خانواده و روابط همسران از دیدگاه امام رضا علیه السلام

ازدواج، تشکیل خانواده و کیفیت روابط همسران با هم، از موضوعات مهم و حیاتی در حوزه مسائل خانواده در اسلام است. ازدواج، از جامع ترین و برترین برنامه ها جهت پیشگیری از گناه و صیانت فرد و جامعه از سقوط در باتلاق منکرات، ابتذال و فحشاء می باشد.

بنابراین عقل و برهان چنین قضاوت می کند که درباره انتخاب همسر آینده و روابط همسران با هم، باید بررسی هایی به عمل آورد. از این جهت امام رضا (علیه السلام) فرموده اند: «النکاحُ رِقٌ فاذا انْکَحَ اَحَدُکُمْ ولیْدهً فَقَدْ ارقّها فلْینْظُرْ اَحَدَکُمْ لِمَنْ یَرُقُّ کریمته.»[۱]

بر اساس این روایت نورانی، کسی که دختر خویش را شوهر می دهد، در واقع او را از حوزه اختیار خویش بیرون می آورد و در اختیار دیگری قرار می دهد. بنابراین باید خانواده ها بررسی کنند که دختر خویش را به چه کسی می دهند و پاره ای از حیات خود و محصول تلاش ها، تربیت های خویشتن را به دست چه فردی می سپارند.

بنابراین دختر و پسر، قبل از ازدواج می بایست از پیش نیازی های لازم پیرامون ارتقای کیفیت روابط همسران (روحیات، عادات، اخلاق و سلامت فیزیکی و روانی یکدیگر)، باخبر و آگاه باشند تا بتوانند رابطه ای خوب و صمیمی با همسر خود برقرار سازند.

خانواده ها مراقب باشند دختر با ایمان خود را به جوانی که اهل حق و حقیقت نمی باشد و خود در باتلاق انحراف دست و پا می زند، ندهند و برای جوان پاک خود، دختری را که به ارزشها و فضایل پشت پا زده است انتخاب نکنند.

امام رضا (علیه السلام) مسلمانان را از وصلت با شرابخواران نهی کرده اند: «و ایّاکَ انْ تُزَوَّجَ شارِبَ الَخَمْر فان زَوَّجْتهُ فکانما قَدّتْ الی الزّنا؛[۲] اجتناب کن از این که دختر خود را به شرابخواری بدهی که اگر او را به چنین تبهکاری شوهر دهی، گویا آن که آن پاکدامن را به زنا داده ای؟!»

آری آن که پایبند واجبات الهی نمی باشد و از ارتکاب فسق و فجور پروا ندارد و از حسنات اخلاقی بی بهره است، نباید به عنوان همسر آینده برگزیده شود. عدم رعایت این مهم در هنگام ازدواج، علاوه بر آن که بر روابط همسران تاثیر منفی می گذارد، بنا به فرمایش ائمه هدی (علیهم السلام) آثار حرام و گناه را نیز در نسل زوجین آشکار خواهد ساخت.[۳]

مراسم عروسی

آداب و رسوم عقد و عروسی باید توأم با وقار، حفظ کرامت و شخصیت و به دور از هرگونه محرمات و عوامل محرّک شهوات باشد تا رحمت الهی را جلب کند و عاملی برای عمل گردیدن برکات آسمانی گردد. در فرهنگ اسلامی تأکید بر این است که این مراسم بهتر است شب هنگام برگزار شود چنانچه عروسی حضرت زهرا (سلام الله علیها) در هنگام شب انجام گردید.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) توصیه نمودند دختران عبدالمطلب و زنان مهاجر و انصار، شب عروسی حضرت فاطمه به دنبال آن بانوی بزرگوار حرکت کنند، شادی نمایند، شعر بخوانند و ذکر الله اکبر و الحمد لله بر زبان جاری سازند و از چیزی که خداوند بر انجام آن رضایت ندارد پرهیز کنند.

امام رضا (علیه السلام) با الهام از بیانات رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و تأسّی بر سیره و سنّت جدّ و جدّه اش فرموده اند: «مِن السّنهِ التّزویج باللّیل لأنَّ اللّه جَعَلَ اللیل سکَناً و النساء انما هُنَّ سُکن؛[۴] عروسی در شب هنگام، روش رسول خدا است زیرا خداوند، شب را مایه آرامش قرار داده است و زن هم موجب تسکین روحی است.»

این حدیث یک نکته مهم که جنبه روان شناسی داشته و بر کیفیت روابط همسران تاثیر دارد را مطرح می کند زیرا معمولاً شب هنگام، آدمی از فشارهای روانی کمتری برخوردار است و روح آدمی، فراغت بهتری دارد و برای انجام برنامه های فرح بخش، مهیّاتر است و اصولا افراد خسته و افسرده و دچار مرارت، نمی توانند مسرور و شادمان باشند.

غذا دادن به میهمانان نیز در فرهنگ اسلامی استحباب فوق العاده ای دارد و رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یکی از موارد ولیمه دادن را موقع عروسی دانسته اند البته به فرمایش آن حضرت، دعوت شدگان نباید برای رفتن به این مراسم، شتاب کنند زیرا یادآور دنیا و زندگی ظاهری است.[۵]

حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده اند: «مِنَ السّنّهِ اِطْعامُ الّطعام عند التّزویج»[۶] یعنی از سنت (پیامبر اکرم ص)، طعام دادن هنگام ازدواج است.

پرداخت مهریه

خانواده عروس و داماد، بنا بر عرف جامعه و سنت های محلی و رعایت موازین شرعی و ارزشی، باید در حدی به دور از افراط و تفریط در مسئله مهریه و صداق توافق کنند. البته امساک از رسانیدن صداق به صاحب آن، حرام و گناه است.

هشتمین فروغ امامت در این باره می فرمایند: «انَّ اللّه تعالی غافِرُ کُلّ ذنبِ الّا مَنْ جَحَدَ مهْراً أواغتَصَب أجیراً اجْرته او باع رجُلاً حُرّاً؛[۷] خداوند متعال هر گناهی را مورد آمرزش قرار می دهد مگر گناه انکار مهر زن یا غصب دستمزد اجیر یا فروش انسان آزاد.»

البته از جانب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و عترت او (علیهم السلام) خطاب به زنان با کرامت توصیه شده است: اگر زمینه مناسبی در خصوص بخشیدن مهر خود به شوهر مشاهده کنند از این خصلت عالی که بیانگر جود و کرم و نشانه سخاوت و بزرگواری است چشم پوشی نکنند.

اهمیت نظافت و آراستگی در روابط همسران

نظافت و آراستگی بر روابط همسران تاثیر زیادی دارد و در منابع اسلامی آمده است خداوند زیبا آفرین، جمال و زیبایی را دوست دارد و می خواهد آثار این نعمت را در بندگان خود ببیند و چون بانوان مظهر این صفت هستند زینت برایشان زیبنده تر است.

البته در مسایل خانواده دستورات برای نظافت و آراستگی ظاهر و ایجاد جذبه، متقابل است و این فکر که مرد نیازی به زینت ظاهر و رعایت نظافت ندارد، مورد قبول نمی باشد چنانچه امام رضا (علیه السلام) می فرمایند: «لقد ترک النساء العّفه لترک ازواجهن التهیه لهُنّ؛[۸] چه بسا که بی توجهی مرد به آراستگی ظاهر سبب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد (و این فضیلت عفت را از دست بدهد).

با توجه به این روایت، مقوله آراستگی در روابط همسران، طرفینی است یعنی هم زن و هم شوهر باید طهارت و پاکیزگی در بدن، لباس و حتی منزل و لوازم آن را مورد مراعات قرار دهند و در این زمینه مرد باید به همسرش کمک کند و بر زن هم لازم است با رعایت نظافت در امور خانه و آراستگی ظاهر موجبات خشنودی پروردگار و شادمانی همسر خود را فراهم کند تا از این راه، سلامت روحی و روانی خانواده تأمین گردد.

از آن سوی زنان مجاز نمی باشد برای غیر شوهران خود آرایش کند؛ در غیر این صورت، قطعا بر امنیت روانی خانواده و روابط همسران تاثیر منفی خواهد گذاشت. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از این که زن در خارج خانه لباس جذاب بپوشد به صورتی که نظر دیگران را به سوی خود جلب نماید، نهی فرموده و از این که زیور با خود بردارد منع کرده اند.

تاثیر امنیت روانی و اطمینان قلبی در روابط همسران

وقتی آرایش و پیرایش برای یکدیگر صورت گیرد، علاوه بر ایجاد روابط پسندیده اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی، موجبات اطمینان زوجین نسبت به هم را پدید می آورد و روابط همسران با هم را بیش از پیش مستحکمتر خواهد ساخت. این خیلی مهم و ارزشمند است که هر دو به این باور برسند که تمامی علاقه و ارادت خویش را در راه رضایت هم بکار گیرند.

اینجاست که نه زن به مردی غیر از شوهر خویش نظر خواهد داشت و نه مردی نسبت به زن دیگری اندیشه می نماید و امنیتی که از این رفتار متقابل بدست می آید، همه ابعاد روابط همسران را تحت پوشش قرار می دهد و هر گونه بدبینی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می کند و بدین گونه پایه های نظام خانواده بر اساس حُسن روابط و سلامت روحی استوار خواهد شد.

جایگاه خانواده

خانواده، هسته نخستین تشکیل ساختمان جامعه به شمار می رود و عواملی چون عشق و محبت و عاطفه را در وجود انسان ها ریشه دار می نماید. با رعایت موازین ارزشی اسلامی، روابط همسران عمیق تر شده و زندگی خانوادگی شکوفا می گردد و آیین اسلام حقوقی برای اعضای آن به وجود می آورد که با مراعات و اجرای آن، صفا و صمیمیت چون چشمه ای جوشان در خانواده جاری می گردد.

در حضوص مناسبات اخلاقی و روابط بین اعضای خانواده امام رضا (علیه السلام) یک اصل کلی، جالب و دارای پیامی روانشناختی را مطرح می فرمایند: «اجْعلْ مُعاشرَتَکَ مَعَ الصغیر و الکبیر؛[۹] برخورد خود را با افراد کوچک و بزرگ زیبا و نیکو گردان». این اصل به روابط همسران اختصاص ندارد و ناظر به ضرورت حُسن معاشرت با سایر اعضای خانواده و بلکه همگان است.

اهمیت رابطه جنسی در روابط همسران

در روابط همسران، رابطه جنسی اهمیت و جایگاه خاص خود را دارد. در روابط زناشویی، مرد خانه حق ندارد به هر دلیلی ارتباط با همسر خویش را بیش از چهار ماه ترک نماید فکر این که زن به ترک آن راضی باشد یا اینکه برای مرد مسافرت واجبی و لازمی چون حج و کسب معاش پیش آید، این که چنین آمیزشی حاوی خسرانی غیر قابل جبران باشد.

گروهی به محضر امام رضا (علیه السلام) آمدند و عرض کردند:‌ ای پسر رسول خدا! مردی، زنی جوان دارد و چون مصیبتی متوجه اش گردیده، مدت چند ماه و بلکه یک سال است که ارتباط با همسر خویش را ترک کرده است. البته این کار به دلیل اذیت، آزار و انتقام نبوده بلکه به علت اندوه و افسردگی خاطر از این معاشرت اجتناب کرده است. آیا با این عمل عصیان و ترک گناهی مرتکب شده است. امام فرمودند: بلی، ترک این ارتباط بیش از چهار ماه گناه دارد.[۱۰]

نقش آفرینی محبت و مودت در روابط همسران

محبت و مهرورزی، عنصری بی بدیل در روابط همسران است. اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار می دهد و بر آنان است که این نعمت باطنی و حالت قلبی را که موجب آرامش زندگی و صفا و پاکی است به وسیله جانبداری از هم، گذشت و فداکاری، خوش اخلاقی، توقع در اندازه و ظرفیت لازم، حفظ شئون و شخصیت طرفین و اجتناب از بگومگوهای بیهوده حفظ کنند و از عواملی که به محبت و عاطفه خلل وارد می نماید بپرهیزند زیرا تبدیل این عاطفه و شوق به کینه و نفرت و بغض در صورتی که ملاک شرعی و عقلی در کار نباشد مبدل نمودن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعی ناسپاسی به شمار می آید.

البته به فرمایش امام رضا (علیه السلام) دلها را رغبت و نفرت و نشاط و سستی می باشد، هنگامی که دل میل و اقبال می کند بینش و ادراک دارد و زمانی که بی میل است افسرده و ناتوان می باشد از این روی هنگامی که درون با نشاط توأم می باشد باید دلها را بکار گرفت و زمانی که حالت سستی و رخوت دارد باید آن را رها کرد تا توان و آرامش خود را بازیابد.[۱۱]

در روابط همسران با یکدیگر همواره باید این بیان گُهربار امام رضا (علیه السلام) در نظر قرار گیرد که: اگر مؤمنی خشمگین شود عصبانیت، وی را از طریق حق بیرون نمی برد و اگر شادمانی یابد این خرسندی وی را دچار باطل نمی سازد و چون به اقتداری می رسد بیشتر از آنچه حق دارد، نمی گیرد.[۱۲]

امام رضا (علیه السلام) در سیره عملی خویش در جهت تقویت عواطف و تکریم شخصیت حاضران در خانه و در جمع معاشرین این گونه بودند. ابراهیم بن عباس می گوید: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا (علیه السلام) ندیدم، هرگز پای خویش را در مقابل همنشین خویش دراز نمی نمود و پیش از او تکیه نمی داد. به خدمتگزاران دشنام نمیگفت، صدایش به خنده بلند نمی شد و همواره با غلامان و زیردستان خود کنار سفره غذا می نشست.[۱۳]

امام رضا (علیه السلام) اعتقاد داشتند: اگر نسبت به کسی محبتی دارید آن را آشکار کنید زیرا اظهار دوستی نیمی از خردمندی به شمار می آید بنابراین زن و شوهر باید عواطف خود را در خصوص یکدیگر علنی سازند و در این مورد از خجالت و شرمساری پرهیز کنند.[۱۴]

یکی از اموری که بر کیفیت روابط همسران تاثیرگذار بوده و رونق و صفای خانه می افراید، تلاوت قرآن می باشد. تلاوت قرآن و التزام عملی داشتن به دستورات اخلاقی قرآن قطعا تاثیر بسیار مثبتی بر فضای خانواده و روابط همسران دارد.

حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده اند: در خانه هایتان برنامه ای برای تلاوت قرآن کریم ترتیب دهید به درستی هرگاه در منزلی قرآن خوانده شود امور اهلش سهل و آسان می گردد و خیر و برکتش بسیارشده و در غیر این صورت اهل خانه در تنگنای فکری و روانی و اقتصادی قرار می گیرند.[۱۵]

از تأکید اسلام بر آرامش و مودت و رحمت که خصلت و خویی است که در زندگی خانواده کسی جاری است، چنین بر می آید که در مفهوم ارزشی این آیین نوع و شکل فضایی که زوجین می خواهند در پرتو آن زندگی نوین خود را آغاز کنند، نمایان می گردد و چنین نیست که شخص بخواهد از طریق آن صرفا منفعت طلبی شخصی و طمع ورزی نسبت به دیگران را پی گیرد و نیز این گونه نمی باشد که هوی و هوس و امیال نفسانی در آن برانگیخته شود تا بتوان از آنها به عنوان شالوده ساختمان این زندگی استفاده نمود بلکه فضایی است که در آن بر انسانیت و فضیلت تأکید می گردد و سبب می شود تا روابط همسران در زندگی مشترک، از مهر و محبتی حقیقی و صادقانه برخوردار گردد.

عواطف و حس مسئولیت پذیری حاکم بر روابط همسران

از دیدگاه فرهنگ اسلامی چنین استنباط می گردد که گرایش برای تشکیل خانواده، از احساسی ژرف متأثر گردیده است. نیازمندی روح و روان و احتیاج عاطفی در یک چهارچوب معنوی رشددهنده، آدمی را وادار می کند تا در فرصتی مناسب به این مسئله جامه عمل بپوشاند.

هدف از تشکیل خانواده در اسلام، همان دستیابی به اطمینان روحی است تا انسان پس از رسیدن به این مرحله، احساس نماید به خویشتن اصل خویش نائل گردیده است و به اعتبار این که رحمت و مودت شالوده و پایه روابط در نظام آفرینش می باشد، شخصیت انسان در این برنامه تکامل می یابد.

اسلام از مرد می خواهد سرآغاز بنیان نهادن خانواده را با مسئولیت پذیری معنوی و عملی توأم نماید و نه صرفاً برای اشباع سیری ناپذیری غرائز انسانی. رحمت و مودت حاکم برروابط همسران، آن دو را وادار می کند با توجه به ظرفیت خانوادگی، روحی و اجتماعی یکدیگر را درک کنند و مسئولیت های خود را پذیرا باشند.

پس با یکدیگر به صورت صمیمی زندگی کنند و در این فضا، از تنگ نظری و خودخواهی، که زندگی خانوادگی را متلاشی می سازد، دوری خواهند جست. زیرا آن گاه که محبت و عاطفه وارد زندگی می گردد، فرد محوری و خودنگری را دگرگون می کند.

اگر در روابط همسران این گونه عمل گردد، زندگی اعضای خانواده، به آرامشی راستین مبدل خواهد گشت، آرامشی که زندگی درونی و بیرونی همه افراد خانواده را در بر می گیرد و به صورتی خواهند زیست که روح و عقل و عواطف آنان، به دور از نزاع ها و جدال ها بیجا می باشد. این مودت از نعمت های الهی است و باید قدردان آن بود و در زندگی مشترک از آن بهره گرفت و برکاتش را بکار باید بست.

اگر این هدیه معنوی و عطیه الهی در روابط همسران مورد غفلت واقع شود، امکان دارد بر اثر ناسپاسی، از دست برود چنانچه امام رضا (علیه السلام) فرموده اند: «احْسنوا جوار النّعم فانّها وَ حشیّه مانأت عن قوم فعادتْ الیهم»[۱۶] نعمت های الهی را که در اختیارتان است گرامی بدارید چرا که آنها گریزان می باشند. از هر که کناره گیرند دیگر بازگشتی برایشان نمی باشد.

امام رضا (علیه السلام) در بیانی دیگر زندگی توأم با آرامش را این گونه معرفی کرده اند: «العیْشُ الِسّعهُ فی المنازل و الفضل فی الخدم و کثْره المُحبین؛[۱۷] منزل وسیع، همکاران و خدمتگزاران افزون و دوستداران فراوان(کثرت اهل محبت و مودت).»

گشایش برای اهل خانه

تأمین معاش حلال و فراهم بودن امکانات زندگی برای اهل خانه، در ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت در روابط همسران و نهاد خانواده نقش مهمی دارد، امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده اند: «من اصْبَحَ مُعافی فی بَدَنه مخلّی فی سربه و عندهُ قُوُت یومه فکانّما خیّرتْ له الدنیا؛[۱۸] هر کس صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد، از مواهب یک زندگی مطلوب و آرام برخوردار است.»

تردیدی نیست که تلاش در جهت فراهم آوردن تسهیلات برای خانواده، بر روابط همسران تاثیر مثبت دارد و در درجه ای از اهمیت است که امام رضا (علیه السلام) در این باره فرموده اند: کسی که در پی بدست آوردن درآمدی برای تأمین معاش عائله اش باشد، بهتر از مجاهدان در راه خداست.[۱۹]

حکمت این تأکید آن است که اهتمام و تکاپو در این خصوص، اثری مهم در روابط همسران و پیوند عاطفی اعضای خانواده با یکدیگر دارد و روابط محبت آمیز افراد خانه را تحکیم و قوت می بخشد. امام رضا (علیه السلام) در روایتی دیگر از پیروان خود می خواهد برای ایجاد گشایش در زندگی و رفاه اهل خانه بکوشند: «صاحبُ النّعمهِ یَجِبُ انْ یُوَسّع علی عیالهِ؛[۲۰](افرادی که از نعمتی برخوردارند باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند)».

اصولاً در فرهنگ اهل بیت (علیه السلام) یکی از نشانه های سعادت انسان، این است که فرد بتواند به وضع خانواده خود رسیدگی کند، در این باره نیز هشتمین ستاره درخشان آسمان امامت چنین گوهر افشانی کرده اند: «یَنْبَغی لِلّرُجل انْ یُوَسّع علی عیالهِ لئلا یتّمنو موْته؛[۲۱] شایسته است مرد بر اهل خانه(از لحاظ مخارج زندگی) سختگیری نکند تا این که آنان مرگ او را از خداوند درخواست کنند.

اهمیت تلاش برای امور رفاهی خانواده موجب نمی شود که آدمی از اعتدال، قناعت و کسب رزق حلال دوری گزیند. امام رضا (علیه السلام) در این باره تأکید نموده اند: حقیقت ایمان بنده کامل نمی گردد تا این که سه خصلت را دارا باشد. بصیرت در دین، اعتدال و میانه روی در امور زندگی و خانواده و بردباری در سختی ها و مصائب.[۲۲]

همچنین آن فروغ امامت فرموده اند: «منْ رضِیَ عَنِ الله تعالی بالقلیل مِن الرزق رضی اللّه منه بالقلیل من العمل؛[۲۳]هر کس به روزی اندکی که خدا به او می دهد راضی باشد پروردگار همان عمل اندک را از وی می پذیرد» و در خصوص رضایت داشتن بر رزق حلال می فرماید: «هر کس به روزی حلال امّا کم خشنود باشد رنجش کمتر و خاندانش در آسایش و آرامش زندگی می کنند و خداوند عیوب دنیا و کیفیت رفع آنها را به او می آموزد و وی را با سلامتی در بهشت مستقر می سازد.[۲۴]

نتیجه گیری

ازدواج، تشکیل خانواده و کیفیت روابط همسران با هم، از موضوعات مهم و حیاتی در آموزه های اسلامی است. در این راستا امام رضا (علیه السلام) ضمن تاکید بر معیارهای اصیل در انتخاب همسر، به روابط همسران نیز عنایت فراوان داشته و در اموری مانند روابط جنسی زوجین، عشق و محبت و مسئولیت پذیری، سفارشات مهمی فرموده تا زن و شوهر در پرتو حُسن روابط با یکدیگر، از خانواده ای امن و آرام برخوردار باشند.

پی نوشت ها

[۱] . حر عاملی، وسایل الشیعه، ج ۱۴، ص۵۲

[۲] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۱۴۲

[۳] . حر عاملی، وسایل الشیعه، ج ۱۷، ص ۸۱

[۴] . مشکینی، ازدواج در اسلام، ص ۱۱۲

[۵] . محدث نوری، مستدرک الوسایل، باب نکاح، فصل ۳۱

[۶] . صحیفه الرضا، ص ۴۰۲

[۷] . علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۳۵۱

[۸] . علامه طبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۴۸۹

[۹] . صحیفه الرضا، ص ۴۰۰

[۱۰] . سید محمد حسین فضل الله، شیوه همسرداری، ترجمه لطیف راشدی، ص۱۱۱

[۱۱] . فضل الله، تحلیلی از زندگی امام رضا (علیه السلام)، ترجمه سید محمد صادق عارف، ص ۲۳۰

[۱۲] . همان، ص ۲۳۶

[۱۳] . اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۲۷۴

[۱۴] . امین، اعیان الشیعه، ج ۴، بخش دوم، ص ۱۹

[۱۵] . دُرّه البیضاء، ص ۲۲ـ۲۱

[۱۶] . صحیفه الرضا، ص ۴۰۲

[۱۷] . شیخ کلینی، کافی، ج ۶، ص ۵۲۶

[۱۸] . دُرَرُ الکلام منْ اقوال الامام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ص ۸۱

[۱۹] . تحلیلی از زندگی امام رضا (علیه السلام)، ص ۲۳۱

[۲۰] . صحیفه الرضا، ص ۴۰۳

[۲۱] . نراقی، جامع السعادات، ج ۲، ص ۱۴

[۲۲] . صحیفه الرضا، ص ۳۸۱

[۲۳] . دُرَرُ الکلام منْ اقوال الامام علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ص ۷۳

[۲۴] . صحیفه الرضا، ص ۴۰۱

منبع: مجله پاسدار اسلام؛ آذر ۱۳۸۵؛ شماره  ۳۰۰؛ پیمانی پاک