چهل حدیث درباره همت، تلاش، کار، کوشش و نکوهش تنبلی

 اشاره

در دین اسلام کار و تلاش برای اهداف پاک برای رفاه و آسایش خانواده و همچنین برای خدمت به مردم مساوی با عبادت خدا است. اسلام از بی کاری و تنبلی بیزار است. چه اینکه تمام گرفتاریهای ناشی از بیکاری و تنبلی است. دین اسلام با وجود اینکه مردم به کار و تلاش دعوت می کند، آنان را از کارهای حرام و همچنین از کارهای برای اهداف نا مقدس نهی می کند. در این مقاله چهل حدیث در موضوع کار و تلاش  و همچنینی تنبلی و بیکاری جمع آوری شده است.

۱. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله):

طَلَبُ الحَلالِ فَرِیضَهٌ عَلَی کُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَهٍ؛ کار کردن برای کسب مال حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.

(جامع الاخبار، ص ۳۸۹، حدیث ۱۰۷۹)

۲. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله):

امْنُنْ عَلَیْنَا بِالنَّشَاطِ وَ أَعِذْنَا مِنَ الْفَشَلِ وَ الْکَوَ الْعَجْزِ وَ الْعِلَلِ وَ الضَّرَرِ وَ الضَّجَرِ وَ الْمَلَلِ؛ سَلِ (خدایا) نعمت سرزندگی و کوشایی را به ما ارزانی دار و از سستی، تنبلی، ناتوانی، بهانه آوری، زیان، دل مردگی و ملال، محفوظمان دار.

(میزان الحکمه، ج۱۱، ص۵۱۸۴)

۳. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله):

إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُکَفِّرُها صَلاهٌ وَ لا صَدَقَهٌ، قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَهِ؛ بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی شوند. سؤال شد یا رسول الله! پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمود: جدیت و تلاش در طلب معیشت.

(مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۱۳)

۴. رسول الله (صلی الله علیه و آله):

اَلْعِبادَﺓ عَشَرَﺓ اَجْزاءٍ تِسْعَـﺔٌ مِنْها فی طَلَبِ الْحَلالِ؛  عبادت ده جزء است که نه جزء آن در کار و تلاش برای به دست آوردن روزی حلال است.

(مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص۱۲)

۵. امام علی (علیه السلام):

العَمَل العَمل، ثُمَّ النَّهایه النَّهایه، والاستِقامه الاستِقامَه، ثُمَّ الصَّبر الصَّبر، والوَرَع، إِنَّ لَکُم نَهایَه فَانتهوا اِلی نَهایَتِکُم؛ کار کنید و آن را به پایانش رسانید و در آن پایداری کنید؛‌ آن گاه شکیبایی ورزید و پارسا باشید. همانا شما را پایانی است؛ پس، خود را به آن پایان (بهشت) رسانید.

(نهج‌البلاغه)

۶. امام علی (علیه السلام):

قَلیل تَدُوم عَلیه، أرجَی مِن کَثِیر مَملُولٍ مِنه؛ کار (خیر) اندک، که بر آن مداومت ورزی، از کار بسیار که از آن خسته شوی، امیدوار کننده‌تر است.

(نهج‌البلاغه)

۷. امام على (علیه السلام):

عَلَیکُم بالجِدّ والاجتِهاد والتَأهُّب والاستِعداد؛ بر شما باد به تلاش و سخت‌کوشی و مهیا شدن و آماده گشتن.

(نهج‌البلاغه)

۸. امام على (علیه السلام):

إذا هبت أمراً فقع فیه، فإنّ شدّه توقّیه أعظم ممّا تخاف منه؛ هرگاه از کاری ترسیدی، خود را بـه کام آن بینداز، زیرا ترس شدید از آن کار، دشوارتر و زیان‌بارتر از اقدام به آن کار است.

(غررالحکم، ۸۹۵۵)

۹. امام على (علیه السلام):

طَاعَه الله سُبحانَه لا یَحُوزها إلاّ مَن بَذل الجِدّ واستَفرَغ الجَهد؛ به طاعت خدای سبحان دست نیابد مگر کسی که تلاش کند و نهایت کوشش خود را به کار گیرد.

(غررالحکم،۶۰۰۹)

۱۰. امام علی(علیه السلام):

الشَّرفُ بِالهِمَم العَالِیه لابِالرمَمِ البَالِیه؛ شرافت به همت های بلند است نه به استخوان های پوسیده.

(نهج‌البلاغه)

۱۱. امام علی(علیه السلام):

اقصِر هِمَّتَک عَلی مَا یلزمُک و لا تخُض فِیما لایعنِیک؛ همّت خود را صرف چیزهایی کن که به آن نیاز داری و آنچه را به کار ت نمی آید پی گیری مکن.

(نهج‌البلاغه)

۱۲. امام علی(علیه السلام):

إنَّ سَمتَ هِمَّتکَ لإصلاحِ النّاس فَابدَء بِنَفسِک، فَإن تُعاطِیک صلاح غَیرِک و أنتَ فاسِدٌ أکبَر العَیب؛ اگر همت والای اصلاح مردم را در سرداری، از خودت آغاز کن، زیرا پرداختن تو به اصلاح دیگران، در حالی که خود فاسد باشی بزرگترین عیب است.

(نهج‌البلاغه)

۱۳. امام علی (علیه السلام):

قَدرُ الرَّجُلِ على قَدرِهِمَّتِهِ؛ اندازه هر کس به اندازه همت او است.

(منتخب میزان الحکمه، ۳۱۴)

۱۴. امام على (علیه‏السلام):

الکَرَمُ نَتیجَهُ عُلُوِّ الهِمَّه؛ کَرَم داشتن، زاییده بلندى همّت است.

(غرر الحکم، ۱۴۷۷)

۱۵. حضرت علی (علیه السلام):

کَفى بِالمَرءِ غَفلَهً أن یَصرِفَ هِمَّتَهُ فیما لا یَعنیهِ؛ غفلت آدمى را همین بس که همّتش را در آنچه به کارش نمى‏ آید، صرف کند.

(نهج‌البلاغه)

۱۶. حضرت علی (علیه السلام):

کُن بَعیدَالهِمَمِ إذا طَلَبتَ، کَریمَ الظَّفَرِ إذا غَلَبتَ؛ هرگاه در پى‏چیزى هستى، بلندْ همّت باش و آن‏گاه که چیره شدى، در پیروزى کریم باش.

(نهج‌البلاغه)

۱۷. امام علی (علیه السلام):

آفَه النُّجْحِ الْکَسَلُ؛ آفت موفقیت تنبلی است.

(میزان الحکمه، ج ۱۱،ص ۵۱۸۴)

۱۸. امام علی (علیه السلام):

مَنْ دَامَ کَسَلُهُ خَابَ أَمَلُه؛ کسی که پیوسته تنبلی کند، در رسیدن به آرزویش ناکام ماند.

(میزان الحکمه، ج ۱۱،ص ۵۱۸۴)

۱۹. امام علی (علیه السلام):

مِنْ سَبَبِ الْحِرْمَانِ التَّوَانِی؛ یکی از عوامل محرومیت سستی (در کار) است.

(نهج‌البلاغه)

۲۰. امام علی (علیه السلام):

ضَادُّوا التَّوَانِیَ بِالْعَزْم؛ با عزم و اراده به جنگ سستی بروید.

(میزان الحکمه، ج ۱۱،ص ۵۱۸۴)

۲۱. امام حسن (علیه السلام)

لامُرُوَّه لِمَن لاهِمَّه لَه؛ کسی که همت ندارد مروت ندارد.

(بحار الانوار، ج ۸ ، ص ۱۱۱)

۲۲. امام حسن (علیه‏السلام):

اِتَّقُوا اللّهَ عِبادَ اللّهِ وَ جِدُّوا فی الطَّلَبِ وَ تِجاهِ الْهَرَبِ وَ بادِرُوا الْعَمَلَ قَبْلَ مُقَطِّعاتِ النَّقِماتِ وَ هادِمِ الَّذّاتِ؛ ای بندگان خدا! تقوا پیشه کرده و برای رسیدن به خواسته‏ها تلاش کنید و از کارهای ناروا بگریزید و قبل از آنکه ناگواری ها به شما روی آورند و نابود کننده لذات [مرگ] فرا رسد، به کار[های نیک] مبادرت ورزید.

(بحار الانوار، ج ۱، ص ۲۱۸)

۲۳. امام حسن (علیه‏السلام):

وَ اعْمَلْ لِدُنْیاکَ کَاَنَّکَ تَعیشُ اَبَدا وَ اعْمَلْ لآخِرَتِکَ کَاَنَّکَ تَمُوتُ غَداً؛ برای دنیایت چنان کار کن که گویا برای همیشه [در این دنیا] خواهی بود. و برای آخرتت [نیز چنان] سعی و تلاش کن که گویا فردا از دنیا خواهی رفت.

(تحف العقول، ص۴۰۸،ح ۲۰)

۲۴. امام سجاد(علیه السلام):

اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْهَمِّ وَ الْحَزَنِ وَ الْعَجْزِ وَ الْکَسَلِ؛ بار خدایا، من از غم و اندوه و ناتوانی و تنبلی به تو پناه می‏برم.

(میزان الحکمه، ج۱۱، ص۵۱۸۸)

۲۵. امام باقر (علیه السلام):

إیَّاکَ وَ الْکَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا مِفْتَاحُ کُلِّ شَرٍّ؛ از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز، زیرا که این دو کلید هر بدی می‏باشند.

(میزان الحکمه، ج ۱۱، ص۵۱۸۶)

۲۶. امام باقر (علیه السلام):

إنِّى لأبغضُ الرَّجُل أن یَکُون کسلاناً عَن أمرِ دُنیَاه، و مَن کَسَل عَن أمرِ دُنیاه فَهُو عَن أمر آخِرتِه أکسلَ؛ من مردى را که در کار دنیایش تنبل باشد مبغوض میدارم و کسى که در کار دنیا تنبل باشد، در کار آخرتش تنبل تر است.

(وسائل الشیعه، ج۱۲، صفحه ۳۷)

۲۷ امام باقر (علیه السلام):

إیَّاکَ وَ الْکَسَلَ وَ الضَّجَرَ َإِنَّهُمَا مِفْتَاحُ کُلِّ سُوء؛ از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز، زیرا که این دو کلید هر بدی می‏باشند.

(وسائل الشیعه ، ج ۱۲، ص ۳۹)

۲۸. امام صادق (علیه السلام):

إیَّاکَ وَ الْکَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا یَمْنَعَانِکَ مِنْ حَظِّکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ الاْآخِرَهِ؛ از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز، زیرا که این دو خصلت تو را از بهره دنیا و آخرت باز می دارند.

(میزان الحکمه، ج ۱۱، ص۵۱۸۶)

۲۹. امام صادق(علیه السلام):

تَرْکُ التِجارَﮤِ ینْقَصُ الْعَقْلَ؛ رها کردن کسب و کار، عقل را کم می‌کند.

(وسائل‌الشیعه، ج۱۷، ص۱۴)

۳۰. امام صادق(علیه السلام):

مَن طَلَبَ الدُّنیا اِستِعْفافاً عَنِ النّاسِ وَ سَعْیاً عَلی اَهْلِهِ وَ تَعَطٌّفاً عَلی جارِهِ لَقَی اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ الْقِیامَـﺔِ وَ وَجْهُهُ مِثلُ القَمَرِ لَیْلَـﺔَ الْبَدْرِ؛ هرکس دنیا را طلب کند به قصد این که آبروی خود را از مردم حفظ، رفاه خانواده‌اش را تأمین و به همسایه‌اش کمک کند، وقتی با خدا دیدار کند، چهره‌اش همانند ماه شب بدر می‌درخشد.

(وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۲۱)

۳۱. امام صادق(علیه السلام):

کُلُّ ذی‌صَناعَهٍ مُضطَرًّ اِلی ثَلاثِ خِصالٍ یَحْتلِبُ بِها الْکَسْبَ: و هُوَ اَن یَکُونَ حاذِقاً بِعِلْمٍ مُؤَدّیاً لِلْاَمانَهِ فیهِ، مُسْتَمیلاً لِمَنِ اسْتَعْمَلَهُ؛ هر اهل فنی برای موفقیت در کسب و کار خود (که کارش بگیرد) به سه مطلب نیازمند است:

– تخصص و باهوشی در فن و حرفه مورد نظر.

– امین باشد و در کار و مال مردم، امانت و درستی را حفظ کند.

– با کارفرما و صاحب کار، خوش‌برخورد و خوش‌قلب باشد.

(بحارالانوار، ج۷۵، ح۲۳۵)

۳۲. امام صادق(علیه السلام):

مَنْ طَلَبَ التَّجارَﺓ اِستَغْنَی عَنِ النّاسِ؛ هرکس دنبال تجارت رود از مردم بی‌نیاز می‌شود.

(وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۱۲)

۳۳. امام صادق(علیه السلام):

      یا هِشامُ! اِنْ رَأَیت الصِّفَّینِ قَدِ الْتَقَیا فَلا تَدَعْ طَلَبَ الرِّزقِ فی ذلکَ الْیوْمِ؛ اگر در خط مقدم جبهه، درگیری شروع شد، باز هم کار کردن و طلب روزی را در آن روز ترک نکن.

(کافی، ج۵، ص۷۸)

۳۴. امام صادق(علیه السلام):

اَلکادُّ عَلَی عِیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللهِ؛ کسی که خود را برای روزی خانواده‌اش به زحمت می‌اندازد و کار می‌‌کند مانند رزمنده‌است که در راه خدا می‌جنگد.

(کافی، ج۵، ص۸۸)

۳۵. امام صادق (علیه السلام):

اوصِیکَ بتَقوی الله والوَرع والاِجتِهاد واعلَم أنّه لا یَنفَع اجتِهادٌ لا وَرع فیه؛ تو را به تقوای الهی و پارسایی و کوشش سفارش می‌کنم و بدان که کوششی که در آن پارسایی نباشد، سودی نمی‌دهد.

(کافی، ج ۲ ص ۷۶)

۳۶. امام صادق (علیه السلام):

لا تَکسِلُوا فِى طَلبِ مَعایِشَکُم فَإنَّ آبائَنا کَانُوا یَرکَضُون فِیها و یُطلِبونَها؛ در طلب روزى و نیازهاى زندگى تنبلى نکنید، چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن میدویدند و آنرا طلب مى کردند.

(وسائل الشیعه، ج۱۲، ص ۳۸)

۳۷. امام صادق (علیه السلام):

لاتَکسل عَن مَعِیشَتک فَتَکون کَلّاً عَلى غَیرک؛ در معاش دنیوى خود تنبلى مکن که سربار دیگران باشى.

(فروع کافى، ج ۵، ص ۸۶)

۳۸. امام موسی کاظم (علیه السلام):

اِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ لَیبْغِضُ الْعَبْدَ النَوّامَ، اِنَّ اللهَ یبْغِضُ الْعَبْدَ الفارِغَ؛ خداوند دشمن بنده ای است که زیاد می خوابد و بیکار است.

(وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۳۸)

۳۹. امام رضا(علیه السلام):

الَّذی یطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یکُفُّ بِهِ عِیالَهُ اَعْظُمُ اَجْراً مِنَ الْمُجاهِدِ فی سَبیلِ اللهِ؛ کسی که دنبال روزی می‌رود تا آبروی خود و خانواده‌اش را حفظ کند، اجر و پاداشش از رزمنده‌ای که در راه خدا جنگ می‌کند بیشتر است (عرق کارگر معادل خون شهید است.)

(وسائل الشیعه، ج۱۷، ص۶۷)

۴۰. ابو عمرو الشیبانی:

  رأیت أبا عبدالله وبیده مسحاه وعلیه إزار غلیظ یعمل فی حائط له والعرق یتصابّ عن ظهره فقلت: جعلت فداک أعطنی أکفک فقال لی: إنّی احبّ أن یتأذّی الرجل بحرّ الشمس فی طلب المعیشه؛ ابو عمرو شیبانی نقل می کند: امام صادق (علیه السلام) را دیدم که در دستش بیلی بود و ازاری ضخیم بر تن داشت و در بوستان خود کار می کرد و عرق از پشت او سرازیر بود. عرض کردم: فدایت شوم! اجازه بدهید من به جای شما کار کنم. فرمود: من دوست دارم که مرد برای تأمین معیشت خود در گرمای آفتاب اذیّت شود.

(کافی: ج۵،ص ۷۷)