محل دفن سر امام حسین (ع)

در این که سر امام حسین علیه‌السلام کجا دفن شده است، منابع تاریخی شیعه و سنی گزارش‌های گوناگونی آورده‌اند تا آنجا که شش قول در این باره گفته شده است.

قول اول: سر به بدن ملحق شده است. این قول مشترک میان شیعه و سنی است. علمای شیعه، از جمله شیخ صدوق (متوفای ۳۸۱ ق)، سید مرتضی (متوفای ۴۳۶ ق)، فتال نیشابوری (متوفای ۵۰۸ ق)، ابن نما حلی، سید ابن طاووس (متوفای ۶۶۴ ق) شیخ بهایی و مجلسی این قول را بیان کرده‌اند.

شیخ صدوق و پس از او، فتال نیشابوری در این باره می‌نویسند: علی بن حسین علیه السلام همراه زنان (از شام) خارج شد و سر حسین علیه‌السلام را به کربلا باز گرداند. (۱)

سید مرتضی در این باره می‌گوید: روایت کرده‌اند که سر امام حسین علیه‌السلام با جسد در کربلا دفن شد. (۲)

ابن شهر آشوب بعد از نقل سخن فوق از سید مرتضی، از قول شیخ طوسی نقل کرده است که به همین سبب (ملحق کردن سر امام به بدن و دفن آن) زیارت اربعین (از جانب امامان علهیم‌السلام) توصیه شده است. (۳)

ابن نمای حلی نیز نگاشته است: آنچه از اقوال بر آن می‌توان اعتماد کرد، آن است که بعد از آن که سر امام در شهرها گردانده شد، به بدن بازگردانده شد و با جسد دفن شد. (۴)

سید ابن طاووس نوشته است: اما سر حسین علیه‌السلام، روایت شده که سر برگردانده شد و در کربلا با جسد شریفش دفن شد و عمل اصحاب بر این معنا بوده است. (۵)

مجلسی، یکی از وجه‌های استحباب زیارت امام حسین علیه‌السلام را در روز اربعین، الحاق سرهای مقدس را به اجساد توسط علی بن حسین علیهما‌السلام بیان کرده است. (۶) وی در جای دیگر بعد از نقل اقوال دیگر در این باره می‌نویسد: مشهور بین علمای امامیه آن است که سر امام همراه بدن دفن شده است. (۷)

برخی اندیشمندان اهل‌ تسنن نیز این قول را بیان کرده‌اند:

ابوریحان بیرونی (متوفای ۴۴۰ ق) در این باره می‌نویسد: و فی العشرین ردّ راس الحسین علیه‌السلام الی مجثمه حتی دفن مع جثته…؛ در روز بیستم (صفر)، سر حسین علیه‌السلام به بدنش ملحق و با آن دفن گردید. (۸)

قرطبی (متوفای ۶۷۱ ق) می‌نویسد: امامیه می‌گویند که سر حسین علیه‌السلام پس از چهل روز به کربلا بازگردانده و به بدن ملحق شد و این روز نزد آنان معروف است و زیارت در آن روز را زیارت اربعین می‌نامند. (۹)

قزوینی نیز نگاشته است: روز اول ماه صفر، عید بنی‌امیه است، چون در آن روز، سر حسین علیه‌السلام را به دمشق وارد ساختند و در روز بیستم آن ماه، سر ایشان به بدن، باز گردانده شد. (۱۰)

مناوی (متوفای ۱۰۳۱ ق) نوشته است: امامیه می‌گویند: پس از چهل روز از شهادت، سر به بدن بازگردانده شد و در کربلا دفن شد. (۱۱)

قول دوم: در کنار قبر امیرالمومنین علیه‌السلام (۱۲)

قول سوم: مسجد رقه در کنار فرات

قول چهارم: بقیع نزد قبر مادرش فاطمه علیها‌السلام

قول پنجم: دمشق

قول ششم: قاهره. (۱۳)

بررسی و تامل در این اقوال، این نتیجه را در بردارد که دیدگاه اول، یعنی الحاق سر به بدن، مشهور و مورد اعتماد و عمل علمای شیعه است، از این رو این قول قابل اعتنا و پذیرش است و بنا بر گزارش‌های تاریخی این الحاق در روز بیستم صفر سال ۶۱ بوده است. بنا بر قول مشهور، این کار توسط امام زین‌العابدین علیه‌السلام صورت گرفته است. (‌۱۴)

پى ‏نوشت‏:

۱شیخ صدوق، الامالی، مجلس سی‌ و یکم، ص ۲۳۲؛ فتال نیشابوری، روضه الواعظین، ص‌۱۹۲و مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۰.

۲- رسائل المرتضی، ج ۳، ص ۱۳۰.

۳- مناقب آل ابی‌طالب، ج ۴، ص ۸۵ و مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۹۹: «قال الطوسی رحمه ‌الله: و منه زیاره الاربعین».

۴- نجم الدین محمد بن جعفر بن نما حلی، مثیرالاحزان، ص ۸۵.

۵- سید ابن طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص ۱۱۴.

۶- مجلس، بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۳۳۴.

۷- همان، ج ۴۵، ص ۱۴۵.

۸- بیرونی، الاثار الباقیه عن القرون الخالیه، ص ۳۳۱.

۹- محمد بن احمد قرطبی، التذکره فی امور الموتی و امور الاخره، ج ۲، ص ۶۶۸.

۱۰- زکریا محمد بن محمود قزوینی، عجائب المخلوقات و الحیوانات و غرائب الموجودات، ص ۴۵.

۱۱- عبدالرووف مناوی، فیض القدیر، ج ۱، ص ۲۰۵.

۱۲- ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ص ۸۴؛ کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۵۷۱- ۵۷۲؛ ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۳۵- ۳۶ و ابن شهر آشوب، همان، ج ۴، ص ۸۵.

۱۳- سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، ص ۲۶۵- ۲۶۶؛ سید محسن امین عاملی، اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۶۲۶- ۶۲۷ و همو، لواعج الاشجان، ص ۲۴۷- ۲۵۰؛ محمدامین امینی، همان، ج ۶، ص۳۲۱- ۳۳۷.
قاضی طباطبائی ضمن اشاره به اقوال در این موضوع و دفاع از قول به الحاق سر به بدن، اقوال دیگر را در این باره نقد و بررسی کرده است. ر. ک: تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام، ص ۳۰۳ به بعد.

۱۴- مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۴۵ و همو، جلاء العیون، ص ۴۰۷.

منبع:مجله تاریخ در آینه پژوهش، ش ۵، ۱۳۸۴

محسن رنجبر‏‏