شرایط استجابت دعا

چرا  هر وقت از خداوند متعال  حاجتی می خواهیم اجابت نمی شود؟

در موضوع دعا و استجابت، مسایل بسیاری وجود دارد که بخشی از آن را بیان می کنیم:

اگر به اوصاف الهی توجه کنیم و به صفات پروردگار ایمان بیاوریم و بدانیم خداوند رئوف و رحیم است، در می یابیم که اگر خواسته های انسان بر آورده نمی شود، دلیلش بخل نیست. خداوند با توجه به کمال و سعادت و مصلحت انسان خواسته های او را اجابت می کند. در دعای افتتاح می خوانیم: «اگر حاجتم را دیر برآوردی، از سر نادانی بر تو عتاب کردم،‌در صورتی که تأخیر در اجابت حاجتم برایم بهتر بوده است، زیرا تو به امور آگاهی».البته شیطان در یکی از مواردی که وسوسه می کند، همین مورد تأخیر اجابت دعا است. از این راه انسان را مأیوس می کند تا او به خدا بدبین شود. ائمه اطهار(علیه السلام) به این نکته توجه داشته و همگان را از افتادن به دام بدبینی و سوء ظن به خدا برحذر داشته اند. امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «دیر اجابت نمودن خدا، ‌تو را ناامید نکند که همانا بخشش،‌ بسته به مقدار درخواست است و چه بسا در اجابت دعای تو تأخیر رخ دهد تا درخواست تو طولانی تر گردد و بخشش او کامل تر شود. چه بسا چیزی را خواسته ای و تو را نداده و بهتر از آن را در این دنیا یا آن دنیا داده و یا بهتر آن بوده که آن را از تو باز دارد. چه بسا چیزی را طلب نمودی که اگر به تو می داد،‌ تباهی دین و دنیای خود را در آن می دیدی».(۱)پس تأخیر اجابت دعا، نشان کم لطفی و کم محبتی خدا نیست، بلکه گاهی بر عکس، هرچه بیشتر تأخیر شود، دلیل بر بیشتر دوست داشتن خدا است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «وقتی که مؤمنی دعا می کند،‌ خداوند به ملائکه می فرماید: دعایش را مستجاب نمودم، ولی آن را نگه دارید و عطا نکنید که من دوست دارم صدای این بنده مؤمن را بشنوم. بنده‌ای هم هست که دعا می کند و خداوند می فرماید: زود حاجتش را بدهید که آوازش را دوست ندارم».(۲)اگر کسی بداند خداوند در عوض عدم اجابت دعا در دنیا، چه پاداشی برای او در آخرت در نظر گرفته است، هرگز نا امید نمی شود. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می فرماید: ای بنده من!‌ تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می بیند».(۳)

از روایات استفاده می شود که هیچ دعایی بی اثر نیست و هر دعایی در دنیا و آخرت تأثیر مناسب خود را دارد، پس در واقع هر دعائی به استجابت می رسد ، اما گونه های استجابت آن مختلف است.

امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می گرداند».(۴)

علاوه بر مطالب یاد شده، همیشه به این نکته توجه داشته باشید که نماز و روزه و دعا و غیره، مطلوبیت ذاتی دارند و فلسفه دعا تنها بر آوردن حوائج به ویژه خواسته های دنیوی نیست، بلکه نفس دعا و مناجات با خدا،‌ صرف نظر از اجابت یا عدم اجابت، موضوعیت دارد و به اصطلاح طلب مهم تر از مطلوب است.(۵)ما به دعا کردن امر شده ایم و باید به این وظیفه عمل کنیم و نتیجه را به خداوند واگذار نماییم.

برای استجابت دعا باید شرایطی را مهیا نمود و موانعی را برطرف ساخت. در ذیل به برخی از شرایط و موانع اشاره می‏شود: الف) شرایط استجابت دعا.

۱ – دعا و ارتباط مداوم با خدا در هر حال:

خداوند به پیامبرش دستور می‏دهد که «نفس خویش را در کمال شکیبایی در هر بامداد و شامگاه به دعا کردن و جلب خشنودی خدا وادار کن».(۶) قرآن کسانی را که فقط در هنگام گرفتاری و مشکلات دعا می‏کنند، مورد نکوهش قرار داده است: «وقتی به انسان گرفتاری و غمی روی می‏آورد، ما را در هر حال (خواب و بیداری، نشسته و ایستاده) بخواند و چون گرفتاریش را برطرف کنیم، برود (و از ارتباط خود با خدا از جهت کمیت و کیفیت بکاهد و گاهی قطع نماید، به گونه‏ای که) گویی اصلاً ما را برای گرفتاری که به او رسیده بود، نخوانده است!».(۷)امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید: «کسی که پیش‏دستی در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم». در روایت دیگری آمده که «به او می‏گویند: تا امروز کجا بودی؟!».(۸)در اصول کافی آمده که خداوند به حضرت داوود(علیه السلام) فرمود: «مرا در روزهای خوش و آسایش یاد کن تا من دعای تو را در روزهای گرفتاری و سختی اجابت کنم».(۹)

۲ – دعا باید از صمیم قلب باشد.

تمام ذرات وجود انسان یک چیزی را بخواهد و طلب کند و دل و زبانش با عمل و رفتارش هماهنگ باشد.

۳ – اعتماد به خدا و اطمینان به اجابت او: امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدا دعایی را که از دل غافل و بی خبر برخیزد، مستجاب نمی‏کند پس وقتی دعا کنی، از عمق دل به او روی آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعایت مطمئن باش».(۱۰)

۴ – قطع امید از غیر خدا و امید و اطمینان به خداوند.امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه یکی از شما بخواهد که هر چه از خدا درخواست می‏کند، خدا به او عطا فرماید، باید از همه مردم ناامید و مأیوس گردد و هیچ امیدی جز به درگاه خدا نداشته باشد».(۱۱) او به نقطه‏ای از ایمان و توکل باید برسد که بداند همه قدرت‏ها و علل جهان تحت اراده و قدرت الهی قرار دارند.پس از خدا بخواهد که اسباب و علل مادی و معنوی جهان را جهت صلاح و منفعت او قرار دهد.

۵ – دعا باید در کنار تلاش و تدبیر باشد.پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الداعی بلا عمل کالرامی بلا وتر؛ کسی که دعا می‏کند و به دنبال آن تلاش و عمل نمی‏کند، مانند آن است که بی چله کمان تیر می‏اندازد».(۱۲)دعا نمی‏تواند جای تلاش و برنامه ریزی در زندگی را بگیرد، بلکه مکمل آن می‏تواند باشد.

۶ – دعا باید با حالت تضرع و دلی شکسته باشد.امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه دلتان شکست، دعا کنید، زیرا دل تا پاک و خالص نشود، شکسته نمی‏شود».(۱۳)

۷ – مکان دعا در استجابت تأثیر دارد، مثلاً دعا در حرم امامان (علیه السلام) مخصوصاً حرم امام حسین(علیه السلام) و کنار خانه خدا به خصوص مقام حضرت ابراهیم(علیه السلام) و کنار حجرالاسود.

۸ – زمان دعا: دعای پنهانی و در تاریکی شب زودتر به اجابت می‏رسد، مخصوصاً در قنوت یا سجده نماز «وتر» که بعد از خواندن هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع خوانده می‏شود.(۱۴)قرآن می‏فرماید: «پروردگار خود را به حالت تضرع و تذلل و در پنهانی و خفا بخوانید».دعا در شب‏های ماه رمضان و رجب و دهه اول ذی‏الحجه و غیر آن دعا را به اجابت نزدیک می‏کند.

۹ – توسل به چهارده معصوم(علیه السلام) و آن‏ها را بر پایه آیه شریفه «وابتغوا الیه الوسیله» وسیله و شفیع قرار دادن.

۱۰ – غسل توبه نماید، سپس با وضو چهار رکعت نماز بخواند در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد و سه مرتبه توحید و یک مرتبه سوره «الناس» و یک مرتبه «فلق» را بخوانید. بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفرالله ربی و اتوب الیه و بعد از هفت مرتبه «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم» سپس بگویید: یا عزیز یا غفار اغفرلی ذنوبی و ذنوب جمیع المؤمنین و المؤمنات فانه لا یغفر الذنوب الا انت.»(۱۵)به این ترتیب شخص در جاده دعا قرار می‏گیرد و باید مراقب باشد تا راه دعا را درست بپیماید، و به بیراهه نرود. نشانی راه دعا را ذکر خواهیم کرد.

 موانع استجابت دعا:

امام علی(علیه السلام) می‏فرماید: -المعصیه تمنع الاجابه؛(۱۶) گناه مانع اجابت دعا است».

گناهان سه نوع تأثیر منفی در دعا می‏گذارند:

۱ – لذت دعا و مناجات را سلب می‏کنند.

انسان دعا می‏کند، اما لذت نمی‏برد و رقت قلب پیدا نمی‏کند.

۲ – مانع استجابت دعا می‏شوند.

۳ – توفیق دعا کردن یا شرکت نمودن در مجالس دعا را از انسان سلب می‏کنند.

برخی از گناهان در عدم اجابت دعا تأثیر بیشتر دارند که در ذیل به نمونه‏ای از آن‏ها اشاره می‏کنیم.

امام سجاد(علیه السلام) فرمود: «گناهانی که دعا را بازمی‏گرداند و مانع استجابت می‏شوند، عبارتند از: بددلی و سوءظن به مؤمنان و کارهای آنان؛ طینت و درونی ناپاک داشتن؛ نفاق و دورویی با برادران و خواهران ایمانی؛ عدم اطمینان به اجابت دعا؛ تأخیر نمازهای واجب (و نخواندن آن در اول وقت فضیلت) آن که وقت آن بگذرد؛ بدزبانی و فحاشی و اهانت کردن؛ نزدیک نشدن به خدا به وسیله صدقه و کارهای نیک». (۱۷)نیز فرمود: «از جمله گناهانی که مانع استجابت دعا می‏گردد، نافرمانی و رنجاندن خاطر پدر و مادر است».(۱۸)در برخی از روایات، بداخلاقی سبب باز گرداندن دعا معرفی شده است.

علل عدم اجابت دعاها از دیدگاه امیرالمؤمنین(علیه السلام):مردی به حضرت عرض کرد: خداوند می‏فرماید: «ادعونی استجب لکم» پس چرا ما دعا می‏کنیم، ولی اجابت نمی‏شود، حضرت فرمود: چون دل‏های شما در هشت مورد خیانت و بی وفایی کرد:

۱ – خدا را شناختید، ولی حقش را آن گونه که بر شما واجب بود، ادا نکردید. از این رو آن معرفت به کار شما نیامد.

۲ – به پیامبر خدا ایمان آوردید، ولی در عمل با سنت و روش او مخالفت کردید، پس ثمره ایمان شما چه شد؟

۳ – کتاب خدا (قرآن) را خواندید، ولی در عمل با آن مخالفت کردید.۴ – گفتید ما از آتش دوزخ می‏ترسیم، ولی در همه حالات به واسطه گناهان خود به سوی جهنم می‏روید.

۵ – گفتید ما به بهشت تمایل و رغبت داریم، ولی کارهایی انجام می‏دهید که شما را از بهشت دور می‏سازد.

۶ – نعمت‏های خدا را استفاده می‏کنید، ولی شکر و سپاس گزاری نمی‏کند.

۷ – خداوند فرمود: شیطان دشمن شما است، شما نیز او را دشمن گیرید.(۱۹) شما به زبان او را لعن می‏کنید، ولی در عمل با او دوستی می‏نمایید و از او اطاعت می‏کنید.

۸ – عیب‏های مردم را برابر دیدگان‏تان قرار دادید و عیب‏های خود را پشت سرانداختید، در نتیجه کسی را ملامت می‏کنید که خود به ملامت سزاوارتر از او هستید.با این وضع چه دعایی از شما مستجاب گردد، در صورتی که شما راه‏ها و درهای دعا را به روی خود بسته‏اید؟!«پس تقوا پیشه کنید؛ کارهایتان را اصلاح کنید؛ امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خدا دعایتان را مستجاب کند.(۲۰)

راه دعا از نظر امام صادق (علیه السلام):

شخصی خدمت امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: دو آیه در قرآن است که تأویل و معنای آن را نمی‏دانم. یکی «ادعونی استجب لکم» است، که ما هر چه دعا می‏کنیم، اجابت نمی‏شود. حضرت فرمود: «من سر عدم اجابت دعایتان را به شما می‏گویم. اگر تو خدا را در آن چه دستور فرموده اطاعت کنی و آن گاه او را بخوانی، دعایت را اجابت می‏کند، ولی تو با (دستورهای) او مخالفت کرده، نافرمانی‏اش می‏کنی. او نیز اجابت نمی‏کند. با این حال، اگر خدا را از راهش بخوانی – اگر چه گناهکار باشی – خدا دعایت را مستجاب می‏کند».آن شخص پرسید: راه دعا چیست؟ فرمود: «نماز (۲۱) که خواندی، ابتدا تمجید کرده، او را به بزرگی می‏ستایی و به هر نحو که می‏توانی، حمد و ستایش می‏کنی، سپس بر پیامبر(ص) و آلش درود می‏فرستی و به تبلیغ رسالتش گواهی می‏دهی، و بر ائمه هدی سلام می‏دهی، آن گاه نعمت‏های خدا را بر خود می‏شماری و او را به خاطر آن‏ها ستایش و شکر می‏کنی. بعد به گناهان خود یکایک اعتراف می‏کنی و هر کدام را که به یادداری، اقرار می‏نمایی. هر کدام را به خاطر نداری، به طور سربسته به زبان می‏آوری و از همه گناهان به درگاه خدا توبه می‏کنی و تصمیم می‏گیری که دیگر گناه نکنی و از روی پشیمانی و صدق نیت و خلوص، و در بیم و امید از آن‏ها استغفار و طلب آمرزش می‏کنی، سپس می‏گویی: اللهم انی أعتذر الیک من ذنوبی و استغفرک و أتوب الیک فأعنی علی طاعتک و وفّقنی لما اوجبت علیّ من کل ما یرضیک فانی لم أر أحداً بلغ شیئاً من طاعتک الا بنعمتک علیه قبل طاعتک، فأنعم علیّ بنعمه أنال به رضوانک و الجنهَ. بعد از رعایت این مراتب، حاجت خود را بخواه، که امیدوارم خدا ناامیدت نکند و حاجتت را برآورد.(۲۲)

چند تذکر:

۱ – گاهی با وجود تمام شرایط دعا، دعا مستجاب نمی‏شود، چون به مصلحت ما نیست، یعنی چیزی را طلب می‏کنیم که به سود ما نیست، اگر چه می‏پنداریم به نفع ما است.(۲۳)

۲ – گاهی دعا مستجاب می‏شود، ولی از روی مصالحی تحقق عملی آن به تأخیر می‏افتد، حتی ممکن است تا بیست سال طول بکشد تا محقق گردد.

۳ – در روایت است خداوند وقتی بنده‏ای را دوست داشته باشد، اجابت دعای او را به تأخیر می‏اندازد تا بنده‏اش با او راز گوید.از این رو مؤمنان ثابت قدم هیچ گاه از تکرار دعا مأیوس نمی‏شوند، بلکه می‏گویند:

  دسـت از طلب نـدارم تا کـام من برآید                          یا جان رسد به جانان یا جان ز تن درآید.

پی نوشت:

۱.نهج البلاغه، نامه ۳۱.

۲. اصول کافی، ج ۴، ص ۲۴۵.

۳. همان، ص ۲۴۷.

۴. تحف العقول، ص ۲۰۲.

۵. مصباح یزدی، بر درگاه دوست، ص ۵۶.

۶. کهف (۱۸) آیه ۲۸.

۷. یونس (۱۰) آیه ۱۲.

۸. اصول کافی، ج ۴، ص ۲۱۹.

  ۹. بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۸۱.

۱۰. بحارالانوار ج ۹۳، ص ۳۰۵.

۱۱. عده الداعی، ص ۹۷.

۱۲. عده الداعی، ص ۹۷.

۱۳. مکارم الاخلاق، ص ۳۱۵.

۱۴. پیامبر(ص) فرمود: «برای خدا منادی هست که هنگام سحر ندا می‏کند: آیا دعا کننده‏ای هست تا اجابت نمایم؟ آیا استغفار کننده‏ای هست تا مورد بخشش قرار دهم؟ آیا درخواست کننده‏ای هست تا به او عطا نمایم؟»

۱۵. رساله «لقاءالله»، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، ص ۱۱۹.

۱۶. همان، ص ۸۷.

۱۷. غررالحکم، ترجمه محمد علی انصاری، ج ۱، ص ۳۲.

 ۱۸. معانی الاخبار، ص ۲۷۱، به نقل از کیفرگناه و عواقب آن، سید هاشم رسولی محلاتی.

 ۱۹. همان، ص ۲۷۰.

۲۰. مؤمن (۴۰) آیه ۶۰.

۲۱. بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۷۶ و ۳۷۷.

۲۲. غسل و نماز توبه به کیفیتی که ذکر شد.

۲۳. فلاح السائل، ص ۳۸ و ۳۹.