کتاب مهدویت از دیدگاه دین‌پژوهان غربى

زمان مطالعه : 4 دقیقه

توسط : حمید الله رفیعی

0 نظر

معرفى اجمالى

«مهدویت از دیدگاه دین‌پژوهان غربى» اثر سید رضى موسوى گیلانى، مهدویت را از نظرگاه غربیان مورد بررسى قرار داده و به نکات مثبت و منفى آنان، به صورت نقادانه، اشاره مى‌کند. کتاب به زبان فارسى و در سال ۱۳۸۴ش نوشته شده است.

ساختار

مقدمه مؤلف در اشاره به جایگاه مهدویت در مباحث اعتقادى، آغازگر مباحث بوده و مطالب در ده فصل تدوین یافته است.

فصل‌هاى کتاب، هر کدام به یکى از شرق‌شناسان اختصاص یافته که مؤلف براى توضیح دیدگاه آنان مباحثى چون، روش‌شناسى، زمینه‌هاى فکرى، نگرش به موضوع مهدویت و نقد و بررسى آراء ایشان پیرامون این مسئله را محور قرار داده است. در ابتداى هر فصل، توضیحاتى پیرامون آن، در قالب مقدمه آمده است.

از جمله ویژگى‌هاى کتب، تبیین اندیشه‌ها و پژوهش‌هاى برخى فیلسوفان غربى؛ از جمله هانرى کربن، جیمز دارمستتر، فان فلوتن، ایگناتس گلدتسیهر، ادوارد برون، مارگولیوث، ژزف کنت دوگوبینو، همیلتون گیب و آنه مارى شیمل است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه، ضمن ارائه تعریف کوتاهى از اصطلاح «شرق‌شناسى» به تاریخچه مختصرى از فعالیت‌ها و محورهاى مطالعاتى پاره‌اى از شرق‌شناسان اشاره کرده و ضمن تعریف معناى لغوى و اصطلاحى واژه شرق‌شناسى، دوره‌هایى که بر این دست مطالعات گذشته است را، یادآورى مى‌کند.

فصل نخست، به بررسى مهدویت از دیدگاه شرق‌شناسان مى‌پردازد که در آن، به تعریف شرق‌شناسى و دوره‌هاى مختلف آن اشاره شده است.

مؤلف رجوع به منابع دست دوم در زمینه اسلام و دیگر ادیان شرقى، کلى‌نگرى به جاى جزیى‌نگرى در زمینه شناخت مذاهب اسلامى و برگزیدن شیوه تاریخى در تحلیل تمدن اسلامى را؛ از جمله جنبه‌هاى آسیب‌شناسانه شرق‌شناسان و دین‌پژوهان اسلام‌شناس دانسته است.

دوم، به بررسى روش‌پژوهى «هانرى کربن» در شیعه‌شناسى و اندیشه‌ها و آراى این فیلسوف پرداخته است.

مؤلف معتقد است که دیدگاه کربن به شیعه‌شناسى و مسئله مهدویت، کاملا پدیدارشناسانه بوده با یادآورى زمینه‌هاى فکرى او پیش از آشنایى با فرهنگ اسلامى، آراى بزرگانى چون شهاب‌الدین سهروردى، ابن عربى و سید حیدر عاملى را بر نگرش کربن به مسئله مهدویت مؤثر مى‌بیند.

وى همچنین بر این باور است که کربن به بیان اصلى‌ترین عناصر تفکر شیعى اشاره نموده و براى تبیین آن‌ها تلاش مى‌کند.

امامت، ولایت و مهدویت از عناصرى است که شیعه بدون آن نابود و مضمحل مى‌شود. کربن معتقد است که ظهور امام عصر نیازمند فراهم گردیدن شرایط است و از طرفى ظهور او بزرگ‌ترین پشتوانه و انگیزه تزکیه نفوس است.

نویسنده در پایان این فصل، به نقد آراء کربن درباره مهدویت پرداخته و اگرچه محاسنى براى روش پدیدارشناسانه او قائل است، پنهان ماندن پاره‌اى از نکات تاریخى را از نقاط ضعف این روش بر مى‌شمارد.

سوم، به شرح دیدگاه‌هاى جیمز دارمستتر پرداخته و با ارائه کتاب‌شناسى وى درباره مهدویت و اشاره به روش تحقیق او که بر خلاف کربن، روشى معطوف به مطالعات تاریخى است، نگرش‌هاى او به مسئله مهدویت را یادآورى کرده و در پایان به نقد و بررسى آراء او پرداخته است.

فان فلوتن شرق شناس دیگرى است که دیدگاه‌هاى شیعه شناسانه او در چهارم، آمده است. روش او هم گرچه تاریخى است؛ اما به جاى آن که به مهدویت از دیدگاه شیعه و معتقدان به آن بپردازد، صرفا به تاریخى‌گرى نظر دارد. ضمن این که براى شناخت شیعه و مهدویت از منابع دسته دوم استفاده کرده است.

در پنجم، به دیدگاه ایگناتس گلدتسیهر پرداخته شده است.

نویسنده معقتد است، روش او گرچه تاریخى است؛ اما از این جهت که در جستجوى گرایش‌هاى پنهان و اغراض نهان راویان تاریخ بوده است، از دیگر شرق‌شناسان متمایز مى‌شود. مؤلف ضمن شرح دیدگاه‌هاى او درباره مهدویت، وى را فاقد اطلاعات دقیق نسبت به فرقه‌ها و مذاهب اسلامى دانسته است.

پژوهش‌هاى ادوارد براون درباره فرقه‌هاى منسوب به مهدویت، شیوه پژوهشى او، تألیفات و آثار، دلایل گرایش براون به تحقیق درباره بابیت و بهائیت و داورى‌هاى او درباره ایشان، محتواى ششم را شکل مى دهد.

مؤلف، براون را داراى نگاه منصفانه‌اى نسبت به اسلام و شخصیت پیامبر اکرم(ص) دانسته و انگیزه اصلى گرایش او به مطالعه درباره بابیت و بهائیت را خواندن کتابى با عنوان «ادیان و فلسفه‌ها در آسیاى وسطى» اثر کنت دوگوبینو سفیر فرانسه در ایران مى‌داند.

به گفته مؤلف در هفتم، ساموئل مارگولیوث خاورشناس دیگرى است که مقاله مستقلى تحت عنوان «مهدى» در دائره المعارف دین و اخلاق نوشته است. روش این دائره المعارف بر خلاف دائره المعارف دین میرچاالیاده تاریخى‌گرى است.

وى پس از یادآورى بیوگرافى کوتاهى از کنت دوگوبینو در هشتم، به معرفى کتاب او با عنوان «سه سال در ایران» که مردم‌شناسى و رفتارشناسى مردم ایران، روحانیت و فرقه‌هاى مذهبى دوران قاجار و … است، مى‌پردازد.

وى پس از این که نگرش دوگوبینو پیرامون مذهب شیعه و شیخیه و مسئله مهدویت را ذکر مى‌کند، به شرح مقایسه او میان بابیان و بهائیان پرداخته است.

دیدگاه همیلتون گیب درباره شیعه و مهدویت، تألیفات اسلام‌شناسى و دیدگاه او درباره امامت، مهدویت و سیاست، نهم را شکل مى‌دهد.

در فصل پایانى، با ذکر بیوگرافى کوتاهى از شرق‌شناس برجسته، خانم آنه مارى شیمل فهرستى از تألیفات او ارائه مى‌کند.

نویسنده معتقد است، روش شیمل چون کربن پدیدارشناسانه است و نگرش او درباره مهدویت به صورت اشارات و مطالب پراکنده در آثار او دیده مى‌شود.

اسطوره‌شناسى هم جایگاه ویژه‌اى در اندیشه شمیل داشته است. مؤلف، دیدگاه شیمل درباره شکل‌گیرى مذهب تشیع را نقد کرده و معتقد است که شیمل مانند بسیارى از اسلام‌شناسان غربى، در تحلیل موضوع مهدویت به ریشه‌ها و بنیان‌هاى اعتقادى آن در متون دینى نپرداخته است.