و پیوندهای ذهنی ترس ساز چیره شود.

سه شیوه درمانی

سه شیوه عمده این سیستم های روان درمانی به شرح ذیل است که البته به اشکال مختلف می تواند صورت گیرد:

در حالت اول، شخص بیمار به همراه روان درمانگر به شکل یک دفعه و یا گام به گام با موضوع هراسناک مثل موش یا جمعیت رو به رو می شود تا بدین شکل، هراس، قدرتش را از دست بدهد.

در حالت دوم، به شیوه «عدم حساسیت سیستماتیک» و با تمرینات رفع هیجان و حساسیت، روان درمان به بیمار کمک می کند که هراس و اضطرابش را به کنترل خویش در آورد و سپس گام به گام به موضوع هراس انگیز نزدیک شود.

در حالت سوم و شیوه موفقیت آمیز «رفتارگرایی ذهنی» سعی می شود که ابتدا با گفت و گو، موضوع هراس مشخص شود و سپس با تمرین های ذهنی، هراس به کنترل شخص در آید، یا پیوند میان موضوع هراس مانند جمعیت و تصورات و حالات هراسناک چون لرزش، وحشت و تصورات وحشت انگیز، شکسته شود.

یکی از شیوه های جالب این راه سوم، شیوه «عملکرد پارادوکس» است. در این حالت، برای مثال به بیماری که از عنکبوت می ترسد، می گویند که خیال کند در تختش دراز کشیده است و ناگهان یک عنکبوت از بالا رو تنش می افتد.

سپس یکی دیگر و باز هم یکی دیگر، تا جایی که تمام تخت و اطاقش را عنکبوت پر کند. به زبان ساده بیمار از لحظه ای به بعد، به خود می گوید که «آب از سر گذشت، چه یک وجب و چه صد وجب» و کم کم حساسیتش را از دست می دهد.

البته توجه به تحمل و توان بیمار در این زمینه امری مهم است. شیوه رفتاردرمانی در درمان هراس یا فوبی موفقیت زیادی نشان می دهد و در حالی که در درمان «ترس نامشخص» و بیماری هایی چون وسواس و وحشت زدگی مداوم یا مقطعی موفقیت روانکاوی بیشتر است.

مشکل شیوه رفتاردرمانی این است که به علل ماهوی و «چرای» نهفته در پشت هراس ها نمی پردازد؛ چون این هراس ها می توانند در واقع بیانگر معضلات روانی و یا ارتباطی دیگری نیز باشند.

پس به ناچار بعد از مدتی بیمار می تواند به یک «هراس تازه» مبتلا شود و این دفعه از بلندی بترسد؛ زیرا مشکل اساسی اش حل نشده است. از این رو نیز بسیاری از روان درمانگرهای مدرن در واقع از یک شیوه چندسیستمی و ترکیبی استفاده می کنند و قدرت های مکاتب مختلف را به شیوه خویش با یکدیگر ترکیب می کنند.

تفسیر روانکاوانه ترس

۱- در نگاه فروید، هر ترسی در واقع یک «آژیر خطر» است و به فرد نشان می دهد که در درونش احساسات و عواطف خطرناکی در حال سر باز زدن و نمایان شدن هستند که بهایش تنبیه توسط دیگران و اولیاء یا تنبیه درونی توسط اخلاق است.

۲- این تنبیه در ذهن کودک و یا بیمار به معنای تهدید به «کستراسیون» و لمس هراس های دوباره گره ادیپ در انسان است. او دوباره احساس می کند که اگر به این اشتیاقات اروتیکی یا خشم‌آمیز خویش تن دهد، توسط محیط بیرون یا اخلاق درون تنبیه می شود و یا محکوم به از دست دادن عشق و احترام افراد بیرونی و یا تصاویر درونی پدر و مادر خویش است.

از این رو «من» انسان با ایجاد حس ترس و اضطراب، این احساسات را سرکوب می کند. اما سرکوب نهایی هیچ وقت ممکن نیست.

مهم تبدیل این اشتیاقات به تمناهای سمبولیک اروتیک و خشمگینانه و در چهارچوب قانون و یا «نام پدر» است. به این دلیل بیمار گرفتار به «وسواس تمیزی» مرتب می خواهد در واقع خشم و اشتیاقات ممنوعه خویش را پاک کند و مرتب حدس می کند که باز هم آن ها حضور دارند، پس باید مرتب میز را پاک کند و یا دست هایش را بشورد. یا ناآگاهانه به کمک مکانیسم های دفاعی سعی در سرکوب کردن این احساسات می کند.

برای مثال در حالت وسواس مرتب با کمک مکانیسم دفاعی «توجیه عقلی» می خواهد به خود بگوید که وسواسش منطقی است. لکان در وسواس در واقع تلاش ناآگاهانه بیمار را می بیند که معتقد است تمنایش غیر قابل ارضاست و نمی تواند این اشتیاقات خویش را به تمناهای سمبولیک قابل ارضا مبدل سازد.

۳. در حالت هراس و فوبی، این خطر درونی که بایستی پس زده شود، حالت برونی و واقعی می یابد و فرد هراس مند از مار و یا از محیط باز، در واقع ناآگاهانه در مار و محیط باز تبلور احساسات ترسناک خویش به دنبال قتل پدر یا رقیب و نیش زدن او و خطر سر باز زدن اشتیاقات اروتیکی خویش در محیط باز را می بیند.

از این رو موضوع ترسناک مثل ‌مار هم نماد پدری است که به بیمار می گوید بایستی احساساتش را قانونمند و مرزدار سازد؛ وگرنه تنبیه می شود و هم میل خشم و اشتیاق اروتیکی اوست که می خواهد هر مرزی را بشکند و قانون و پدر را نیش زند و به اشتیاقات نارسیستی و اروتیکی خویش تن دهد. از این رو این هراس هم ترسناک است و هم هراس درنده است.

۴. لکان در واقع تئوری فروید را تکامل می بخشد و نشان می دهد که اساس ترس و نیز بیماری ترس را، نوعی رابطه خیالی با یک عشق مطلق، مانند رابطه کودک با مادر تشکیل می دهد. کودک و یا انسان در حال ترس و وحشت شدید، در واقع احساس درماندگی و تنهایی عمیق می کند و این حسرت و درماندگی و «دیده نشدن» او را فلج می کند و یا به وحشت عظیم می افکند.

۵. در حالت اختلالات بیمارگونه ترس و وحشت، در واقع فرد هنوز در مرحله «آینه» و رابطه شیفتگانه/متنفرانه نارسیستی با «غیر» و یا با دیگری باقی مانده است. از این رو یا مسحور نگاه و تصویر «غیر» واقعی یا خیالی است، یا وحشت زده از خلاء کمبود اوست.

او هراسناک از نگاه خشمگین و خطرناک مادر و پدر واقعی یا خیالی است و یا مثل انسان هیپنوتیزم شده اسیر نگاه مسحورکننده آینه خویش است و یا نگاهی وحشت انگیز می بیند و احساس می کند که چیزی او را می بلعد و از این رو جیغ می کشد.

در حالت هراس و فوبی این رابطه مسحورانه/هراسناک، به یک موضوع خارجی چون هراس از مار یا موش پیوند داده می شود که فرد را هم دچار ترس و هم اسیر و مجذوب این ترس و اضطراب می سازد.

موضوع روانکاوی تبدیل ترس و اشتیاقات خویش به قدرت های مرزدار اروتیکی و خشمگینانه قابل تحول خویش است. یا در حالت پسامدرنی و لکانی، تبدیل مار ترسناک خویش به یک هویت تازه و «مار خندان و زیرک» خویش و توانایی تن دادن به تمناهای اروتیکی و عشقی خویش در محیط باز و ایجاد دیالوگ است؛ بدون آن‌ که اسیر ترس از محیط باز و یا بی‌شرم شویم. زیرا تمنا، روی دیگر قانون است و انسان یک کثرت در وحدت متحول است.

چشم انداز فلسفی ترس

کیرکه گارد در کتاب معروفش «مفهوم ترس» نشان می دهد که ترس، در واقع یک احساس اساسی و اگزیستانسیال بشری است و با فردیت و آزادی بشری پیوند تنگاتنگ دارد. او با مثالی جالب حالت ترس را نشان می دهد که من مثال «پریدن از تخته پرش» و لمس ترس او را به شکل دیگری مطرح می کنم.

فرض کنید که در کافه ای نشسته اید و چند میز آن طرف تر، مرد یا زنی زیبا را می بینید که می خواهید به سمتش روید و او را به گفت و گو دعوت کنید. در کجا بیشتر از هر موقع احساس ترس می کنید؟ در حین بلند شدن، در میان راه و یا در حین بیان خواست خویش؟

به قول کیرکه گارد، اوج حس لمس ترس در میان راه و در حالت خلاء است. زیرا در این خلاء و هیچی، امکانات مختلف نهفته است و لمس این امکانات مختلف و لمس آزادی بشری به شیوه لمس حس ترس صورت می گیرد.

در میان راه، شما امنیت را از دست داده اید و حال ترس و نگاه دیگران بر خویش را احساس می کنید. از این رو یا از میان راه برمی گردید و یا ناتوان از حرف زدن می شوید و یا سرانجام خواست تان را بیان می کنید.

از این رو به قول کیرکه گارد ما ترس نداریم؛ بلکه ترس هستیم. ترس احساس همراه فردیت و آزادی بشری است و پیوند تنگاتنگ با ایمان و دیالوگ بشری دارد. انسان با «یادگیری ترسیدن» به لمس امکانات و آزادی و فردیت خویش و نیز به پارادوکس ایمان و ضرورت ایمان دست می یابد. مکتب «پدیدارشناسی» اما نکته مهم دیگری را مطرح می کند.

لیوتار در کتاب «پدیدارشناسی» نشان می دهد که وقتی ما با ترس خویش رو به رو می شویم، همزمان به قول مرلوپونتی به ترسمان معنا و شکل و تفسیر می بخشیم؛ زیرا شناخت از ترس غیرمستقیم است.

ما ترس را می سازیم و می توان در یکایک ترس های ما، نوعی سناریو دید که ما آن را ساخته ایم. مثل سناریو انسانی که مرتب حس می کند بیمار است و مرتب به ضربان قلبش فکر می کند و از این رو ضربان قلبش و ترسش مرتب بالا می‌رود.

لکان با قبول این نگاه پدیدارشناسانه، همزمان به خطای پدیدارشناسی اشاره می کند که ما هر تفسیری و هر معنایی به ترس و هراسمان نمی توانیم دهیم بلکه این تفسیر و معنا بایستی بر اساس آرزومندی نهفته در درون ترس و هراسمان باشد. به این دلیل نیز ترس همیشه در عین ترساندن، مانند آهن ربا جذاب و قدرتمند است زیرا در خویش آرزومندی فردی و تمناهای او را در بر دارد.

از این رو ما از تاریکی، از فیلم ترسناک و وحشت انگیز هم می ترسیم و هم لذت می بریم؛ زیرا او برای ما یک «آشناغریبه» است و آرزوهای پنهان ما را در بر دارد.

از این رو، وقتی به چیزی می نگریم که ما را می ترساند، در همان لحظه احساس می کنیم که او نیز و یا کسی از درون این خانه تاریک به ما می نگرد و نگاهش ما را مجذوب و یا فلج می کند. آلفرد هیچکاک استاد بیان این حالات مختلف ترس بود.

ترس از ترس

روانکاوی در مسیر تکاملش از نگرش «از چه می ترسیم» و «چرا می ترسیم»، به اهمیت «چگونگی ترس» و نوع رابطه با ترس و چگونگی سناریو ترس در نگاه مکاتبی چون گشتالت تراپی و یا نگاه لکان، دلوز و غیره دست ‌می یابد. یعنی موضوع مهم در باب ترس این است که ما «چگونه» و «چه نوع» رابطه ای با ترس خویش داریم و چگونه سناریو ترس و هراس خویش را‌ می آفرینیم.

با چنین نگاهی نیز می توان دید که در بسیاری مواقع ما «ترس از ترس» خویش داریم، ترس از اضطراب، ترس از وحشت خویش داریم و اولین کار و اساسی ترین کار، رهایی از «ترس از ترس» خویش است؛ تا بتوانیم اکنون رابطه ای نو با ترس و اضطراب و وحشت خویش برقرار سازیم و به قول فریتزپرلز پایه‌گذار گشتالت تراپی، ترسمان را به «هیجان لحظه و دیدار» و قدرت حرکت و آرزومندی تبدیل سازیم.

«هیچی ترسناک» را به «هیچی بارور و خلاق» تبدیل سازیم، سناریو و رابطه ای نو و بالغانه با ترس و هراس خویش بیافرینیم؛ زیرا ترس در نهایت به معنای حبس نفس، تنگ کردن مسیر و شدت احساسی ارتباط، دیالوگ با خویش و معشوق و با رقیب است.

پس با رهایی از ترس از ترس، به هیجان زندگی و عشق و قدرت دست یابیم. ترس شیرین، از رنگ های مختلف ترس تا ترس قدرتمند و هنر ترسناک.

طبیعی است که برای درمان بیماری های روانی وسواس و ترس و هراس شدید، بایستی به روان درمانگری تن داد؛ اما می توان با ایجاد ارتباطی نو و سمبولیک با ترس و هراس خویش، به قدرت و امکانات نو، به «ترس شیرین» به «ترس جذاب» به توانایی لمس رنگ های مختلف ترس و ایجاد تفاسیر و قدرت های مختلف خویش از ترکیب ترس و عشق، ترس و قدرت و دیگر احساسات خویش دست یافت.

ارتباط نو با ترس در سه گام

گام اول در این مسیر، به قول کیرکه گارد، آری گفتن به ترس خویش است. پس به قول او ترس شویم و این گونه به «ترس شیرین، عشق و ایمان شیرین و پارادوکس و لرزان» بشری دست یابیم.

گام دوم این است که از یاد نبریم که ما همیشه در تفسیر و سناریوی خویش از زندگی و ترس می‌‌زییم. معنایی که در ارتباط با زندگی و سرنوشت ماست.

در گام سوم با آری گفتن به سرنوشت و تفسیر خویش، ترس خویش را به هزار رنگ لمس و بیان کنیم و او را به قدرت خویش تبدیل سازیم و به کمک رنگ ها و تفاسیر مختلف ترس و وحشت خندانمان، به اوج بازی عشق و قدرت و دیالوگ دست یابیم.

با چنین ترس شیرین و خندانی شما می توانید هم بر خطای شرقی و اهریمنی و ضعیف خواندن ترس غلبه کنید و هم بر خطای مدرن و تلاش برای بی‌خطر کردن ترس چیره شوید.

اکنون می توانید با احساس علاقه به معشوق و یا به «غیر» با خنده به سوی او روید و در هر گام شکلی از دلهره و ترس و قدرتی نو را تجربه کنید و با توان خویش حالتی از «کازانوای خندان و پراحساس»، «عاشق خندان و یا ایمان سبکبال» را بیافرینید؛ زیرا معشوق و مسیر متفاوت است. یا حتی چون زنی زیبا و خندان با نگاه این مسیر را روید و تمنا و دلهره و خرد تمنا را لمس و بیان کنید و «اغواگری خندان» شوید.

در آخر باز هم بخشی از ترس می ماند که غیر قابل تفسیر و ترسناک است و این بخش را نیز بایستی چون نماد آزادی و معمای زندگی و انسان پذیرفت و گاه به گاه ترسید، لرزید و وحشت کرد، پا به فرار گذاشت و در انتها خندید و آن را به هنر و خلاقیتی نو تبدیل ساخت.

جمع بندی

حس ترس، یک حس دفاعی است و حکایت از امکان خطر و دردی می کند و به دو شکل عمده در انسان ظاهر می شود: هراس یا فوبی از یک پدیده مشخص (مثل هراس اجتماعی) و یا هراس و ترس از یک موضوع نامشخص و مبهم (مثل بیماری ترس و یا وسواس). در این مقاله ضمن اشاره به چند تفسیر روانکاوانه از روانشناسان بزرگی همچون فروید و لکان در مورد ترس، به شیوه های موفق درمانی آن نیز اشاره شد.

منبع اقتباس: میگنا(پایگاه خبری، علمی و تخصصی روانشناسی  و بهداشت روان)