بندگی و اخلاق بندگی

به عنوان مقدمه باید گفت که  معلومات انسان دو گونه اند: ۱. معلوماتی که از راه درس خواندن و آموزش آن را فرا می گیرد. مانند انواع حرفه ها مثل آشپزی یا خواندن و نوشتن. ۲. معلوماتی که دانستن آنها نیاز به یادگیری ندارد. زیرا این دانستن را در درونش می یابد، بدون اینکه کسی به او یاد داده باشد. مانند احساس گرسنگی، احساس تشنگی، درک محبت یا درک تنفر و غیره، هیچ کدام از این موارد نیاز به یادگیری ندارند. بلکه انسان به محض گرسنگی، تشنگی و… این نیاز را در خودش می یابد. نیاز به خدا هم از این قسم است. یعنی نیاز به یادگیری ندارد. به بیان دیگر دانستنی هایی که نیاز به یادگیری ندارند فطری انسان هستند. خدا خواهی در همه انسان ها و در درون وجودشان نهفته است ، که خود را با احساس نیاز به پرستش نشان می دهد. گویی انسان همه وجودش طالب پرستش است و سراپایش دنبال رسیدن به این نیاز. چرا که پرستش مطابق سرشت و فطرت انسان است. همین سرشت آدمی او را به سوی تکمیل نواقص، و رفع حوائجش هدایت می کند. و به آنچه که برای او نافع است هدایت نموده و به آنچه که برایش ضرر دارد هشدار می دهد. پس انسان دارای فطرتی خاص به خود است که او را به راه معینی که منتهی به هدف خاص می شود هدایت می کند، راهی که غیر از آن راه را نمی تواند پیش گیرد.(۱) به همین دلیل است که هیچ انسانی از پرستش خدا بی نیاز نیست، ولو خود را فریب دهد و به پرستش بت و یا انواع حیوانات و غیره بپردازد.

انسان از این نیاز نمی تواند چشم بپوشد ، به همین علت است که خداوند در قرآن می فرماید: فطرهَ الله الّتی فطَر الناس علیها(۲) سرشتی که خدا انسان را بر آن خلق کرده است که همان نیاز به خداست که در احساس بندگی کردن (پرستش) خود را نشان می دهد.

همچنین این آیه قرآن: وما خلقت الجن والانس الا لیعبدون(۳) نشان دهنده ضرورت و مهم بودن بندگی است. که بندگی را هدف خلقت بیان کرده است. بندگی چیزی جز اظهار خضوع وخشوع در برابر خدا نیست.

اخلاق بندگی انسان نسبت به خالق و آفریدگار خود، وظایفی دارد. هر کسی احساس می کند هر چه دارد از خدای متعال است و تنها با عبادت معبود حقیقی آرامش می یابد. فضایل و رذایل مربوط به رابطه انسان و خدا، در اخلاق بندگی مطرح می گردد. فضایلی مانند شکر، توکل ، ایمان، عبادت، اخلاص، تسلیم، تقوا و… در این قسم جای دارد. که مربوط به رابطه انسان با خدا است. به بیان دیگر مسائلی که بین خدا و بنده قرار می گیرد که یک سوی این صفات خدا و در سوی دیگر بنده است. مثلاً اگر ایمان را درنظر بگیرید بنده نسبت به خدا، باید ایمان داشته باشد. یعنی او را پذیرفته و به دستوراتش عمل کند. اگر امر به عمل کردن بفرماید باید عمل کرد. و اگر نهی به دوری از عملی کرد هم، باید از آن بپرهیزد. این مسائل مربوط به بنده است. یعنی وظایف اوست نسبت به خدا. اما طرف دیگر ایمان، به خدا بر می گردد. یعنی باید ایمان به کسی تعلق بگیرد، باید کسی باشد که بنده به او ایمان بیاورد. بقیه صفات هم همین گونه اند. یعنی هر صفتی که بین خدا وبنده او قرار می گیرد از یک طرف به بنده نسبت داده می شود، به علت اینکه باید به آن صفت خود را آراسته یا پیراسته کند و از طرف دیگر به خدا، چون آن صفت را باید نسبت به او مراعات کرد. به طور کلی می توان گفت هرصفتی که یک طرف آن خدا و طرف دیگر بنده اوست اخلاق بندگی گفته می شود.

پروردگار عالم چون در همه چیز بی همتا و در همه صفات نیکو و بی انتهاست، اوست که قادر، توانا، حی و عالم و بخشنده و خالق… است. باید مورد پرستش و عبادت و فرمانبرداری قرار گیرد. چرا که او واقعاً لایق بندگی کردن است. در سمت دیگر کسی است که سرتا پایش فقر و احتیاج است، همین فقر و احتیاج، او را وادار می کند که خود را به غنی علی الاطلاق برساند و به گونه ای به او متصل شود تا عزت بیابد. از همین گذر است که اخلاق بندگی به وجود می آید و این عزت وعظمت به وسیله اخلاق بندگی برایش به وجود می آید. که با عبادت واقعی رشد و تکامل یابد.

اخلاق بندگی موارد بسیار زیادی را که در رابطه بین انسان و معبود خویش است را شامل می شود، که ما سعی می نماییم اهم اینها را بیان کنیم:

۱. ایمان:

شهید مطهری در تعریف ایمان می فرماید، ایمان گرایش است، تسلیم است، در ایمان عنصر گرایش، عنصر تسلیم، عنصر خضوع و عنصر علاقه و محبت هم خوابیده است.(۴)

ایمان یکی از سرمایه ها بلکه بالاتر از همه آنهاست. قرآن کریم می فرماید: یا أیها الذین آمنوا هل أدلکم علی تجاره تنجیکم من عذاب ألیم تؤمنون بالله و رسوله(۵). «آیا شما را به یک تجارت و بازرگانی که شما را از شکنجه های دردناک نجات می دهد راهنمایی کنم؟ آن این است که به خدا و پیغمبر او ایمان بیاورید».

چنان که می بینیم قرآن کریم از ایمان به خدا و پیغمبر به عنوان تجارت و سرمایه یاد کرده است.(۶) (که این نشان از اهمیت زیاد ایمان است)، اولین اثر ایمان این است که پشتوانه اخلاق قرار می گیرد. یعنی اخلاق که خود یک سرمایه بزرگ زندگی است بدون ایمان، اساس و پایه درستی ندارد. زیر بنای همه اصول اخلاقی و منطق همه آنها بلکه سر سلسله همه معنویات، ایمان مذهبی یعنی ایمان و اعتقاد به خداست. کرامت، شرافت، تقوا، عفت، امانت، راستی، درستکاری، فداکاری، احسان، صلح و سلم بودن با خلق خدا، طرفداری از عدالت، حقوق بشر، و بالاخره همه اموری که فضیلت بشری نامیده می شود و همه افراد و ملت ها آنها را تقدیس می کنند و آنهایی هم که ندارند تظاهر به داشتن آنها می کنند، مبتنی بر اصل ایمان است.(۷)

۲. توکل:

عبارت است از اعتماد کردن و مطمئن بودن دل انسان در همه امور خود بخدا و واگذاری همه کارهای خود به پروردگار. از سوی دیگر بیزاری و دوری جستن از هر قدرت دیگر و تکیه بر قدرت الهی. چرا که همه قدرت ها از اوست. در فضیلت توکل همین بس که خدای تعالی در قرآن فرموده ان الله یحب المتوکلین(۸)

۳. عبادت:

عبادت عبارت است از هرگونه تذلل و خضوع قولی یا عملی در برابر موجودی، با اعتقاد به اینکه او دارای همه یا برخی از ویژگی های زیر است:

الف. در وجود و کمالات وجودی خود مستقل است.

ب. خالق و پدید آورنده انسان، جهان یا برخی از موجودات است.

ج. مالک سود و زیان انسان و سایر موجودات است.

د. در سرنوشت انسان و جهان به طور مستقل دخالت داشته و دارای مقام ربوبیت است. بنابر این حقیقت عبادت از دو رکن تشکیل می شود: ۱. عقیده. ۲. عمل.(۹)

امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمودند «عبادت کنندگان سه دسته اند: آنهایی که از ترس دوزخ خدا را می پرستند، این عبادت بردگان است. آنهایی که برای پاداش، خدا را می پرستند، این عبادت مزد بگیران است و آنها که برای عشق و محبت او را عبادت می کنند، این عبادت آزدگان است».(۱۰)

عبادت واقعی: امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ به کمیل فرمودند، ای کمیل مهم نیست که نماز بخوانی و روزه بگیری و در راه خدا انفاق کنی، مهم این است که نماز (و سایر اعمال تو) با قلبی پاک و به طرزی شایسته در پیشگاه خدا و آمیخته با خشوع بوده باشد.(۱۱) به بیان دیگر جنبه های واقعی اعمال و چگونگی و کیفیت عمل است که ارزش واقعی آن را تعیین می کند نه ظاهر و مقدار آن.

۴. اخلاص:

یعنی اینکه فقط برای خدا کارهایت را انجام بدهی و هیچ کس یا چیز دیگر در نظرت نباشد. پرستشی که می کنی تنها برای رضای خدا باشد اگر چنانچه در این عبادت نظرت به چیز دیگر شد از خلوص می افتد. در حدیثی فرموده اند که «روزه تثبیت کننده اخلاص است».(۱۲)

۵. تقوا:

با تقوای کسی است که به واجبات اهمیت بدهد و از محرمات دوری کند.(۱۳) یعنی خدا را اطاعت کند به این صورت که هر چه او می خواهد همان را انجام بدهد و از هر چه ناپسند اوست دوری کند.

در اهمیت تقوا همین بس که قرآن کریم می فرماید: «زاد وتوشه تهیه کنیدکه بهترین زاد وتوشه پرهیزکاری است».(۱۴)

«ما بهشت را مخصوص باتقوایان قرار دادیم».(۱۵)

حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «عملی که همراه با تقوا باشد کم نمی شود (هرچند به نظر ناچیز بیاید) چگونه کم خواهد بود عملی که مقبول درگاه خداست؟».(۱۶)

۶. خدمت به بندگان خدا:

از جمله موارد مهم دیگری که در بحث اخلاق بندگی مطرح می شود، خدمت به بندگان خدا می باشد. زیرا همان طور که انسان خالق خویش را در همه جوانب می پذیرد، بایستی مخلوق او را نیز بپذیرد و کمک کار و یاری کننده آنها باشد.

در روایت شریفی از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نقل شده است که: «عابدترین مردم آن کسی است که نسبت به مردم خیرخواه تر از دیگران و نسبت به تمام مسلمین سلیم القلب تر و باصفاتر باشد»(۱۷)

۷. یقین:

از موارد دیگر اخلاق بندگی یقین است. از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نقل شده است: «از جبرئیل پرسیدم تفسیر یقین چیست؟ گفت: مؤمن به گونه ای برای خدا عمل کند که گویا او را می بیند، و اگر او خدا را نمی بیند، خدا او را می بیند و یقین بداند، آنچه به او رسیده ممکن نبود از او بگذرد و آنچه از او گذشته ممکن نبود به او برسد».(۱۸)

۸. امید به خدا:

از جمله صفات مهمی که در روایات بر آن تأکید شده است و شایسته هر انسان مؤمنی است که نسبت به خداوند متعال آن را رعایت کند، امید می باشد. در روایت شریفی از امام علی ـ علیه السلام ـ نقل شده است: «هر چه امید دارید، به خدای سبحان داشته باشید و به کسی جز او امید نبندید. زیرا هیچ کس به غیر خدای تعالی امید نبست، مگر آن که ناامید برگشت».(۱۹)

پی نوشت:

1. ترجمه المیزان، ج۱، ص۲۶۹.
2. روم : ۳۰.
3. ذاریات : ۵۶.
4. مطهری، مرتضی، انسان کامل، ج۱، ص۱۵۶.
5. صف : ۱۰ ـ ۱۱.
6. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ج۱، ص۲۱۷.
7. مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ج۱، ص۲۲۱.
8. نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، ص۶۱۶.
9. ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، ص۱۲۱.
10. عاملی حر، وسائل شیعه.
11. مکارم شیرازی، ناصر، یکصد و پنجاه درس زندگی، ص۱۱۸.
12. دستغیب، عبدالحسین، بندگی، راز آفرینش، ص۴۱۰.
13. مکارم شیرازی، ناصر، گفتار معصومین(ع)، ص۱۴.
14. بقره : ۱۹۱.
15. مریم : ۶۳.
16. نهج البلاغه، کلمات قصار، ۹۵.
17. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۱۶۳.
18. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۶۷، ص۱۷۳.
19. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۴، ص۱۹۸۹.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکز مطالعات حوزه.