علائم کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی و شیوه های درمان آن

کلاستروفوبیا (Claustrophobia) از واژه لاتین Claustrum به معنی “در جای خود محصور شده”، و واژه یونانی Phobos به معنای “ترس” گرفته شده است که آن را تنگناترس یا تنگناهراسی هم معنی می کنند.

واقعیت این است که بسیاری از چهره های سرشناس در گوشه و کنار دنیا، به اختلالات جسمی و روانپزشکی مبتلا هستند. صحبت کردن در مورد این مسایل، در افزایش اطلاعات عمومی جامعه بسیار موثر است.

چندی پیش، این اتفاق در جامعه ما در مورد بیماری ام اس (MS) افتاد و گروهی از بازیگران مبتلا، در رابطه با ابتلایشان به این بیماری دستگاه عصبی صحبت کردند تا میزان اطلاعات مردم را افزایش دهند و عموم را نسبت به آن و نیازهای افراد مبتلا حساس کنند. بیماری های جسمی انگ زیادی ندارند اما در مورد اختلالات روانپزشکی، این گونه نیست و خیلی افراد از ابراز آن خودداری نموده و مبتلایان معمولا سعی در پنهان کردن آن دارند.

این که ترانه علیدوستی به‌ عنوان یک سوپراستار در مورد اختلال روانپزشکی خود در توییتر صحبت کرده، قدم بزرگی است برای از بین بردن انگ و باورهای نادرستی که در مورد اختلالات روانپزشکی در جامعه وجود دارد. از همین طریق، ضمن تشکر از این هنرپیشه ارزنده کشورمان به‌ دلیل برداشتن این قدم و توضیح این اختلال، در مورد آن بیشتر توضیح می دهیم تا با کلاستروفوبیا و حمله پانیک، بیشتر آشنا شوید.

کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی چیست؟

افراد مبتلا به کلاستروفوبیا به مدت طولانی از رفتن به مکان های کوچک و موقعیت هایی که موجب وحشت و اضطراب آن ها می شود، خودداری می کنند. آن ها ممکن است از رفتن به مکان هایی همچون مترو اجتناب کنند و ترجیح دهند به جای استفاده از آسانسور، از پله استفاده کنند، حتی اگر قصد بالا رفتن از چندین طبقه را داشته باشند. تا بیش از ۵ درصد مردم جهان، ممکن است دچار کلاستروفوبیا شوند. علائم این بیماری، ممکن است شدید باشد، اما بسیاری از افراد، به دنبال درمان آن نیستند.

آنچه به دنبال فوبیا نگران کننده است، شدت اضطرابی است که ایجاد می شود. در موارد شدید تنگناهراسی، فرد دچار حمله یا اختلال پانیک (هول) می شود. حمله پانیک، نوعی اختلال روانپزشکی همراه با فوبیا و در واقع، شدیدترین نوع اضطراب است که بسیار ناتوان کننده است و بین ۱۵ دقیقه تا ۲ ساعت طول می کشد.

به دنبال حمله پانیک، فرد دچار تپش قلب شدید می شود و حس می کند قلبش در حال ایستادن است و به کمک دیگران نیاز دارد. حمله پانیک، بدترین و دشوارترین تجربه ای است که فرد می تواند داشته باشد و شبیه رویارویی با مرگ است.

در تنگناهراسی یا کلاستروفوبیا، وقتی فرد در موقعیتی نامناسب برای مدت طولانی قرار می گیرد مثل اتفاقی که برای ترانه علیدوستی افتاد، احتمال بروز حمله پانیک بسیار بالاست. در این شرایط، فرد گمان می کند امکان نجاتی برای او وجود ندارد؛ زیرا محیط، از همه طرف بسته است و او محبوس و محصور شده است. حتی فرد اصلا به این موضوع توجه نمی کند که او واقعا تنها نیست و آدم هایی در محیط هستند که می توانند به او کمک کنند.

فوبیا یا هراس چیست؟

فوبیا یا هراس شدید، نوعی اختلال روانپزشکی است که در گروه اختلالات اضطرابی قرار می گیرد و به این معنی است که فرد مبتلا، از موضوع یا موقعیتی به شدت دچار اضطراب و ترس می شود که این هراس به‌ طور غیرعادی بیشتر از آن چیزی است که آن موقعیت یا شیء خاص می تواند به بار آورد و با زمینه فرهنگی و اجتماعی فرد تناسب ندارد. (به این موقعیت که اضطراب را فرامی خواند، محرک هراس می گویند).

این مساله خاص می تواند گربه، سگ، خون، ارتفاع، صاعقه، تاریکی، مکان های بسته و موارد دیگری باشد. فرد مبتلا به فوبیا، در کل، زندگی عادی و طبیعی ای دارد اما هنگام مواجهه با حیوان یا قرار گرفتن در مکان یا موقعیتی که نسبت به آن فوبیا دارد، دچار علائم اضطرابی شدیدی می شود به‌ طوری که عملکرد طبیعی او دچار اختلال خواهد شد. حتی لازم نیست موقعیت واقعا ایجاد شود. فرد مبتلا به فوبیا گاهی حتی از فکر کردن به موضوعی که از آن هراس دارد هم ممکن است دچار اضطراب ‌شود.

این نوع اختلال روانپزشکی گاهی زندگی فرد را واقعا مختل می کند و گاهی بسیار آزاردهنده است؛ مثلا افرادی که از مکان بسته ترس دارند، اگر شغلشان در طبقه پنجم یا ششم یک ساختمان باشد، ممکن است هرگز سوار آسانسور نشوند و همیشه از پله ها رفت و آمد کنند.

علل و عومل ابتلا به فوبیا

در مورد نحوه ایجاد فوبیا نظریه های مختلفی وجود دارد. مجموعه ای از عوامل محیطی مثل محافظت افراطی والدین، از دست دادن والدین یا جدایی از آنها، بدرفتاری جسمی، رویارویی آسیب رسان با موقعیتی هراسناک، و عوامل ژنتیکی و مزاجی مثل هیجان پذیری منفی می تواند باعث بروز فوبیا ‌شود.

فراوانی و شیوع کلاستروفوبیا

از نظر آماری، فوبیا یا هراس، شایع ترین اختلال روانپزشکی است. در خانم ها دو برابر آقایان است. ۱۵ درصد خانم ها و ۸-۷ درصد آقایان، دچار هراس یا فوبیا هستند. میزان شیوع در کودکان حدود ۵ درصد و در نوجوانان ۱۳ تا ۱۷ ساله نزدیک به ۱۶ درصد است. این آمار به کشور خاصی ارتباط ندارد و در جهان مصداق دارد.

کلاستروفوبیا یا تگناهراسی نیز نسبت به سایر فوبیاها شایع تر است. دلیل این نوع فوبیا، زیاد بودن موقعیت های مرتبط با آن در زندگی عادی است. فرد مبتلا به این فوبیا، توانایی ورود به مترو، اتوبوس، آسانسور، ام‌ آر‌ آی، حمام، اتاق های کوچک (چه فردی در آن باشد، چه نباشد) را ندارد و ورود به این فضاها، موجب بروز اضطراب شدید در این افراد می شود.

علائم تنگناهراسی و کلاستروفوبیا

کلاستروفوبیا، یک اختلال اضطرابی است و علائم آن معمولا در دوران کودکی یا نوجوانی ظاهر می شوند. حضور داشتن یا تصور قرار گرفتن در یک محیط محدود می تواند باعث ایجاد ترس از ناتوانی در تنفس، نبود اکسیژن و ترس از محصور شدن گردد. زمانی که سطوح اضطراب به سطح معینی برسد، فرد ممکن است شروع به تجربه موارد زیر کند:

عرق کردن و لرزیدن
افزایش ضربان قلب و بالا رفتن فشار خون
سرگیجه، ضعف و حواس پرتی
خشک شدن دهان
نفس نفس زدن یا “پرنفسی”
گر گرفتگی
لرزیدن یا رعشه گرفتن و حس وجود پروانه در شکم
حالت تهوع
سردرد
بی حسی
احساس خفگی
تنگی قفسه سینه، درد قفسه سینه و دشواری در تنفس
تمایل به حمام کردن
سردرگمی و حواس پرتی
ترس از آسیب یا بیماری

لزوما فضاهای کوچک، موجب ایجاد حس اضطراب نمی شوند، اما ترس از آنچه می تواند در صورت محبوس شدن افراد در این فضاها اتفاق بیفتد وجود دارد. به همین دلیل است که فرد از نبود اکسیژن می ترسد.

نمونه هایی از فضاهای کوچک که دربیماری Claustrophobia می توانند باعث اضطراب شوند عبارتند از:

آسانسورها یا اتاق های پرو لباس در فروشگاه ها
تونل ها، زیرزمین ها، یا انباری ها
قطارها با قطارهای زیرزمینی
درهای چرخان
هواپیما
توالت عمومی
اتومبیل ها، به ویژه اتومبیل هایی که قفل مرکزی دارند
مناطق شلوغ
شست و شوی اتوماتیک خودرو
برخی امکانات پزشکی همچون اسکنرهای MRI
اتاق های کوچک، اتاق های قفل شده یا اتاق هایی که پنجره های آن ها باز نمی شوند.

راه های تشخیص کلاستروفوبیا

یک روانشناس یا روانپزشک از بیمار درباره علائم آن خواهد پرسید. تشخیص کلاستروفوبیا ممکن است در طول یک مشاوره درباره مسئله مرتبط با اضطراب دیگری، مشخص شود. روانشناس سوالات زیر را برای تشخیص صحیح کلاستروفوبیا خواهد پرسید:

*او از توصیف نشانه ها و علل به وجود آمدن آن خواهد پرسید.

*سعی می کند میزان شدت علائم را تشخیص دهد.

*از به وجود آمدن دیگر انواع اختلالات اضطراب جلوگیری به عمل می آورد.

برای تعیین برخی از جزئیات، پزشک ممکن است اقدامات زیر را انجام دهد:

*یک پرسش نامه کلاستروفوبیا برای کمک به شناسایی علت اضطراب؛

*یک مقیاس Claustrophobia برای کمک به تعیین سطح اضطراب؛

برای تشخیص یک فوبیای خاص، معیارهای مشخصی باید در نظر گرفته شود. این معیارها شامل موارد زیر هستند:

*یک ترس مزمن نامعقول یا بیش از حد، ناشی از وجود یا پیش بینی یک وضعیت خاص؛

*پاسخ به اضطراب در زمان قرار گرفتن در معرض محرک ها موجب یک حمله اضطرابی در بزرگسالان، یا بهانه گیری و خشم، چسبیدن به بزرگترها، گریه کردن یا سرد شدن بدن کودکان می شود.

*شناسایی توسط بیماران بزرگسال که ترس آن ها نسبت به تهدید یا خطر دریافت شده بیشتر است.

*به کارگیری اندازه گیری هایی برای دوری از اشیاء یا موقعیت های رعب آور، یا تمایل به تجربه آن ها اما با پریشانی و اضطراب.

*واکنش، پیش بینی یا اجتناب همیشگی فرد در زندگی روزمره و روابطش یا ایجاد پریشانی خیلی زیاد؛

*فوبیا برای مدتی، معمولا ۶ ماه یا بیشتر ادامه داشته باشد.

*نشانه ها را نتوان به دیگر حالت های روانی همچون اختلال وسواس فکری- عملی (OCD) یا اختلال تنش زای پس از رویداد (PTSD) مرتبط ساخت.

درمان فوبیا

فوبیا جزو اختلالات روانپزشکی محسوب می شود و درمان اصلی آن رفتاردرمانی کنار روان درمانی است. روشی که بیشتر به کار می رود، «مواجهه و جلوگیری از پاسخ» است. در این روش، فرد را با عاملی که باعث فوبیا می شود به صورت تدریجی و مصنوعی مواجه و تلاش می کنند از بروز پاسخ اضطرابی در او پیشگیری ‌کنند. این کار باید کنترل شده باشد، در غیر این صورت، عامل حمله پانیک در فرد است.

درمان فوبیا ممکن است چند ماه طول بکشد و آموزش هایی به فرد داده می شود تا بتواند در این مدت خود را در صورت مواجهه با موقعیت های ناخوشایند کنترل کند. اوایل درمان نیز از دارودرمانی استفاده می شود تا از بروز حملات اضطرابی شدید پیشگیری شود. اظهار هیجان و بیان حالات همراه با تنفس عمیق و حرکات ریلکسیشن باعث کاهش احتمال حمله پانیک در بیماران می شود.

ترانه علیدوستی نیز زمانی که در دالانی در فرودگاه دچار این حمله شد، تلاش کرد با بیان احساسات و کمک گرفتن از اطرافیان برای خارج شدن از محیط از بروز حمله پانیک جلوگیری کند.

شیوه های درمان کلاستروفوبیا و تنگناهراسی

پس از تشخیص، روانشناس ممکن است یک یا چند مورد از گزینه های زیر را توصیه کند:

۱-رفتار درمانی شناختی(CBT)

هدف این است که ذهن بیمار را دوباره نویسی کنیم تا دیگر از مکان هایی که از آن ها هراس دارد، نترسد. این درمان می تواند شامل آرام آرام قرار دادن بیماران در فضاهای کوچک و کمک به آن ها برای مقابله با ترس و اضطرابشان باشد. نیاز به مواجه شدن با وضعیتی که موجب ترس می شود، ممکن است افراد را از اقدام به درمان باز دارد.

۲-مشاهده دیگران برای درمان Claustrophobia

دیدن دیگران در واکنش به منبع ترس می تواند باعث قوت قلب بیمار شود.

۳-درمان دارویی بیماری کلاستروفوبیا

داروهای ضد افسردگی و آرامبخش می توانند به کنترل علائم کمک کنند، اما مشکل اصلی را برطرف نمی کنند.

۴-تمرینات تمدد اعصاب و تجسم

نفس عمیق کشیدن، مراقبه کردن و انجام تمرینات استراحت ماهیچه ها می تواند به مقابله با افکار منفی و اضطراب کمک کند.

۵-داروهای جایگزین یا مکمل

برخی مکمل ها یا محصولات طبیعی مثل اسطخودوس یا یک “درمان نجات”، می تواند در کنترل هراس و اضطراب به بیماران کمک کند. درمان معمولا حدود ۱۰ هفته، با جلسات دو بار در هفته طول می کشد. با استفاده از درمان مناسب، غلبه بر کلاستروفوبیا امکان پذیر است.

نکات تکمیلی درباره فوبیاها و کلاستروفوبیا

• درست است که در کل، فوبیا در خانم ها شایع تر است اما این مساله، به نوع فوبیا هم بستگی دارد. به این معنی که هراس از: حیوانات، بلایای طبیعی، هراس های موقعیتی در خانم ها شایع تر اما هراس از: خون، تزریق، جراحت، در دو جنس برابر است.

• هراس در اکثر موارد در کودکی و قبل از ۱۰ سالگی شروع می شود. سن متوسط شروع آن بین ۷ تا ۱۱ سالگی است.

• در کلاستروفوبیا، هراس های موقعیتی مثل هراس از آسانسور، هواپیما و فضای بسته اغلب نسبت به هراس از حیوانات، خون و جراحت، در سن بالاتری ایجاد می شوند.

• واکنش جسمانی فرد به هراس، به نوع فوبیای او بستگی دارد. به این معنا که افرادی که از حیوانات یا موقعیت های خاص هراس دارند، هنگام مواجهه، دچار برانگیختگی سیستم سمپاتیک می شوند و با افزایش ضربان قلب و فشار خون واکنش نشان می دهند اما در افرادی که فوبیای خون و جراحت دارند، بدن دقیقا بر عکس واکنش نشان می دهد و دچار غش یا واکنش نزدیک به غش می شود که به دنبال کاهش فشار خون و ضربان قلب ایجاد می شود.

• وقتی فرد دچار کلاستروفوبیا می شود، چگونه می توان به او کمک کرد؟ بیرون آوردن فرد از شرایط محرک، بهترین درمان در فاز حاد است. مثلا در لحظه ای که فرد در مکان بسته ای دچار ترس شدید می شود، بیرون آوردن او از محل شلوغی، موثرترین اقدام است. اطرافیان باید توجه داشته باشند که در فاز حاد، تجمع در اطراف فرد، تشدید‌کننده علایم است.

• هنگامی که می خواهیم تشخیص هراس را برای کودکی مطرح کنیم، حتما باید به سن رشدی او و این که آن ترس برای آن سن طبیعی تلقی می شود یا نه و میزان تاثیری که بر عملکرد او دارد و مدت تداوم ترس و اضطراب توجه کرد.

• در تشخیص کلاستروفوبیای کودکان، ممکن است به جای علائم روتین اضطراب، هنگام هراس با علائمی مثل قشقرق راه انداختن، گریه، میخکوب شدن و چسبیدن به دیگران مواجه شویم.

• یکی از ملاک های تشخیصی فوبیا، این است که فرد در مواجهه با شیء یا موقعیت خاصی که نسبت به آن هراس دارد، هر بار به همان شدت، واکنش نشان دهد.

جمع بندی

کلاستروفوبیا یا تنگناهراسی یا ترس از فضای بسته، نوعی اختلال روانپزشکی شایع و فراگیر است است که در گروه اختلالات اضطرابی قرار می گیرد. افراد مبتلا به کلاستروفوبیا با رفتن به مکان های کوچک و فضاهای بسته دچار وحشت و اضطراب شدید شده و به علائمی مانند احساس خفگی و تنگی نفس، سردرد، حالت تهوع و تعریق و ارز دچار می شوند. روان درمانی و دارودرمانی، دو شیوه مهم در درمان کلاستروفوبیا و تنگناهراسی است.

منابع اقتباس: ویکی روان؛ میگنا؛ Diagnostic and Statistica- Manua- of Menta- Disorders؛ دکتر حامد محمدی‌ کنگرانی روانپزشک و مشاور خانواده و عضو کمیته رسانه و کمیته آموزش انجمن روانپزشکان سیمرغ