چرا خداوند بندگانش را آزمایش مى‌کند؟

پاسخ:

آزمایش الهی مفهومی دینی که با واژگان مختلفی در قرآن بیان شده است. امتحان الهی محدود به فرد و گروه خاصی نیست و شامل انبیاء و اولیای الهی نیز می‌شود. امتحان الهی گاهی فردی است و گاهی ناظر به یک قوم و ملت.
خداوند به شیوه‌های مختلفی امتحان می‌گیرد: گاهی از طریق احکام شرعی و گاهی از طریق نعمت و ثروت و سلامت و گاهی از طریق آسیب‌های مالی و جانی. تمامی امتحانات الهی حکیمانه است و اهداف متنوعی مانند آشکار کردن باطن انسان‌ها و تربیت مومنان و استحقاق بهشت و جهنم دارد.

این واژه دو بار در قرآن به کار رفته است که یکبار به معنای آزمایش کردن است و -بنا بر تفسیری- یکبار به معنای عادت دادن.
امتحان به معنای آزمایش کردن، همچون ابتلاء است و از جهت کاربرد و معنا فرقی ندارند.
امتحان الهی، از کلیدواژه‌های موثر در اشعار شاعران مسلمان است که بارها تکرار شده است.

تفاوت آزمایش الهی با آزمایش بشری

تفاوت ازمایش خداوند با امتحانات بشرى در این است که در امتحانات بشرى، مقصود از انجام دادن آزمایش، آگاهى از باطن اشیا و پى بردن به مجهولات است؛ در حالى که این امر در مورد خداوند، محال است؛ چون هیچ چیزى بر خداوند مجهول نیست تا با امتحان، آن را دریابد: “وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَیْبِ لاَیَعْلَمُهَآ إِلآهُوَ…” (۱) و در نزد او کلید هاى غیب است که جز او کسى نمى داند.اهداف در امتحانات الهى متعدد است که برخى از آنها را ذکر مى کنیم:

۱- زمینه سازى براى بازگشت به خداوند و توفیق توبه کردن؛ چنان که خداوند میفرماید: “… وَ بَلَوْنَـَاهُم بِالْحَسَنـاَتِ وَالسَّیِیئات لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ؛ (۲) … و آنها را به خوبیها و بدیها آزمودیم؛ باشد که «به حکم حق» برگردند”.

۲- مقاوم شدن انسان در برابر سختى ها و مشکلات؛ چنانکه خداوند میفرماید: “وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الاْ مْوَا َلِ وَ الاْ َنفُسِ وَ الثَّمَرَا َتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ؛ (۳) و شما را به چیزى از «قبیل» ترس و گرسنگى و کاهشى در اموال و جانها و محصولات مى آزماییم و صابران را مژده بده”.

۳٫ روشن شدن وضعیت راستگویان و دروغ گویان؛ چنان که مى فرماید: “أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لاَیُفْتَنُون # وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکَـَذِبِینَ؛ (۴) آیا مردم گمان کردند به صرف این که بگویند: ایمان آورده ایم، رها میشوند و آزمایش نمى شوند؟! و به یقین کسانى که پیش از اینان بودند را آزمودیم تا خداوند آنان که راست گفته اند را معلوم کند و دورغگویان را نیز معلوم دارد”.

۴- آزمایش ابزار تکامل انسان ها است . انسان در گردونه حوادث ، رخدادها و سختى ها  ، تجارب بسیار کسب مى کند و باتلاش بیشتربه موفقیت و تکامل دست مى یاید . به گفته بزرگان : سختى ها و آزمایش ها شلاق تکامل است . مانند سنگ هاى معدن که در کوره هاى مختلف آزمایش و آب دیده مى شود و سرانجام فلز خالص به دست مى آید . بنابراین براى آنکه جوهره خالص وجود انسان نمایان شود ، باید در کوره هاى مختلف آزموده شود و هر چه انسان به مقام و کمال بیشتر دست یابد ، با آزمون هاى مشکل تر و سخت تر روبرو مى شود. به همین خاطر انبیاء و اولیا و امامان با آزمون هاى سخت و دشوار روبرو بودند که هیچ گاه براى انسان هاى عادى حادث نشده بود.

امام صادق (علیه السلام)‌مى‌فرماید: “در میان مردم‌، شدیدترین بلا و سختى را انبیا تحمّل کرده‌اند.”(۵)

از سوى دیگر،خدا انسانها را با مواد گوناگونى امتحان مى کند که برخى از آنها عبارتند از:

۱٫ آسایش و راحتی؛ ۲٫ سختى و ناراحتی؛ ۳٫ امنیت؛ ۴٫ فرزندان؛ ۵٫ پیروزی؛ ۶ . شکست ۷٫ تکلیف؛ ۸٫ جان و مال؛۹٫ بلایا و معایب؛ ۱۰٫ فقر و تنگدستی؛ ۱۱٫ قدرت و شهرت و مقام ؛ و …(۶)

آزمایش الاهی یا حکمت عملی

امتحان الهی برنامه عملی است که خداوند آن را به منظور تربیت و پرورش مومنان به کار می‌بندد؛ چنانکه امام علی(علیه السلام) فرمود «در دگرگونی احوال، گوهر مردان معلوم می‌شود».همچنین، از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده «هنگامی که خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، او را مورد امتحان و گرفتاری قرار می‌دهد و اگر محبت خداوند به او بیش از اندازه باشد، او را به فنا گرفتار می‌کند؛ یعنی نه مالی برای او باقی می‌گذارد و نه فرزندی».
به گفته یکی از محققان، امتحان یکی از وسایل هدایت انسان‌ها به سوی کمال و سعادتی است که برای آن آفریده شده‌اند، به طوری که اگر چنین آزمایش‌هایی در کار نبود، افراد مستعدّ به آن درجه از کمال نرسیده و نیروهای نهفته در درون آنان، به صورت بالقوه باقی می‌ماند و هرگز به فعلیت نمی‌رسید.
همچنین گفته شده اهمیت امتحان الهی در تربیت و پرورش مومنان به حدی است که خداوند ابتدا انبیاء را به مشکلات و سختی مبتلا می‌کند و سپس آنها را به منظور ایفای نقش رسالت یا امامت، برمی‌گزیند؛ به همین جهت، خداوند نخست ابراهیم(علیه السلام) را به انواع امتحانات -جهاد فرهنگی در برابر بت‌پرستان، محکوم شدن به سوختن در آتش، هجرت از بابل به فلسطین، تنها گذاشتن زن و فرزند در بیابان‌های مکه، به قربانگاه بردن اسماعیل(ع)- مبتلا کرد و سپس او را به مقام امامت منصوب کرد.

مواردی از امتحان پیامبران و امامان معصوم(علیهم السلام)

۱. حضرت ابراهیم(علیه السلام):
الف) بردن همسر و فرزند به صحرای خشک و بی آب و علف مکه؛
ب) داستان ذبح اسماعیل؛
ج) شکستن بت ها و در آتش افکنده شدن.
۲. حضرت موسی(علیه السلام):
الف) رها شدن گهوراه در رود؛ ب) ابتلای به فرعون؛ ج) شبانی؛
د) مقابله ی با ساحران؛ و) گذشتن از نیل؛ ه) قارون، سامری و…
۳. حضرت یوسف(علیه السلام):
الف) توطئه برادران؛ ب) دوری از خانواده؛ ج) توطئه عزیز مصر؛
د) زندانی شدن؛ ه) حکومت پس از زندان و روبرو شدن با برادران.
۴. حضرت زکریا(علیه السلام):
الف) در جوانی از نعمت فرزند محروم شد؛
ب) کشته شدن یحیی در نه سالگی که پس از سال ها انتظار در بزرگ سالی به او داده شده بود؛
۵. حضرت محمد(صلی الله علیه وآله):
الف) پدرش را ندید؛ ب) مادرش را در کودکی از دست داد؛
ج) چهل سال آزمایش های دشوار و طاقت فرسا؛
د) پیامبری مخفیانه؛ ه) شکنجه ها و محاصره ی اقتصادی؛
و) جنگ های خونین؛ ز) هجرت از مکه؛
ح) از دست دادن فرزندان و عزیزان نزدیک؛
ط) ابتلای به اعراب بدوی بی فرهنگ؛ ی) جهالت دوستان و دشمنان.
همه امامان معصوم(علیه السلام) به آزمایش های شدیدی مبتلا شدند که از همه جانسوزتر، واقعه ی کربلا است که آزمایش های دشوار فراوانی در یک جا جمع شد و پیروز و سرافراز واقعی در این میدان، حضرت امام حسین (علیه السلام)است و خداوند بزرگ، پاداش او را در سه چیز قرار داد: ۱. شفای هر دردی را در تربت آن حضرت قرار داد؛
۲. شفاعت بندگانش را به آن حضرت داد؛
۳. امامت را در نسل آن حضرت(علیه السلام) قرار داد.

پى‌نوشت‌ها:

۱. سوره  انعام،  آیه ۵۹

۲.  سوره اعراف،آیه۱۶۸

۳.   سوره  بقره،  آیه۱۵۵

 ۴.  سوره عنکبوت، آیه ۲ و ۳

۵.  میزان الحکمه‌، محمد محمدى رى شهرى‌، ج ۱، ص ۴۸۲ و ۴۹۱٫

۶. براى آگاهى بیشتر ر.ک: تفسیر المیزان، علامه طباطبایی؛، ج ۴، ص ۳۴؛ ج ۷، ص ۱۰۴؛ ج ۸، ص ۱۹۹، نشر اسماعیلیان / تفسیر راهنما، على اکبر هاشمى رفسنجانى و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ذیل آیاتى که در متن آمده / برنامه رایانه اى تبیان ۱۰۳٫