مشارطه، مراقبه، محاسبه برای اصلاح نفوس

تهذیب نفس و اصلاح آن بر طبق شریعت محمّدی ‏‏(صلی الله علیه و آله)‏‏ همواره مورد توجه عالمان‏‎ ‎‏اخلاق و عرفان بوده و هست. عالمان بصیرت یافته و بهره مند از علم نافع، به یقین‏‎ ‎‏دریافته اند که رسولان الهی، از آدم تا محمّد (‏‏علیهم السلام‏‏) و اوصیای الهی، از شیث تا مهدی (علیهم السلام)‏‎ ‎‏مردم را متوجه محوری ترین مسأله جهان هستی، که همان «توحید» است، نموده اند. یکی ار راه های اصلاح نفوس  مشارطه، مراقبه و محاسبه است که علمای اخلاق به آن پرداخته اند و در این مقاله از آنها سخن گفته شده است.

مشارطه

«مشارطه» آن است که در اوّل روز مثلا با خود شرط کند که امروز برخلاف فرموده خداوند تبارک و تعالى رفتار نکند. و این مطلب را تصمیم بگیرد. و معلوم است یک روز خلاف نکردن امرى است خیلى سهل، انسان مى تواند بآسانى از عهده برآید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند، ولى این از تلبیسات آن ملعون است؛ او را از روى واقع و قلب لعن کن، و اوهام باطله را از قلب بیرون کن، و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهى کرد.

مراقبه

پس از این مشارطه، باید وارد «مراقبه» شوى. و آن چنان است که در تمام مدت شرط. متوجه عمل به آن باشى؛ و خود را ملزم بدانى به عمل کردن به آن؛ و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد که امرى را مرتکب شوى که خلاف فرموده خداست، بدان که این از شیطان و جنود اوست که مى خواهند تو را از شرطى که کردى  باز دارند. به آنها لعنت کن و از شر آن ها به خداوند پناه ببر؛ و آن خیال باطل را از دل بیرون نما؛ و به شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالى نکنم، ولى نعمت من سالهاى دراز است به من نعمت داده، صحت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و مرحمتهایى کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم از عهده یکى از آنها برنمى آیم، سزاوار نیست یک شرط جزئى را وفا نکنم. امید است إن شاء اللّه شیطان طرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آید. و این مراقبه با هیچ یک از کارهاى تو، از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیرها، منافات ندارد.

محاسبه

به همین حال باشى تا شب که موقع «محاسبه» است. و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشى در این شرطى که با خداى خود کردى که آیا به جا آورد، و با ولى نعمت خود در این معامله جزئى خیانت نکردى؟ اگر درست وفا کردى، شکر خدا کن در این توفیق و بدان که یک قدم پیش رفتى و مورد نظر الهى شدى؛ و خداوند ان شاءالله تو را راهنمایى مى کند در پیشرفت امور دنیا و آخرت، و کار فردا آسانتر خواهد شد. چندى به این عمل مواظبت کن، امید است ملکه گردد از براى تو به طورى که از براى تو کار خیلى سهل و آسان شود؛ بلکه آن وقت لذت مى برى از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصى در همین عالم، با اینکه اینجا عالم جزا نیست لذت مى برد و جزاى الهى اثر مى کند و تو را ملتذّ مى نماید.

و بدان که خداى تبارک و تعالى تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزى که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست بر تو تحمیل نفرموده، لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه مى دهند. و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه دیدى سستى و فتورى شده در شرطى که کردى، از خداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عمل شرط قیام کنى. و به این حال باشى تا خداى تعالى ابواب توفیق و سعادت را بر روى تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساند.

تشخیص خودخواهى و خداخواهى

مراقبت و محاسبه نفس در تشخیص راه خودخواهى و خداخواهى از جمله منازل سالکان است.

رسیدگى به احوال در جوانى

مگذار مثل پدرت پیر شوى که یا درجا زنى و یا به عقب برگردى، و این محتاج به مراقبه و محاسبه است.

مراقبت در برابر شیطان

برادرها، ما بین راه هستیم و دشمن در کمین، یک راهى است که شخصى ما داریم مى رویم، که این صراط الهى است. دشمن ابلیس است و مى خواهد نگذارد شما این راه را طى کنید، مراقبت از خودتان بکنید که این راه را با سلامت طى کنید، و در آنجا که مى روید با سلامت وارد بشوید.

مراقبت نفس و شیطان

باید خودتان مراقبت خودتان را بکنید و وادار کنید کسانى از شما مراقبت کنند. و چه بسا باشد که این سپاه پاسداران و این سران فرماندهان سپاه پاسداران با همه جدیتى که مى کنند، براى اینکه به اسلام خدمت بکنند، در باطن قلبشان، غیر خودآگاه از این خصیصه هاى شیطانى باشد که یک وقت ببینند که کارهایى که کرده اند دست شیطان در آن بوده است. باید همیشه انسان مراقب خودش باشد. مى خواهد نماز بخواند، مراقبت کند از نمازش که مبادا دست او در آن کار باشد؛ دست نفس اماره در کار باشد.

بخواهد پاسدارى بکند، متوجه باشد که مبادا دست او در کار باشد؛ و او را به کارى وادار کند که خودش تباه بشود و جمهورى اسلامى را هم چهره اش را یک طور دیگر نمایش بدهد، شماهایى که دست اندر کار هستید در این جمهورى اسلامى، چه آن آقایان سفرا و کاردارهایى که در خارج مى روند و خارج بیشتر توقع هست و چه شما سپاه پاسداران و سایر قواى نظامى و انتظامى که در داخل خدمت مى کنید و چه وکلاى محترم که در مجلس خدمت مى کنند و چه همه؛ قوه قضائیه، قوه اجرائیه؛ همه باید از خودشان مراقبت کنند.

مراقبت از نفس و زبان

باید مراقب خودشان باشند. نفس انسان سرکش است، یک آن از آن غافل بشویم، نعوذ باللّه، انسان را به کفر مى کشد نه به فسق، اگر غافل بشود انسان. شیطان راضى نیست به فسق ما، او کفر ما را مى خواهد. او مى خواهد همه را منتهى کند به کفر؛ منتها از معاصى کوچک مى گیرد و کم کم وارد مى کند در بزرگتر، و کم کم در بزرگتر، و کم کم بالاتر تا برسد به آنجا که خداى نخواسته انسان را منحرف کند اصلا از اسلام. باید مراقبت کنید آقا از خودتان؛ باید از اول صبح که از خواب پا مى شوید، یا اول اذان یا ان شاء اللّه قبل از اذان که پا مى شوید از خواب … باید مراقب خودتان باشید. در این مجتمع باید مراقبت کرد؛ در این اجتماعات، در این اجتماعات دوتایى، چهارتایى، صدتایى، ده تایى باید مراقبت کرد: احترام کرد از بزرگان، احترام کرد از رفقا، احترام کرد از مؤمنین. لسان سوء، نعوذ باللّه، نداشت؛ اشکال [و] مناقشه بیجا انسان نکند. اگر فرض بفرمایید شما در نظرتان یک کسى یک کارى انجام مى دهد یا انجام نمى دهد و ناگوار است در نظر شما، محمول به صحت است. نباید انسان همین طور بدون اینکه توجه کند به مطلبى، یک وقت خداى نخواسته جسارت کند به یک مؤمنى، به یک مسلمى، به یک طلبه اى، به یک اهل علمى، فضلا از اینکه به یک عالمى، فضلا از اینکه به یک مرجعى. اینها [را] باید مواظبت کرد؛ انسان باید خودش را مواظبت کند؛ حفظ کند این جهات را تا موفق بشود.

مراقبه و محاسبه در سخن

هرکس که مى خواهد صحبت کند باید توجه کند که چه مى خواهد بگوید. آیا در این چیز رضاى خدا هست؟ آیا دعوت به خودش هست یا دعوت به خدا؟ بعد هم که صحبت کرد، بنشیند که آیا این صحبت براى این بود یا براى آن. این راهى است براى سیر انسان به خدا که مراقبت کند از خودش و بعد از مراقبت، محاسبه نماید.

این طور نیست که حزب بد باشد یا هر حزبى خوب باشد؛ میزان، ایده حزب است و اگر ایده چیز دیگرى باشد این حزب شیطان است، هر اسمى هم داشته باشد.

مراقبه از سخن

انسان واقعا مراقب خودش باشد، محاسبه کند از خودش، مجاهده بکند تا بتواند تشخیص بدهد که من که دارم این حرف را مى زنم خودم اگر چنانچه به جاى آنها بودم، همه چیز را خوب مى دانستم؟.

 سفارش به مراقبه

شما جوان هاى عزیزى که الآن براى اسلام دارید خدمت مى کنید، و مطمئن باشید که ارزش بسیار زیاد دارید شما، توجه به روحیات خودتان بکنید که نبادا در این امر شیطان دخالت بکند. قدرت دست تان هست، نبادا که این قدرت را اعمال بکنید در یک جایى برخلاف. مراقبت کنید از خودتان. مواظبت کنید از خودتان. اینکه من عرض مى کنم، مخصوص به شما نیست، همه ما باید این مطلب را در نظر داشته باشیم.

مراقبت خدا و اولیا و فرشتگان بر اعمال انسان

ما باید مراقب باشیم. این مراقبت دشمنها. و مراقبت اولیاى خدا و دوستان شما اولیاى خدا، که آنها هم ان شاء اللّه دوستان شما هستند؛ شما هم دوستان آنها هستید. و مراقبت ذات مقدس حق تعالى از همه مان. همه تحت مراقبت هستیم. پاسدارهاى معنوى، ملائکه اللّه، به همه ما اشراف دارند که ما چه مى کنیم؛ در این پاسدارى ما چه مى کنیم؛ در این آزادى که الآن پیدا شده؛ در این قدرتى که الآن دست شماها افتاده است. الآن شما قدرتمند شده اید دیگر. پیشتر آنها قدرتمند بودند و چه کردند و چه کردند؛ حالا ببینید که، الآن که قدرت دست شما افتاده است و شما بحمد اللّه غنایم جنگى را گرفتید و تفنگها را از دست آنها گرفتید و دست خودتان است و الحمد للّه پاسدارى هم دارید مى کنید، و امید است که ان شاء اللّه تا آخر بروید.

حالا ببینید که تحت مراقبت هستید. نامه اعمال ما مى رود پیش امام زمان(سلام‌الله علیه) هفته اى دو دفعه، به حسب روایت. من مى ترسم که مایى که ادعاى این را داریم که تبع این بزرگوار هستیم، شیعه این بزرگوار هستیم، اگر نامه اعمال را ببیند- و مى بیند، تحت مراقبت خداست- نعوذ باللّه شرمنده بشود. شما اگر یک فرزندتان خلاف بکند، شما شرمنده اید. اگر این نوکر شما خلاف بکند، شما شرمنده اید. در جامعه آدم شرمنده مى شود که پسرش این کار را کرده یا نوکرش این کار را کرده، یا اتباعش این کار را کرده. من خوف این را دارم که کارى ما بکنیم که امام زمان(سلام‌الله علیه) پیش خدا شرمنده بشود. اینها شیعه هاى تو هستند دارند این کار را مى کنند! نکنید. یک وقت نکند، یک وقت خداى نخواسته یک کارى از ماها صادر بشود که وقتى نوشته برود، نوشته هایى که ملائکه اللّه که مراقب ما هستند، «رقیب» هستند- هر انسانى رقیب دارد و مراقبت مى شود. ذره هایى که بر قلبهاى شما مى گذرد رقیب دارد. چشم ما رقیب دارد. گوش ما رقیب دارد. زبان ما رقیب دارد. قلب ما رقیب دارد. کسانى که مراقبت مى کنند اینها را- نکند که خداى نخواسته از من و شما و سایر دوستان ما و سایر دوستان امام زمان(سلام‌الله علیه) یک وقت چیزى صادر بشود. که موجب افسردگى امام زمان(سلام‌الله علیه) بشود مراقبت کنید از خودتان. پاسدارى کنید از خودتان. اگر بخواهید این پاسدارى شما در دفترى که پاسداران صدر اسلام در او ثبت است در آن دفاتر ثبت بشود، همان طور که آنها پاسدارى مى کردند از خودشان، شما هم از خودتان پاسدارى کنید، تا ثبت بشود آنجا.

مراقبت حق تعالى بر ظاهر و باطن

خدا هست غفلت از او نکنید. خدا حاضر است. همه ما تحت مراقبت هستیم  وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ[۱] مراقب است. آن خطرات قلب شما در مراقبت حق تعالى است. آن لحظات چشم شما در مراقبت حق تعالى است. آن حرکات زبان شما در محضر حق و در مراقبت اوست. توجه داشته باشید که این دنیا رفتنى است، و حساب شما با کسى است که همه چیزتان تحت مراقبت بوده است. قضیه، قضیه معصیت انسان و قضیه اینکه من بنده خدا هستم و بنده خدا معصیتکار مى شود و اینها و کذا [نیست ] قضیه، قضیه محاسبه بین شما و خدا تنها نیست.[۲]

پی نوشت:

[۱] .« و خداوند از همه سو بر آنها احاطه دارد»؛( بروج/ ۲۰).

[۲] . برگرفته از :  خمینى، روح‏الله، تهذیب نفس و سیر و سلوک از دیدگاه امام خمینى (س)، ص۳۶۷-۳۷۴، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (س) – ایران – تهران، چاپ: ۱، ۱۳۸۷ ه.ش.