چهره عدل مهدوی در ادعیه و زیارت امام مهدی(ع)

اشاره

ادعیه اهل بیت: یا قرآن صاعد به گونه ای همسو با قرآن کریم، فرهنگ عدالت خواهی و عدالت گستری را در جامعه اسلامی دنبال می کند.

ادعیه ویژه حضرت مهدی(ع) بسیار متنوّع، ولی هدفمند و با روشی ویژه، سمبل های عدالت خواهی و عدالت گستری را در یک وارث حقیقی و زنده و حاضر در صحنه جوامع بشری مورد توجه ویژه قرار داده و با برقراری ارتباط معنوی دعاکننده با او، مجموعه آرمان های الهی عدالت مدار را با ظلم ستیزی از درون انسان تحوّلی زیربنایی به وجود می آورد، تا انسان های منتظرِ قیامِ پرچمدار حق طلب و عدل گستر را در حالت آماده باش کامل و بصیرت همه جانبه در آورد، و احیای کتاب و سنّت در دولت حضرت مهدی(ع) در این ادعیه، سمبُل حق گرایی و حق گستری و عدالت خواهی معرفی شده است.

فرهنگ عدالت مداری و ستم ستیزی در ادعیه اهل بیت و همسویی قرآن صاعد با قرآن نازل

ادعیه اهل بیت را قرآن صاعد می گویند. این نامگذاری بدون علّت نمی تواند باشد. تشابه مفاهیم مطرح شده در ادعیه اهل بیت: با مفاهیم مطرح شده در قرآن کریم، بلکه مطرح شدن مفاهیم قرآنی به صورت دعا و بازخوانی این مفاهیم در قالبِ ادعیه، مایه تعمیق و نهادینه شدن این مفاهیم می گردد و در دعا کردن و دعا خواندن، این مفاهیم را از عمق وجود خودمان بر زبان می آوریم و آن ها را به سمت و سوی معبودِ خود، با اظهار راز و نیاز بالا می بریم.
یکی از مفاهیم بسیار مهم و ارزشمند قرآن کریم که در ادعیه اهل بیت و زیارات ویژه امام مهدی(ع) مطرح شده است، مفهوم ارزشی عدل گرایی و ستم ستیزی می باشد.

مراتب متفاوت این مفهوم را به خوبی در ادعیه و زیارات امام مهدی(ع)

می توانیم ببینیم. منظور از مراتب، مراحل تحوّل و تکامل انسان نسبت به شناخت آن تا بالاترین مرتبه تحقق عدالت در جامعه بشری و تجلی آن مفهوم در تمام ابعاد جامعه می باشد.

مراتب مذکور را می توانیم به شکل ذیل یادآوری کنیم:

عدالت شناسی، عدالت دوستی، عدالت گرایی، عدالت خواهی (عدالت طلبی)،عدالت مداری، عدالت پروری، عدالت گستری و در برابر آن ستم شناسی، ستم ستیزی، ستم گریزی که در عبارت های مختلف ادعیه اهل بیت: به ویژه در زیارات امام مهدی(ع) به چشم می خورد و فرهنگ عدالت مداری و ستم ستیزی را در جان و روان پیروان اهل بیت: شکوفا می سازد.

دعاهای ویژه حضرت مهدی(ع)

دعاهای ویژه حضرت مهدی(ع) عبارتند از:

الف. دعا درباره مسأله مهدویت و شخص امام مهدی(ع) .

ب. دعاهای رسیده از امام مهدی(ع) برای پیروان خود، که برخی برای حل مشکلات شخصی (فردی) یا اجتماعی و برخی برای حل مشکلات جامعه اسلامی بیان شده است که:

أ.گاهی به نوع ستم ها و مشکلات توجه می دهد.

ب. گاهی دیگر به فرد موعود برای حل این مشکلات، که خودِ امام زمان(ع) می باشد توجه می دهد، و حفظ و بقای او را برای تحقق آرمان های عالی اسلامی از خداوند عادل و رحمان می طلبد و گاهی به هر دو مورد توجّه می دهد.

در این ادعیه نمودی و نمایشی زیبا از فرهنگ عدالت مداری و ستم ستیزی می بینیم.
این ادعیه از لحاظ اختصار و تفصیل بسیار متنوّع است: گاهی بسیار کوتاه یا متوسط و گاهی مفصل و طولانی. با توجه به نوعِ مطالب مطرح شده در هر یک از دعاهای کوتاه، متوسط و طولانی، اولویت های اعمال شده در این دعاها بدست می آید.
چنانچه به نام ها و محتوای این ا دعیه توجه شود، دعاهای توجه دهنده به شخص امام مهدی(ع) و جایگاه و موقعیت الهی او و نقش و اهداف مورد نظر اسلام برای وجود او، حداقل به پنج عنوان می توان دست یافت:

الف.دعاهای فرج و استغاثه.

ب. دعاهای توسّل.

ج .ـ صلوات (و درود فرستادن).

د. دعاهای ندبه.

هـ. دعاهای عهد.

در صورتی که مفاهیم مطرح شده در این دعاها را جمع بندی نماییم به دورنمایی روشن و گویا از خطوط کلی حکومت عدل مدار امام مهدی(ع) رهنمون می شویم و با بازخوانی این دعاها، با توجه به فراوانی هر یک از مفاهیم و ارزش ها و خطوط و اصول کلی یا برنامه های تفصیلی، می توانیم به اهمیت و جایگاه هر مفهوم با ارزش آن اصول مذکور پی ببریم.
همسویی سایر ادعیه اهل بیت نیز با ادعیه ویژه امام مهدی(ع) در زمینه عدالت مداری و عدالت گستری قابل توجه بوده و تمام آن ها در فرهنگ سازی نقش ویژه دارند؛ زیرا فرهنگ اسلامی اهل بیت: بر اساس و پایه ای ارزشی استوار بوده و عدالت گستری و ظلم ستیزی خمیر مایه مواضع اهل بیت: در کردار و رفتار و گفتار آنان بوده، به گونه ای که در پرتو عبودیت حق تعالی، عبودیت و عدالت مداری، دوشادوش هم مطرح می گردند و بر پایه عدل مطلقِ الهی تمام برنامه ها و الگوها ترسیم و ارزیابی می شوند. و ضمن بیان تکیه گاههای عدالت پروری و عدالت گستری، به ریشه یابی ستم گری در انسان پرداخته و به نمونه ها و الگوهای عدالت خواه، عدالت مدار و ظلم ستیز توجه داده می شود.

بدین ترتیب می بینیم که با یک روش علمی و با شیوه ای عملی و بسیار متین به ستم ستیزی، عدالت مداری و عدل پروری پرداخته شده است.

پایه های عدالت پروری و ظلم ستیزی در ادعیه مهدوی

بنابر آنچه گذشت می توان گفت که پایه های عدالت پروری و عدالت گستری در ادعیه شریفه به شکل ذیل قابل طرح و بررسی می باشد:

عدالت مداری حق یک اصل پذیرفته شده و مورد قبول همه انسان ها می باشد.
این عدالت مداری در قلمرو تکوین و تشریع دوشادوش هم بوده و از همدیگر جدا نمی شوند.
برای تحقق عدالت باید از درون انسان ها شروع کنیم تا به گسترش عدالت در سطح جامعه بشری موفق شویم.
برای تضمین عدالت پروری احتیاج به انسانهای عدالت مدار، عدالت پیشه و عدالت پرور داریم، که در تمام جوامع بشری از طرف خدای متعال برای هدایت بشر برانگیخته شده اند و حجت های معصوم الهی که خود عدالت پیشه و ظلم ستیز بوده اند بیانگر این عدالت مداری الهی و ستم ستیزی بوده و انبیا و اولیای معصوم، سلسله ای بهم پیوسته و وارث و مکمّل همدیگر بوده اند تا بشر را به عالی ترین مراحل عدالت رهنمون نمایند.
با توجه به اصل فوق که می گوید: (( تا انسان ها از درون متحوّل نگردند و ریشه های ستم گری در درون وجودشان خشکانده نشود، عدل پروری و عدالت گستری امری ناممکن و غیرعملی خواهد بود)) ادعیه بزرگترین نقش را در این بُعد می توانند ایفا کنند و باعث پاکسازی انسان از درون شوند. تاریخ پیروان اهل بیت: این واقعیت را نیز به خوبی نشان داده است.
خدای عادل و رحیم، اولین و مهم ترین تکیه گاه، فطرت سالم انسان ها دومین تکیه گاه، و رهبران معصوم الهی که صد در صد عدل پیشه اند، بهترین الگو و سومین تکیه گاه برای عدل پروری و عدالت گستری می باشند.
زمینه های ستم و ستمگری و انحراف در ادعیه شریفه مورد توجه قرار گرفته، و به قلمروهای فردی و اجتماعی عدل نیز اشاره و در برخی زمینه ها به تفصیل پرداخته شده است. در حقیقت به شاخص های ستمگری و عدالت گستری نیز تذکر داده شده و دور نمای عدل مهدوی ترسیم شده است.

در دعاهای عصر جمعه و… عموماً به این زمینه ها، قلمروها و ابعاد بیش تر توجه شده است. نمونه هایی از ادعیه ذیلاً بیان می شود:

«اللهم صلّ علی محمّد سید المرسلین و خاتم النبیین و حجه ربّ العالمین…»؛

«اللهمّ ادفع عن ولیّک و خلیفتک و حجّتک علی خلقک و لسانک المعبّر عنک…»؛

«اللهمّ عرّفنی نفسک فانّک ان لم تعرّفنی نفسک لم اعرف رسولک…»[۱]؛

«دعای افتتاح»؛

«دعای ندبه».

تمام مفاهیم ارزشی در ادعیه اهل بیت: به صورت یک منظومه بهم پیوسته مطرح می گردد و هر چند در هر دعا یک یا چند مفهوم مورد توجه قرار داده می شود، اما با یک نگاه جامع به ادعیه اهل بیت: این منظومه بسیار قابل توجه بوده و در دعاهای تک مفهومی نیز از این پشتوانه منظومه وار استفاده می شود، خواننده ادعیه در مکتب اهل بیت: چنانچه به تمام مفاهیم ادعیه توجه نماید، به تمام ابعاد ارزشی تسلط پیدا می کند و ذهنیت شخص تک بعدی رشد نمی کند.
کتاب و سنّت در ادعیه اهل بیت: سمبُل عدالت مداری است.[۲] به همین دلیل احیای کتاب و سنت، در سیره اهل بیت: و به ویژه در سیره امام مهدی(ع) هدفی اساسی و سمبلیک بوده، که نشان دهنده قیام امام(ع) به قسط، احیا کننده عدل، نابود کننده ظلم و نفی کننده تحریف ها و کژروی ها است.

به نمونه هایی از این اصل در آخر این بخش که در ادعیه مهدوی آمده است توجه خواهیم نمود. ضمناً فراموش نکنیم که پیامبر اسلام(ع) تمسّک به کتاب و سنت را (البته سنتی که نزد عترت است، عترتی که تجسّم عینی کتاب و سنت است) مایه مصونیت امت از انحراف معرفی کرده است و احیای سنّت واقعی را احیای اسلام و قرآن می داند که در دعاهای حضرت مهدی(عج) مکرّراً به این مطلب تذکر داده شده است.

اهل بیت عموماً خود را قائم به حق معرّفی نموده و این ویژگی را خدای متعال و پیامبر اسلام(ع) برای آنان قرار داده[۳] و امام مهدی(عج) سمبل این قیام به حق و بارزترین مصداق قیام به حق معرّفی شده است[۴].

به همین دلیل ذکر نام امام مهدی(ع)، یادآوری نام او و دعا برای وجود مبارک او، یاد قیام به حق و عدالت گستری او است، و مهدویت و عدالت گستری لازم و ملزوم هم بوده، چنان که روایات نبوی بر این تلازم صحه گذاشته و خود پیامبر(ع) آن را آغاز نموده است. و در تمام ادعیه ای که به تعجیل فرج آل محمد(ع) توجه داده شده است، به تعجیل فرج و ظهور امام مهدی(ع) منصرف بوده[۵] و تمام آن ها تعجیل فرج جامعه انسانی و طلوع آفتاب عدالتِ مهدوی بر جامعه بشری را خواهان است.

احیای کتاب و سنّت در دولت مهدوی، سمبل احیای حق و عدالت گستری

…اللهم و صلّ علی ولیّک المحیی سنّتک، القائم بأمرک، الداعی الیک الدلیل علیک، حجّتک علی خلقک و خلیفتک فی أرضک و شاهدک علی عبادک… اللهم جدّد به ما امتحی (محی) من دینک، و أحی به ما بُدّل من کتابک، و أظهر به ما غُیّر من حُکمِک، حتی یعودَ دینُک به و علی یدیه غضّاً جدیداً خالصاً مخلصاً، لا شکّ فیه و لاشبهه معه و لاباطل عنده و لابدعه لدیه. اللهمّ نوّر بنوره کل ظُلمه و هدّ برکنه کلّ بدعه، و اهدم بعزّه کل ضلاله[۶]… .

در چند جمله پیش از این مقطع از دعا بر پیامبر و آل پیامبر، امامان هدایت کننده و عالمان صادق و نیکوکاران پرهیزگار، که ستونهای دین خدا و ارکان توحید او و مفسّران وحی و حجتهای خدا بر خلق او و جانشینان او در زمین او هستند درود می فرستیم.

سپس بر آخرین ولیّ خدا که احیا کننده سنّت او و قائم به امر و فرمان او و دعوت کننده به سوی او و راهنمای (مردم) به سوی او و حجتِ خدا بر خلق خدا و جانشین خدا در زمین خدا و گواه و شاهد خدا بر بندگان او است نیز درود می فرستیم،

و از او می خواهیم که آنچه از دین خدا محو و نابود شده به دست او تجدید گردد و آنچه از کتاب خدا (قرآن) تغییر داده شده و تحریف گشته به دست او احیا گردد، و آنچه از احکام خدا دگرگون و پنهان شده آشکار گردد، تا این که دین خدا به وسیله او و بر دستان او تازه و با طراوت شود به گونه ای که از هر گونه شک و شبهه در آن خالص گردد، و هر گونه باطلی و بدعتی از میان برداشته شود… خدایا با نور او تمام ظُلمتها را نورانی و با پشتوانه او هر گونه بدعتی را ویران ساز و با عزّت او هر گونه گمراهی را نابود گردان.

سلام الله الکامل التام الشامل العام، و صلواته الدائمه و برکاته القائمه التّامه علی حجّهالله و ولیّه فی أرضه و بلاده و خلیفته علی خلقه و عباده، و سلاله النبوّه و بقیّه العتره و الصفوه، صاحب الزمان و مظهر الایمان و ملقّن (معلِن) أحکام القرآن، و مطهّر الارض و ناشِر العدلِ فی الطولِ و العرض والحجه القائم المهدی الامام المنتظر المرضی (المرتضی) وابن الائمه الطاهرین الوصی بن الاوصیاء المرضیین الهادی المعصوم ابن الائمه الهداه المعصومین… .[۷]

سلام کامل و تمام خدای متعال، سلام فراگیر و رحمت پیوسته و برکات پاینده و تمام بر حجّت خدا و ولیّ او در زمین و در شهرهای آن، و بر خلیفه (و جانشین) او بر خلق و بندگانش، و بر پاک فرزند نبوّت و باقیمانده عترت و برگزیدگان او، حضرت صاحب الزمان و آشکار کننده ایمان و تعلیم دهنده (یا اعلام کننده) احکام قرآن، و پاک کننده زمین از (ستم و طغیان) و ناشر (بنیان) عدل (احسان) در طول و عرض جهان، و حجتِ قائم (به حق)، هدایت شده، امام برگزیده خدا و مورد انتظار (حق جویان و حق پویان) فرزند امامان پاک (و معصوم و برگزیده شدگان معصوم هدایت کننده و فرزند امامان معصوم هدایت کننده (خلق) به سوی حق.

در زیارت ویژه روز جمعه بر نور تابان خدا و چشم و دیده بان او در میان خلق او که هدایت یافتگان به برکت راهنمایی های او هدایت می یابند، سلام و درود می فرستیم و سپس می گوییم که ای مولای ما، با تو و آل بیت تو به خدا نزدیک می شویم و انتظار تو و انتظار ظهور حق بر دستان تو را می کشیم.

« …و انتظر ظهورک و ظهور الحق علی یدیک…»

بنا بر این، انتظار ظهور حق همان انتظار ظهور مهدی(ع) می باشد و در انتظار حق، عدل  گستری و حق گستری نهفته است.

در دعای افتتاح می خوانیم:

« …اللهم أظهر به دینک و سنّه نبیّک حتّی لایستخفی بشیء من الحق مخافه أحد من الخلق…».[۸]

خدایا! دینت و سنّت پیامبرت را بوسیله او آشکار گردان تا این که تمام ابعاد حق آشکار گردد و هیچ بخشی یا بُعدی از حق به خاطر هیچ یک از مخلوقات تو مخفی نماند یا این که مجبور باشد آن را مخفی نگه دارد… .

در حقیقت در این دعا خواستار نفی تمام زمینه های تقیه و ترس از آشکار شدن حق می باشیم، که نشان دهنده فراهم آمدن تمام زمینه های لازم برای شکوفایی حق و رشد انسان، و مطرح شدن تمام حقایق به گونه ای صریح و آشکار باشد.

در دعای معروف ندبه می گوییم:

«این بقیّه الله التی لاتخلو من العتره الهادیه؟ أین المعدّ لقطع دابر الظلمه؟ أین المنتظر لإقامه الامت والعِوَج؟ أین المرتجی لإزاله الجورِ والعدوان؟ أین المدّخر لتجدید الفرائض والسنن؟ این المتخیّر لإعاده الملّه والشریعه؟ أین المؤمّل لإحیاء الکتاب وحدوده؟ أین محیی معالم الدین و أهله؟… یا ابن الآیات والبیّنات… یا ابن طه والمحکمات… یا ابن یس والذاریات… یا ابن الطور والعادیات… لیت شعری أین استقرت بک النوی… ».[۹]

کجا است آن باقیمانده حجت های الهی که هیچگاه زمین از آنان خالی نمی ماند.

کجا است آن کسی که برای ریشه کن کردن ستمگران آماده گردیده؟

کجا است آن کسی که برای راست کردن کژی ها همه در انتظار او هستند؟

کجا است آن کسی که همه امیدوار ظهور او هستند تا ستم و طغیان گری را بر طرف سازد؟

کجا است آن کسی که برای احیای فرائض (و ا حکام قرآن) و سنت های پیامبر(ع) ذخیره شده است؟

کجا است آن کسی که برای برگرداندن ملت و شریعت ختمی مرتبت انتخاب شده است؟

کجا است آن کسی که برای احیای قرآن و حدود الهی همه در آرزوی ظهور او هستند؟

کجا است آن زنده کننده دین و اهل دین؟

… ای فرزند آیات روشن الهی… ای فرزند طه و آیات محکم الهی… ای فرزند یس و ذاریات… ای فرزند طور و عادیات… ای کاش می دانستم که کجایی و در چه نقطه ای از زمین رحل اقامت افکنده ای!

در دعای عهد اینچنین می خوانیم:

… فاظهر اللهم لنا ولیّک وابن بنت نبیّک المسمّی باسم رسولک(ع) حتی لایظفر بشیء من الباطل إلاّ مزّقه ویحقّ الحق ویحقّقه. واجعله اللهم مفزعاً لمظلوم عبادک، و ناصراً لمن لایجد له ناصراً غیرک، و مجدّداً لما عُطّلَ من احکام کتابک، و مشیّداً لما وردِ من احکام دینِک و سنن نبیّک(ع)…

… پس ای خدای ما! ولیّ خودت و فرزند دخت پیامبرت را که هم نام رسول تو می باشد، برای ما آشکار ساز تا این که تمام باطل ها را پاره کند و حق را محقّق سازد. بار خدایا! او را پناهگاه ستمدیدگان از بندگانت و یاور کسانی که جز تو یاوری ندارند قرار ده، و او را تجدید کننده و احیا کننده آنچه از احکام کتابت تعطیل شده قرار ده. و او را آباد کننده سنت های پیامبرت و برافراشته کننده پرچم های دینت قرار ده.

به امید آن روزی که شاهد ظهور حق و گسترش عدل الهی با پرچمداری یگانه فرزند ذخیره شده فاطمه دخت گرامی خاتم پیامبران باشیم و در زیر لوای او، اجرا کننده برنامه های حق آنطور که شایسته است باشیم.

پی نوشت:

[۱] . ادعیه فوق را در صحیفه مهدیه و در مفاتیح الجنان و در سایر کتب ادعیه می توانید مراجعه فرمایید.

[۲] . خدای سبحان که خود را به حق و عدل توصیف نموده و قانونگذار شایسته ای برای جهان و انسان می باشد، آنچه را در قرآن کریم بر خاتم پیامبران فرود آورده جز حق و عدل نمی تواند باشد. به همین دلیل قرآن کریم سمبل عدالت و حقانیت بوده و پرداختن آیات قرآن به فلسفه تشریع، نمودی دیگر از عدالت مداری و حق گرایی این کتاب مهیمن و عدل مدار است.

[۳] . در زیارت معروف جامعه کبیره و حدیث ثقلین و زیارات ویژه پیامبر و امیرالمؤمنین و امام حسین: به این نکته توجه داده شده است.

[۴] . «المهدی من عترتی… یملأ الأرض قسطاً و عدلاً» و سایر روایات همسو بر همین نکته دلالت دارد.

[۵] . «و عجّل اللهم فرجهم بقائمهم و أظهر اعزازه» به دعای ویژه از حضرت حجت(ع) مراجعه فرمایید.

[۶] . مفاتیح الجنان، باب اول، فصل چهارم، (صلوات روایت شده از امام زمان(ع) که برای ابوالحسن ضراب در مکه ارائه شده است).

[۷] . مفاتیح الجنان، باب اول، فصل هشتم، استغاثه به امام زمان(ع).

[۸] . همان، باب دوم، فصل سوم، اعمال ویژه شبهای ماه مبارک رمضان.

[۹] . مفاتیح الجنان، باب سوم، فصل دهم، دعای ندبه.

سید منذر حکیم

منبع: ماهنامه انتظار موعود – شماره ۱۵(خبرگزاری فارس)