برجسته ترین متکلمین شیعه

برخى از برجسته ترین متکلمین شیعه از صدر اسلام تا قرن چهارم هجرى

آغاز علم کلام در اسلام

علم کلام، نیز یک علم صد درصد اسلامى است. کلام مربوط است به تحقیق در اصول عقائد اسلامى و دفاع از آنها، اعم از آنکه امر مورد اعتقاد از عقلیات محض باشد مانند مسائل مربوط به توحید و صفات خداوند و یا از نقلیاتى باشد که اعتقاد و عدم اعتقاد به آن در سرنوشت انسان مؤثر باشد مانند مسأله امامت از نظر شیعه و به همین جهت کلام منشعب مى شود به کلام عقلى و کلام نقلى.

پیدایش علم کلام در دینى مانند اسلام که مسائل زیادى درباره مبدأ و معاد و انسان و جهان طرح کرده است و در اجتماعى مانند اجتماع اسلامى قرون اولیه اسلامى که یک نشاط علمى نیرومند بر آن حکومت مى کرد طبیعى و ضرورى است. قرآن کریم رسما بر برخى از مسائل اعتقادى از قبیل توحید و معاد و نبوت استدلال مى کند و برهان اقامه مى نماید و از مخالفان حجت و برهان مطالبه مى کند؛ «قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین»؛ بگو اگر راست مى گوئید دلیل خود را بیاورید». (بقره،۱۱۱)

قطعا و مسلما اول کسى که در مسائل عقلى اسلامى به تجزیه و تحلیل پرداخت و مسائلى مانند قدم و حدوث و متناهى و غیرمتناهى و جبر و اختیار و بساطت و ترکیب و امثال آنها را مطرح ساخت امیرالمؤمنین على بن ابیطالب (علیه السلام) است و به همین دلیل همواره شیعه در علوم عقلى بر غیرشیعه تقدم داشته است.

۱. اولین متکلم شیعه که کتاب در مسائل کلامى تألیف کرده است على بن اسماعیل بن میثم تمار است. خود میثم به عنوان خطیب و سخنور شیعه و از صاحبان سر امیرالمؤمنین على (علیه السلام) محسوب مى شده است. میثم اهل هجر است و بحرینى است و یک فرد ایرانى بشمار میرود. نواده اش على بن اسماعیل بن میثم معاصر ضراربن عمرو و ابوالهذیل علاف و عمروبن عبید از متکلمان معروف قرن دوم هجرى است و با آنها مباحثاتى در مسائل اعتقادى داشته است.

۲. هشام بن سالم جوزجانى. این مرد از مشاهیر و معاریف اصحاب امام صادق (علیه السلام) است. در میان اصحاب امام صادق (علیه السلام) گروهى هستند که امام صادق آنها را بعنوان ” متکلم ” خوانده است و در کتاب الحجه کافى مسطور است (کافى، چاپ آخوندى، جلد اول صفحه ۱۷۱) از قبیل حمران بن اعین، مؤمن الطاق، قیس بن الماصر و هشام بن الحکم و غیر هم.

قیس بن ماصر همان کسى است که گویند کلام را از على ابن الحسین (علیه السلام) آموخت (تأسیس الشیعه، صفحه ۳۵۸).

۳. فضل بن ابوسهل بن نوبخت. از آل نوبخت است، آل نوبخت همانطور که ابن ندیم گفته است به تشیع معروفند و فضلاء زیادى در طول سه قرن از آنها برخاسته است که اکنون مجال توضیح آن نیست. نوبخت خودش منجم و در دربار منصور بود، روزى پسرش ابوسهل را بدربار منصور برد که به جانشینى خود معرفى کند.

منصور نامش را پرسید گفت: ” خورشید ماه طیماذاه ما بازارد باد خسرو نه شاه ” منصور گفت همه اینها اسم تو است؟ گفت آرى، منصور تبسم کرد و گفت: پدرت چه کرده؟! اسمت را مختصر کن. یا همان کلمه ” ”طیماذ” ” را از جزء اسمت انتخاب کن و یا من برایت کلمه ” ابوسهل ” را به عنوان کنیه انتخاب میکنیم ابوسهل به همین کنیه راضى شد (تأسیس الشیعه، صفحه ۳۶۳ – ۳۶۴) بسیارى از نوبختیان کنیه شان ابوسهل است.

بسیارى از متکلمین شیعه از خاندان نوبخت از قبیل: فضل بن ابى سهل بن نوبخت که در زمان هارون در رأس کتابخانه معروف بیت الحکمه بود و از مترجمین فارسى به عربى در عصر هارونى و مأمونى به شمار مى رود و همچنین اسحاق بن ابى سهل بن نوبخت و پسرش اسماعیل بن اسحاق بن ابى سهل بن نوبخت و پسر دیگرش على بن اسحاق و نواده اش ابوسهل اسماعیل بن على بن اسحاق که او را شیخ المتکلمین در شیعه لقب داده اند و دیگر حسن بن موسى نوبختى خواهرزاده ابوسهل اسماعیل بن على و عده اى دیگر از این خاندان ایرانى. (تأسیس الشیعه، ص ۳۷۵-۳۶۲ و کتاب خاندان نوبختى تألیف مرحوم عباس اقبال آشتیانى)

۴. فضل بن شاذان نیشابورى. در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم (مى زیسته)، که قبلا ذکر خیرش گذشت. فضل بن شاذان از اصحاب امام رضا (علیه السلام) و امام جواد (علیه السلام)|حضرت جواد و امام هادى (علیهما السلام)  بوده است و کتب زیادى در کلام نوشته است.

۵. محمد بن عبدالله بن مملک جرجانى اصفهانى، معاصر ابوعلى جبائى در قرن سوم (الفهرست ص ۲۶۶ و تأسیس الشیعه ص ۳۷۶)

۶. ابوجعفر، ابن قبه رازى در قرن سوم هجرى. میان او و ابوالقاسم کعبى بلخى مباحثات و مناظرات کتبى در مسائل امامت بوده است.

۷. ابوالحسن سوسنگردى معاصر ابن قبه رازى. گویند از غلامان ابوسهل اسماعیل بن على نوبختى بوده و پنجاه سفر پیاده به حج رفته است.

۸. ابوعلى ابن مسکوسه رازى اصفهانى که از اعاظم متکلمین و حکما و اطباى اسلامى است. کتابهاى الفوز الاکبر و الفوز الاصغر او چاپ شده و در دست است. کتاب طهاره الاعراق وى در علم اخلاق از مهمترین کتب اخلاقى اسلامى است. معاصر ابوعلى سینا حکیم و طبیب معروف اسلامى است. در سال ۴۳۱ درگذشته است.

منبع :استاد مرتضى مطهرى ،خدمات متقابل ایران و اسلام، صفحه ۴۵۵-۴۵۳.