موسى بن حسن بن عامر اشعرى قمى‏

ولادت

در خانه حسن بن عامر قمى کودکى پاى به عرصه هستى نهاد که نام او را موسى، برگزیدند. لقب معروفش  اشعرى – چون در قم متولد شد و زیست، به قمى هم اشتهار یافت – و کنیه او ابوالحسن است. تاریخ دقیق  ولادت این راوى برجسته، ذکر نشده است و از این رو نمى توان در این زمینه اظهارنظر قطعى نمود. با این همه،  با توجه به برخى قرائن، شاید بتوان حدس زد که آن بزرگوار در اوایل نیمه اول سده سوم هجرى به دنیا آمده است؛  از جمله قرائن مذکور، این است که یکى از استادان روایتى او، محمد بن حسن بن ابى الخطّاب، یکى از  برجسته ترین محدثان شیعه، است که او به گفته نجاشى در سال ۲۶۲ رخ به نقاب خاک کشید. طبعاً موسى بن  حسین، که از خرمن دانش او بهره مند مى شد، در سن و سالى بوده که توانسته است براى گردآورى روایات تلاش  کند.

خاندان

در این که پدر موسى از خاندان اشعرى است محل تردید نیست؛ امّا اطلاعات قابل اعتمادى که بتوان بر آن اساس،  پى به شخصیت او برد، در دست نداریم. جدّ موسى بن حسن بن عامر، جناب عمران بن عبداللّه بن سعد اشعرى  قمى است. عمران از چهره هاى درخشان این خاندان است که درجه ایمان و باور عمیق و آگاهانه این بزرگوار  به منزلت و جایگاه رفیع امامان معصوم، از این نقل تاریخى روشن مى شود:
کشّى از یکى از مردم کوفه نقل مى کند که من در مِنا بودم. ناگهان عمران قمى آمد؛ در حالى که با او چند خیمه  براى مردان و زنان بود. آن خیمه ها را نزدیک خیمه گاه حضرت امام صادق  (علیه السلام)   به پا کرد، تا این که امام صادق    (علیه السلام)   با اهل و عیال خویش آمدند. حضرت فرمود: این خیمه از کیست؟ گفتند: این خیمه ها را عمران بن عبداللّه  قمى، براى شما نصب کرده است. حضرت از مرکب خود، پیاده شد و به خادم فرمود: عمران بن عبداللّه را  بخوان! زمانى که آمد، به حضرت عرض کرد: جانم به فدایت! این ها خیمه هایى است که برایتان به پا کرده ام.  حضرت فرمود: قیمت آن ها چقدر است؟ عمران در پاسخ گفت: جانم به فدایت! کرباسِ خیمه ها را خودم مخصوصاً  براى شما بافته ام و من دوست دارم که این ها را به عنوان هدیه از من قبول فرمایید. در این هنگام امام دست عمران  را گرفت و فرمود: از خداوند مى خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستد و سایه رحمت و لطف خود را شامل  حال شما و خانواده ات بفرماید در روزى که سایه اى نیست، مگر سایه لطف خدا .
روزى عمران به محضر امام صادق  (علیه السلام)   رسید. حضرت با او بسیار صمیمى برخورد کرد. چون از خدمت امام  رفت، پرسیدند: او چه کسى بود؟ فرمود: او از اهل بیت نجیب(یعنى از خاندان اشعرى قمى) است. هیچ ستمگرى  اراده بدى به شهر قم نمى کند، مگر این که خداوند او را هلاک مى کند .

سرچشمه هاى دریافت

موسى بن حسن اشعرى قمى، چون در خانواده اى رشد یافت که نور اخبار اهل بیت  (علیه السلام)   در آن مى تابید، پس طبیعى  است که این کودک از محبت و ایمان به آنان بى نصیب نماند. همین عامل باعث شد که او نیز راه پدرانش را پیشه  خود سازد و با بهره گیرى از محضر بزرگان حدیث، با علوم و اخبار امامان آشنا شود.
شمار استادان او را در کتاب هاى تراجم راویان تقریباً ۲۵ نفر نوشته اند که جمعى از آنان از چهره هاى شاخص و  صاحب نام عالمان شیعه اند. در این جا به نام پاره اى از آن ها اشاره مى کنیم:
۱ سندى بن محمد: نام حقیقى او ابان و کنیه اش ابوبشر و پسر خواهر صفوان بن یحیى  است. او روایتگرى موجّه  و بزرگوار و مورد اطمینان دانشوران رجال است؛
۲ سلیمان الجعفرى: او نیز از برجسته ترین و موجّه ترین یاران امام کاظم و امام رضا  (علیه السلام)   است و حَسَب و نَسَب  او به جناب جعفر بن ابى طالب منتهى مى شود و بدین جهت به  جعفرى  اشتهار دارد. به نظر مى رسد که او از  طرف مادر به رسول اکرم (ص) و حضرت على  (علیه السلام)   مى رسد؛ چون در حدیثى است که امام موسى بن جعفر  (علیه السلام)    به او فرمود: اى سلیمان! آیا تو فرزند رسول اللّه هستى؟ گفت: آرى. فرمود: تو فرزند على هستى؟ عرض کرد:  بله. فرمود: تو پسر جعفر هستى؟ گفت: بله. تا این که امام فرمود: به خدا سوگند! با این که تو از لحاظ دودمان،  منزلت رفیعى دارى، ولى اگر پیرو اهل بیت نمى بودى و ولایت ما را نمى داشتى، این حسب و نسب برایت هیچ  گونه سودى نداشت.
۳ ابوالحسن نهدى
۴ ایوب بن نوح
۵ عباس بن معروف قمى
۶ محمد بن حسین بن ابى الخطاب
۷ محمد بن  عبدالحمید
۸ فضل بن عامر
۹ هیثم بن مسروق
۱۰ حسن بن حسین لؤلؤى.

شاگردان

موسى بن حسن اشعرى پس از این که تحت تعلیم و تربیت استادان فراوانى قرار گرفت، خود به تعلیم و تربیت  شاگردانى چند همت گماشت. گر چه تعداد شاگردان او انگشت شمار است، اما همان تعداد، از بزرگان حدیث و فقه  به شمار مى آیند. آن ها عبارتند از:
۱ سعد بن عبداللّه اشعرى قمى
۲ محمد بن عبداللّه بن جعفر حمیرى قمى
۳  محمد بن یحیى  عطّار قمى.
اثر ماندگار
حسن بن موسى  اشعرى قمى، تنها به تربیت شاگرد بسنده نکرد، بلکه او براى این که اندوخته هاى خویش را به  آیندگان برساند، به تألیف کتاب نیز اقدام ورزید. چندین کتاب حدیث در باب هاى گوناگون از این محدّث به یادگار  مانده است.  نجاشى، این برترین رجال شناس شیعه، در این باره چنین مى نگارد:  حسن بن موسى ۳۰ کتاب تصنیف کرد که از  آن ها است: کتاب الطلاق؛ کتاب الوصایا؛ کتاب الفضائل؛ کتاب النصائل؛ کتاب الرحمه؛ کتاب الصلوه؛ کتاب  الزکوه؛ کتاب الحج؛ کتاب الصیام؛ کتاب یوم و لیله و کتاب الطبّ.شیخ طوسى نیز در فهرست مى گوید:  له کتاب الحج .این کتاب ها نزد مؤلفان کتب اربعه شیعه موجود بوده و جناب نجاشى هنگام تألیف اثر گرانقدر خود، به آن ها  دسترسى داشته است؛ ولى بر اثر گذشت زمان در طى قرن ها، از میان رفته است.

یک نکته

بر اساس برآوردى که از تاریخ تولّد این محدث فرزانه به دست آمد، او در روزگار حیات دو امام معصوم، یعنى  حضرت امام هادى و حضرت امام عسکرى  (علیهما السلام)   ، زندگى مى کرد و باید مانند محدثان دیگر جزو یاران آنان  محسوب مى شد؛ ولى گویا ایشان به حضور آنان نرسیده است؛ زیرا بزرگان تراجم نویس، در این که او از اصحاب  امام باشد سکوت کرده اند؛ بلکه شیخ طوسى در کتاب رجال خود، این محدّث قمى را در شمار محدثانى ذکر مى کند  که بدون واسطه، از امامان نقل حدیث نکرده اند.

منزلت والا

یکى از بهترین روش ها براى شناخت راوى، توجه به سخنان دیگران درباره او است؛ به خصوص که در این  عصر دستمان از منابع دست اول کوتاه است و شناسایى راویان، بدون توجه به سخنان بزرگان، به راحتى مقدور  نخواهد بود. بنابراین مناسب است که سخن برخى بزرگان را درباره این راوى مورد توجه قرار دهیم.
سخن دقیق و سنجیده نجاشى درباره موسى بن حسن قمى چنین است:  ثقهٌ عینٌ جلیلٌ؛ او محدثى مورد اطمینان،  برجسته و بزرگوار است . این سخن نجاشى، پایه سخن تمام رجال شناسان شیعى تا عصر ما قرار گرفته و  هر کس به گونه اى به این مضمون اشاره کرده است؛ همانند علّامه حلى، مؤلف وسائل الشیعه، علّامه ممقانى و  دیگران.
مدرس و رجالى توانمند آیه اللّه جعفر سبحانى(حفظه اللّه) در این باره مى نگارد:  او یکى از فقهاى شیعه، محدّث  بزرگوار، موجّه و برجسته و داراى تصانیف فراوان است . سخن آیهاللّه سبحانى گویاى این معنى است که  موسى بن حسن، علاوه بر این که از بزرگان محدثان بوده، در عرصه فقاهت نیز فقیه توانایى بوده است. همچنین  کلمه  عین  که در عبارت نجاشى آمده، نشاندهنده موقعیّت ارزشمند و برجسته او در معارف دینى و حدیث است.
آداب زیارت حضرت امام حسین  (علیه السلام)
با واسطه از امام جعفر صادق  (علیه السلام)   نقل مى کند: آن بزرگوار به یکى از یاران خود فرمود: هنگامى که به زیارت  امام حسین  (علیه السلام)   مى روى، اوّل خداوند عالم را ستایش کن و بر رسول اکرم درود و سلام فرست و بسیار کوشش  کن. سپس بگو:  سلام اللّه و سلام ملائکته فیما تروح و تغدو الزاکیات الطاهرات لک و علیک و سلام اللّه و سلام  ملائکته المقرّبین… . در ادامه حدیث، آن حضرت روش زیارت امام حسین  (علیه السلام)   و اعمال و دعاهایى که هنگام  زیارت باید خوانده شود، براى راوى بیان مى فرماید.

چگونگى نماز جماعت

با واسطه روایت مى کند از ایّوب بن نوح که گفت: از امام صادق  (علیه السلام)   درباره مردى پرسیدم که به مسجد مى رود تا  نماز جماعت بخواند؛ اما مى بیند که صف هاى نماز پُر است و جاى ایستادن در داخل صف ها نیست. لذا در آخر  صف ها به تنهایى به نماز جماعت مى ایستد؛ آیا این عمل جایز است؟ حضرت در پاسخ فرمود: بله، اشکال  ندارد.

نماز خواندن با مُشک

روایت مى کند که مردى از امام موسى بن جعفر  (علیه السلام)   پرسید: هنگام نماز خواندن، کیسه مشک(ماده خوشبویى است  که از ناف آهو به دست مى آید) در جیب یا در لباسم است؛ نماز چه صورت دارد؟ فرمود: اشکالى ندارد.

وفات

موسى  بن حسن اشعرى قمى، پس از عمرى تلاش در راه حفظ و گسترش معارف اهل بیت، عاقبت به جوار  رحمت الهى پر کشید. گویا او در اواخر سده سوم هجرى از دنیا رفته است، گر چه زمان غروب این ستاره تابناک  حدیث، مانند زمان طلوعش روشن نیست – همچنان که محل آرامگاه او معلوم نیست – شاید مانند ده ها محدّث  بزرگ شیعى، در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه (سلام الله علیها) به خاک سپرده شده است.