نقدی بر مقاله «اندر مضرات روزه»(۲)

روزه داری و تاثیر آن بر فرد و اجتماع

اشاره:

نوشتار حاضر نقدی است بر مقاله «اندر مضرات روزه». در مقاله مزبور با برداشتی نادرست از روزه اسلامی، این دستور الهی به عنوان حکمی غیر مفید، بلکه مضر به حال فرد و جامعه معرفی شده است. در پاسخ گویی به مقاله مذکور، در نوشتار حاضر با مراجعه به منابع دینی اسلام و با روشی علمی و عقلایی، نادرستی گفتار نویسنده به تصویر کشیده شده است.

مقدمه

در بخش اول این نوشتار تحت عنوان «روزه از منظر دین اسلام» به نقد بخشی از مقاله «اندر مضرات روزه» پرداختین. نویسنده مقاله ی مذکور پس از بررسی تاریخی روزه و معرفی روزه در اسلام با انواع آن، به تبیین مضرات جسمی و روانی روزه بر شخص روزه دار می پردازد و در پایان مقاله خود تاثیر منفی روزه داری بر اجتماع را بیان می کند. در پاسخ گویی به نویسنده مقاله مورد نظر، در این بخش از نوشتار خود، به نقد گفتار وی پیرامون مضرات فردی و اجتماعی روزه خواهیم پرداخت.

آثار جسمی روزه بر بدن

نویسنده، دین سالاران را متهم می کند که از قدیم و ندیم در تلاش بوده اند تا روزه را با توسل به دانش پزشکی توجیه کنند و آن را نیاز اجتناب ناپذیر بهداشتی برای بدن قلمداد نمایند؛ اما به گفته او روزه داری برای اکثریت مردم که از سوء تغذیه رنج می برند زیان بخش است به خصوص انسان های زحمت کشی که مجبورند ساعت ها در زیر آفتاب کار کنند. وی همین مطلب را دلیلی بر افزایش تعداد مراجعین به بیمارستان ها و استفاده از داروهای قلبی و گوارشی، در ماه رمضان می داند. عوارض دیگر سوء تغذیه ناشی از روزه را خستگی و کاهش مصونیت بدن معرفی می کند و این را چراغ سبزی برای ابتلای فرد به انواع بیماری ها می بیند و به ما خبر می دهد که تمام عوارض پیش گفته در رابطه با انسان های فقیر روزه دار در ایران دیده شده است. در ادامه، روزه را بدترین عامل در تشدید بیماری های عضلانی و استخوانی و کسانی که وزنشان پایین تر از حد معمول است یا از بیماری های قلبی و گوارشی رنج می برند دانسته و روزه داری را برای زنان باردار، پیران، کودکان و نوجوانان در حال رشد، سمی کشنده می پندارد و اینکه موجب پایین آمدن فشار خون و افزایش ضربان قلب و تشدید بیماری های عروقی می شود.

هر چند روزه اگر با تمامی معیارهای اسلامی انجام پذیرد می تواند برای بدن بسیار مفید باشد[۱] اما این نه تمام هدف از تشریع روزه است و نه در اثباتش وابسته به دانش پزشکی است. اگر چه نویسنده از افزایش آمار بیماران قلبی و گوارشی در ماه روزه (البته بدون ارائه مستندی در این باب) خبر می دهد اما بهتر بود قبل از اینکه دین را به عنوان متهم اصلی معرفی نماید دستورالعمل اسلام را در این رابطه می دید و عمل دینداران را با آن مقایسه می نمود. به طور کل می توان آنچه که ذهن نویسنده را پریشان و احساساتش را جریحه دار نموده را تصویری نادرست از حکم روزه اسلامی دانست چراکه روزه داری در اسلام مشروط به شرایطی است که توان جسمی فرد در انجام آن یکی از مهم ترین آن هاست به گونه ای که تخطی از این شرط هم حرام الهی شمرده شده است و هم روزه شخص روزه دار پذیرفته نخواهد بود. به فتوایی در این رابطه توجه نمایید:

«یکى دیگر از شرائط صحت روزه، نداشتن بیمارى یا درد چشم است؛ البته بیمارى و درد چشمى که روزه برایش ضرر دارد؛ یعنى درد آن را شدیدتر و یا بهبودش را دیرتر و یا خرابى و بیماریش را شدیدتر مى سازد؛ حال چه اینکه یقین به این آثار سوء داشته باشد و یا صرفا احتمال آن را بدهد که باعث دلواپسى و ترسش باشد، و همچنین [است] کسی که مى ترسد اگر روزه بگیرد دچار بیمارى و ضرر  شود؛ البته این [ترک روزه به سبب ترس] در صورتى است که ترس او منشائى عقلانى و قابل اعتناء نزد عُقلا داشته باشد که در این صورت نیز روزه اش صحیح نیست و جایز بلکه واجب است بر او که افطار کند، و اما صرف ضعف و سستى مجوز افطار نیست هرچند که ضعف مفرط باشد؛ بله اگر به حدى برسد که عادتاً قابل تحمل نیست جائز است افطار کند، و اگر به خیال اینکه روزه برایش ضرر ندارد روزه بگیرد و بعد از فراغت از آن معلوم شود که اشتباه کرده و از ناحیه روزه صدمه دیده در صحت آن روزه اشکال است بلکه صحیح نبودن آن خالى از قوت نیست.»[۲]

این فتوا به خوبی پاسخ گوی اشکالات نویسنده است و از این رو کلام در این موضوع را کوتاه می کنیم و قضاوت را به مخاطبان می سپاریم.

آثار روانی روزه بر روزه دار

نویسنده، روزه داری در کشور های اسلامی را موجب تاثیرات مخرب روانی هم بر روزه داران و هم روزه خواران می داند و در توضیح این مطلب به نکات ذیل اشاره می کند:

الف. تشنگی و گرسنگی عاملی در دچار شدن به عصبانیت و کج خلقی است.

ب. فردی که نتوانسته روزه بگیرد احساس گناه می نماید و این احساس تا پایان عمر در او باقی می ماند و وی را دچار افسردگی می کند و چه بسا از ترس عذاب آخرت و آتش جهنم تا آخر عمر در حالت وحشت روحی به سر برد. همچنین کسانی که به سبب پیری یا بیماری نتوانند تا آخر عمر روزه بگیرند باید تا آخر عمر بار گناه مرتکب نشده را بدوش کشند و بترسند و بلرزند و مرتباً ذکر بگویند و استغفار کنند.

ج. محدودیت در رابطه جنسی زن و شوهر (اجازه رابطه جنسی فقط از افطار تا سحر به شرط غسل نمودن پیش از طلوع آفتاب) هم علیه طبقه فقیر جامعه است که مجبورند بیرون از خانه به حمام روند و غسل کنند و اغلب برای انجام این کار آه در بساط ندارند؛ و هم علیه زن و شوهری که مجبورند به هم دست نزنند و محرومیت جنسی را با تمام عوارض روانی آن تحمل کنند و یا به دور از اغیار، کار خود را انجام دهند و دم نزنند و اجباراً با دروغ و ریا زندگی کنند.

د. روزه داران در شرایط گرسنگی و تشنگی تصمیماتی را در رابطه با زندگی می گیرند که با عقل سلیم سازگار نیست و با به اجرا در آوردن آن ها پس از ماه روزه، تعادل زندگی خود را به هم می زنند و خود را دچار دردسر فراوان می سازند.

در پاسخ به نکاتی که نویسنده مقاله مورد نقد بیان نموده، توجه به مطالب زیر راه گشاست:

۱. نسبت دادن «تشدید عصبانیت و کج خلقی در ماه روزه» به تمامی روزه داران صحیح نیست و نویسنده نیز مدرکی بر این ادعا ارائه ننموده است. به علاوه با تغذیه مناسب در دو وعده غذایی افطار و سحر می توان مواد لازم را به بدن رساند و در این صورت دلیلی وجود ندارد تا میان روزه داری و کج خلقی ملازمه دانست. از این ها گذشته تاثیر روزه داری به خصوص در ماه رمضان بر روح و روان افراد جامعه و فضای عمومی اجتماع چنان قوی است که رفتارهای ناهنجاری چون جرم و جنایت به میزان قابل توجهی کاهش می یابد.[۳] نیز، به گفته متخصصان، روزه با کاهش اضطراب و تقویت اراده، وسواس را درمان می کند و بیدار شدن در سحر برای عبادت و خوردن سحری که یک تغییر برنامه در خواب محسوب می شود، در درمان افسردگی مؤثر است.[۴]

۲. همانطور که در رساله های عملیه آمده است کسی که به دلیل موجهی نتواند در ماه رمضان روزه بگیرد می تواند با قضا نمودن روزه یا دادن کفاره (با توجه به مورد هر یک)[۵] از عهده آن خارج شود و چانچه شخصی که کفاره روزه بر او واجب شده توانایی جسمی و مالی برای انجام آن احکام را ندارد با یک استغفار از عهده روزه های واجب خارج می شود.[۶] آیا با این وجود جایی برای افسردگی یا ترس از عذاب اخروی یا بار گناه به دوش کشیدن باقی می ماند. پاسخ این سوال را به خواننده گرامی واگذار می کنیم.

۳. اسلام دین اعتدال است و احکامش را بر پایه اعتدال عرضه نموده است. شب هنگام که طبیعتاً زمان استراحت و گرد آمدن اعضای خانواده است را برای روابط زناشویی قرار داد و روز هنگام را زمان روزه داری و پرهیز، تا به این وسیله ضمن تاکید بر انجام تکالیف انسان پرور و پاسخ گویی به نیازهای روحانی و توجه به زندگی اخروی، نیازهای غریزی و ضروری زندگی دنیوی وی نیز تامین شود. آیا مرد و زنی که به این حد راضی نیستند و جانب افراط را در پیش گرفته اند مستحق مذمت هستند یا روزه اسلامی؟

اسلام در تشریع حکم روزه بسان دیگر احکامش، توانایی افراد را از نظر دور نداشته و کسانی که قادر به انجام هر کدام از تکالیف الهی نیستند را با معرفی تکلیفی جایگزین و در حد توان، راهنمایی کرده است؛ به عنوان مثال: کسی را که غسل به گردن دارد اما توانایی تهیه آب را ندارد به انجام تیمم امر نموده است.[۷]

۴. بدون شک هر کدام از پرخوری و سوء تغذیه برای بدن و فعالیت های ذهنی مضر است و بهترین شیوه، رعایت اعتدال در تغذیه است ولی سؤال اینجاست که آیا روزه داری با دو وعده غذایی افطار و سحر همراه با رعایت توصیه های لازم پزشکی در این خصوص، را می توان سوء تغذیه نام نهاد؟ آیا با رعایت این شرایط، فعالیت ذهن مختل می شود؟ ادعای نویسنده در این خصوص نیز بی دلیل است.

توجه به این نکته نیز خالی از لطف نیست که نویسنده، ماه رمضان را ماه رنج و فشار زن و مرد و کودک و پیر معرفی می کند و در ادامه می نویسد: «بیخود نیست که مسلمانان در پایان ماه روزه جشن می گیرند زیرا بار سنگینی را بر زمین گذاشته اند.» و آنگاه به تمسخر می گوید: «کسی نیست از آنان بپرسد چه ضرورتی داشت که خود را شکنجه دهید؟»

در پاسخ به این گفته ی حقیقتاً شگفت انگیز نویسنده، کافی است به کلامی از امام علی(ع) توجه کنیم که فرمود:

«این [عید فطر] عید کسی است که خدا روزه اش را پذیرفته، نماز او را ستوده و هر روز که خدا نافرمانی نشود، آن روز عید است.»[۸]

و در کلامی دیگر فرمود:

«اى مردم! این روز شما [روز عید فطر] روزى است که نیکوکاران در آن پاداش مى گیرند و زیانکاران و تبهکاران در آن مایوس و ناامید مى گردند و این شباهتى زیاد به روز قیامت دارد. پس با خروج از منازل و رهسپارى به سوى جایگاه نماز عید، خروجتان را از قبر و رفتنتان را به سوى پروردگار به یاد آورید، و با ایستادن در جایگاه نماز، ایستادن در برابر پروردگارتان را یاد کنید، و با بازگشت  به سوى منازل خود، بازگشتتان به سوى منازلتان در بهشت  برین را متذکر شوید. اى بندگان خدا، کمترین چیزى که به زنان و مردان روزه دار داده مى شود، این است که فرشته اى در آخرین روز ماه رمضان به آنان ندا مى دهد و مى گوید: هان! بشارتتان باد، اى بندگان خدا که گناهان گذشته تان آمرزیده شد! پس به فکر آینده خویش باشید که چگونه بقیه ایام را بگذرانید؟»[۹]

روزه و اثرات اجتماعی آن

نویسنده، روزه داران را متهم می کند که به زمین و زمان فخر می فروشند، خود را طلبکار جامعه می دانند و از خود سلب مسئولیت می کنند. به اعتقاد نویسنده روزه دشمنی آشکار و نهان روزه داران و روزه خواران را دامن می زند و ستیز اجتماعی را در متن جامعه قرار می دهد و دروغ و ریا را از سطح فردی به کل جامعه تعمیم می دهد. روزه دار تقوا و پرهیزگاری خود را ریاکارانه به رخ می کشد و روزه خواران از ترس جان مجبورند به روزه داری تظاهر کنند. روزه حربه دست شیادان و کلاه بردارانی است که دزدی های کلان خود را در زیر پوشش آن پنهان می کنند. وی یکی از مخرب ترین پیامدهای روزه را تشدید جباریت مذهبی در جامعه می داند و در توضیح می گوید: دولت همه را مجبور به ریاضت کشی احمقانه کرده است و بر سر هر گذری گزمه گماشته تا هر که را که طبیعی ترین کار لازم برای هر موجود زنده را مانند خوردن و آشامیدن و خندیدن و شادمانی کردن انجام می دهد به چماق تکفیر بکوبند. در ماه مبارک رمضان آمار حد و تعزیر (شلاق و زندان و شکنجه) بالا می رود و بدتر از همه اینکه همسایه را به جاسوسی علیه همسایه وادار می کند و تخم بی اعتمادی را در سطح جامعه – حتی در بین خانواده ها – می کارد.

نویسنده با بیان مطالب مذکور سعی دارد که چهره ای زشت از روزه و روزه داران به تصویر کشد و حال آنکه در اینجا نیز دچار جزئی نگری شده است. بدون شک روزه داری – آن هم برای ساعات طولانی و در اواخر روز – تا حدودی موجب ضعف بدن می شود و شخص روزه دار از طراوت و شادابی ساعات اولیه برخوردار نیست. طبیعی است در چنین وضعیتی استراحت را جایگزین فعالیت می کند اما آیا این به معنای فخر فروشی است؟ در کشور های اسلامی ساعات کاری متناسب با ایام روزه تنظیم می شود و چه بسیار روزه دارانی که تا بعد از ظهر فعالیت های روزمره خود را انجام می دهند و در ساعات پایانی به استراحت می پردازند. آیا این به معنای سلب مسئولیت از خود است؟ اسلام به همان میزان که روزه داران را از ریا و فخر فروشی در مقابل دیگران منع نموده، از افرادی که به هر دلیل قادر به روزه داری نیستند خواسته است تا رعایت حال روزه دار را بنمایند و از ارتکاب اعمالی که مستلزم آزار او می شود (همچون خوردن و آشامیدن در پیش روی او) خودداری کنند. آیا این به معنای رعایت تناسب و اعتدال در جامعه اسلامی است یا دامن زدن به ستیز و دشمنی؟ آری کسانی که به حقوق دیگران احترام نمی گذارند و به قانون جامعه پایبند نیستند نه تنها در مورد روزه، بلکه هر قانونی را که منافی با آزادی مطلق خود می بینند دست آویزی برای ستیز و دشمنی قرار می دهند ولی آیا این به معنای نادرستی آن قانون است یا زیاده خواهی قانون شکن؟ عجیب است که نویسنده استفاده نابجای برخی از افراد سود جو از روزه را دلیل بر نادرستی روزه داری می بیند. چه بسیار افراد سود جویی که از عدالت، قانون و دیگر امور ارزشمند انسانی در جهت مقاصد نادرست خود بهره برداری می کنند؛ در این حال آیا عدالت و قانون را بایست از میان برداشت یا از سوء استفاده افراد سود جو ممانعت نمود؟ آنچه نویسنده جباریت مذهبی نام نهاده چیزی نیست جز نظارت بر اجرای درست یک قانون الهی و جلوگیری از قانون شکنان. مگر نه این است که قوانین عقلایی آن هنگام ضمانت اجرا پیدا می کنند که از عنصر مجازات چشم پوشی نشود؟ به نظر می رسد نویسنده نیز موافق است که در مورد هر قانونی و در هر جامعه قانون مداری وجود نیروهای بازدارنده که در مقابل افراد سود جو و قانون شکن ایستادگی می کنند امری ضروری است و به جاست از وی پرسیده شود آیا نام جباریت بر آن می نهد یا اجرای عدالت؟ از این که بگذریم شایسته بود نویسنده منبع خود در این ادعا که «دولت همه را مجبور به ریاضت کشی کرده و بر سر هر گذری گزمه گماشته تا هر که را که می خندد و شادمانی می کند به چماق تکفیر بکوبد» و این ادعا که «در ماه مبارک رمضان آمار حد و تعزیر بالا می رود و همسایه را به جاسوسی علیه همسایه وادار می کند و تخم بی اعتمادی را در سطح جامعه – حتی در بین خانواده ها – می کارد» را معرفی می نمود؛ چرا که به افسانه بیشتر شبیه است تا واقعیت.

در پایان و به رسم نویسنده مقاله «اندر مضرات روزه»، به نمونه هایی از اشعار شاعران بزرگ در ادبیات مدون که در بیان عظمت روزه سروده شده است اشاره می کنیم:

مولوی در بزرگداشت ماه رمضان چنین می گوید:

مبارک باد، آمد ماه روزه

رهت خوش باد، ای همراه روزه

شَوَم بر بام، تا مَه را ببینم

که بودم من به جان، دلخواه روزه.[۱۰]

و نیز می سراید:

ماه رمضان آمد، ای یار قمر سیما

بر بند سر سفره، بگشای ره بالا

بَستیم در دوزخ، یعنی طمع خوردن

بگشای در جنت، یعنی که دل روشن

بس خدمت خر کردی، بس کاه و جُوَش بردی

در خدمت عیسی هم، باید مددی کردن.[۱۱]

ناصر خسرو قبادیانی نیز روزه را این چنین وصف می کند:

سوی بهشت عدن، یکی نردبان کنم

یک پایه از صلات و دگر پایه از صیام.[۱۲]

نتیجه گیری

روزه اسلامی در کنار توجه به رشد جسمانی انسان ها سلامتی روان ایشان را مد نظر قرار داده و اثرات مفید و متعالی فردی را همگام با آثار نیک اجتماعی به ارمغان آورده است. این حکم الهی با تمام عظمت و آثار خود توانایی های بشری را از نظر دور نداشته و برای کسانی که نمی توانند به هر دلیل روزه بگیرند احکامی جایگزین قرار داده است.

    فهرست منابع

    قرآن

    نهج البلاغه

    ۱. بوخنگر، اتو؛ نقش روزه در درمان بیماری ها، ترجمه علی اکبر مهدی پور، تهران، کعبه، ۱۳۶۲٫

    ۲. خمینی، روح الله؛ تحریر الوسیله، ترجمه: سید محمّد باقر موسوى همدانى، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، خرداد ۱۳۸۶ش.

    ۳. خمینی، روح الله؛ رساله توضیح المسایل امام خمینی، قم، روح، ۱۳۸۰ش، چاپ دوم.

    ۴. صرافی، حمید رضا؛ مقاله مجرمان حرمت رمضان را نگاه می دارند / نگاهی به پدیده کاهش جرم در ماه مبارک رمضان، روزنامه رسالت، شماره ۷۰۵۸، بیست و چهارم مردادماه ۱۳۸۹ش.

    ۵. قبادیانی، ناصرخسرو؛ دیوان اشعار، به تصحیح مجتبی میسری، مهدی محقق، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوّم، بی تا.

    ۶. مالک، ایوب؛ روزه داری اسلامی و مسائل روان پزشکی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی فن و هنر، ۱۳۸۰، چاپ اوّل.

    ۷. محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمه، سایر پدید آورندگان: مسعودی، عبدالهادی؛ طباطبایی، سید محمّد کاظم؛ افقی، رسول؛ قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۷ش، چاپ اول.

    ۸. مولوی، جلال الدین محمد بلخی؛ کلیات شمس، با تصحیحات و حواشی بدیع الزّمان فروزانفر، تهران، دانشگاه تهران، بی تا.

    پی نوشت:

    [۱] . به اعتقاد برخی از پزشکان، جسم هنگام روزه داری از مواد داخلی خود استفاده می کند و این باعث از بین رفتن مواد زائد انباشته در بدن می شود و گرفتن رژیم مناسب در پایان روزه، اثر درمانی روزه را افزایش می دهد تا جایی که دکتر اتوبوخنگر ادعا نموده است که پنجاه هزار بیمار را با این شیوه معالجه کرده است. همچنین دکتر ژان فروموزان، روش معالجه روزه ای را به «شستشوی امن» تعبیر می کند و اعضای بدن روزه دار را در حالت استراحت می داند که سموم را دفع کرده و سبک و سر حال می شود. ر.ک: نقش روزه در درمان بیماری ها، اتوبوخنگر، ص ۵۲- ۳۶ و روزه داری اسلامی و مسائل روان پزشکی، ایوب مالک، ص ۳۵.

    [۲] . تحریرالوسیله، امام خمینی، ترجمه: سیّد محمّد باقر موسوى همدانى، ج۲، احکام روزه، گفتار در شرایط صحت روزه و وجوب آن.

    [۳] . طبق آماری که در برخی از جراید منتشر شده است، میزان جرم در ماه رمضان تا ۳۰ درصد کاهش می یابد. ر.ک: روزنامه رسالت، شماره ۷۰۵۸، ص ۱۴.

    [۴] . روزه داری اسلامی و مسائل روان پزشکی، ص ۴۷ و ۴۶.

    [۵] . احکام تفصیلی را می توانید در رساله های عملیه ببینید.

    [۶] . «کسى که کفاره روزه رمضان بر او واجب است، باید یک بنده آزاد کند یا به دستورى که در مساله بعد گفته مى شود، دو ماه روزه بگیرد یا شصت فقیر را سیر کند یا به هر کدام، یک مد که تقریبا ده سیر است، طعام یعنى گندم یا جو و مانند اینها بدهد، و چنانچه اینها برایش ممکن نباشد، هر چند مد که مى تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد باید استغفار کند، اگر چه مثلا یک مرتبه بگوید: «استغفرالله»، و احتیاط واجب در فرض اخیر آن است که هر وقت بتواند، کفاره را بدهد. رساله امام خمینی، مساله ۱۶۶۰.

    [۷] . تحریر الوسیله، ج۱، گفتار در تیمم.

    [۸] . نهج البلاغه، حکمت ۴۲۸.

    [۹] . میزان الحکمه، محمدى رى شهرى، ج ۷، ص ۱۳۱-۱۳۲.

    [۱۰] . کلیات شمس، جزء پنجم، ص ۱۳۷.

    [۱۱] . همان، ص ۹۲ و ۹۱.

    [۱۲] . دیوان ناصر خسرو، ص ۵۸.

نویسنده: علیرضا حاج حسینی – مهناز حسینی

منبع: پژوهه (بزرگترین بانک مقالات علوم انسانی و اسلامی)