معروف کرخی و سلسله های صوفیه

اشاره:

معروف کرخی از صوفیان بزرگ است که در کنار بزرگان دیگر صوفیه باعث گردیدند مکتب تصوف پا بگیرد. او به عنوان قطب توصف مطرح است و فرقه های متعدد صوفیه او را سرسلسله اقطاب خود می دانند. یعنی بعضی از این سلسله ها به وسیله «معروف کرخی» سلسله خود را به امام رضا (علیه‌السلام) میرسانند. به این معنا که معروف کرخی جانشین امام رضا(علیه‌السلام) و قطب بعد از آن حضرت است و سلسله اقطاب از طریق او به امام می رسد. در این مقاله این ادعای صوفیه مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

معروف کرخی نزد صوفیان چنان که معروف است، دربان امام رضا (علیه‌السلام) بوده که از آن حضرت فیض و تعلیم طریقت و منصب شیخ المشایخی یافته و از جانب امام اجازه یافته که طریقه رضویه، علویه و مصطفویه را که عبارت از عبادت و تزکیه و تصفیه نفس میباشد، به طالبان صادق العقیده و پیروان ائمه برساند.(۱)

از این سلسله، چهارده سلسه دیگر به وجود آمده اند که عبارتند از سلسله های: سهروردی، مولویه، نور بخشیه، صفویه، نعمت اللهیه، ذهبیه، کبرویه، اغتشاشیه، بکتاشیه، رفاعیه، نقشبندیه، جمالیه، قونویه و قدریه و بالاخره سلسله «پیر حاجاتیه». برخی از این سلسله ها به نامهای دیگری نیز معروفند.(۲)

الفت اصفهانی، صوفی معاصر میگوید: «حضرت رضا (علیه‌السلام) طریقت را به معروف کرخی تسلیم کرد و او را بدان اختصاص داد و از اینرو، طریقت از امامت جدا شد و شریعت و علم دین، نزد امامان باقی ماند که آغاز آن از حضرت امام محمد تقی الجواد (علیه‌السلام) است که امامت را در سال ۲۰۳ هجری از امام رضا (علیه‌السلام) پدر بزرگوار خود دریافت کرده است.»(۳)

به نوشته دکتر شیبی: صوفیه معروف کرخی را آخرین صوفی که به امامان اتصال داشته است، میدانند. از اتصال متصوفه به ائمه ـ علیهم السلام ـ پس از حضرت رضا(ع) خبری دیده نشده است.

بدین ترتیب، نویسندگان صوفیه «معروف کرخی»، را تا آخر زندگیاش ملازم و دربان حضرت رضا (علیه‌السلام) نوشته اند، بلکه مرگ او را در برابر در خانه آن امام میدانند و میگویند که به واسطه ازدحام شیعه بر در خانه، دنده های او شکسته شد.(۴)

بنابراین، مشهورترین و پر آوازه ترین سلسله ای که ادعای تشیع و اتصال به امامان اهل بیت دارند، همین سلسله «معروفیه» هستند که به وسیله معروف کرخی سلسله خود را به امام رضا نسبت میدهند. ولی این ادعا کاملا واهی و بی دلیل است زیرا:

۱. به موجب روایاتی که از امام رضا (علیه‌السلام) نقل شده، آن حضرت نیز همانند سایر ائمه اطهار مخالف تصوف و صوفی گری بوده است. از جمله بسیاری از ثقات علمای شیعه به سند صحیح از بزنطی و اسماعیل بن بزیع(۵) از امام رضا (علیه‌السلام) روایت کرده اند که فرموده: «من ذکر عنده الصوفیه و لم ینکر هم بلسانه و قلبه فلیس منا ومن انکرهم فکانّما جاهد الکفار بین یدی رسول الله (صلی‌الله علیه و آله) »(۶) هر کس نزد او نام صوفیه ذکر شود و به زبان و قلب خود آنان را انکار نکند، از ما نیست. هر کس صوفیه را انکار کند، مانند کسی است که با کفار در حضور رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) جهاد کرده است.

از این روایت استفاده میشود که هر کس مخالف صوفیه نباشد، شیعه اهلبیت نیست. از امام رضا (علیه‌السلام) غیر از این حدیث، چند حدیث دیگر نیز در طعن صوفیه نقل شده است. با این وجود، صوفیها میگویند که معروف کرخی دربان آن حضرت و صوفی بوده است.

۲. این افسانه ساختگی است و هیچ اساسی جز همان نوشته های صوفیه ندارد، زیرا امام رضا (علیه‌السلام) در طول زندگی خود وارد بغداد نشده و تا سال ۲۰۰ هجری در مدینه امامت داشته و در همان سال به درخواست مأمون از مدینه راهی خراسان شده است و طبق گواهی تاریخ، حرکت آن حضرت به ایران از مسیر بغداد نبوده است. از طرفی طبق آنچه صوفیه متذکر شده اند، معروف کرخی نیز تا آخر عمر از بغداد خارج نشده و در فاصله سال ۲۰۰ تا ۲۰۱ هجری در همانجا فوت کرده است.(۷)

بنابراین، «معروف» در حال حیات حضرت رضا (علیه‌السلام) فوت کرده است. زیرا وفات امام رضا (علیه‌السلام) به سال ۲۰۳ هجری میباشد. و به قول خود صوفیه چون در یک زمان دو قطب نمی تواند جمع شود، پس در زمان حضرت رضا (علیه‌السلام) ، معروف اصلاً حق نداشته خود را مرشد بداند، با این وجود صوفیه فرقه خود را به او میرسانند! اگر بگویند که معروف بعد از امام قطب شده، جواب آن است که بعد از امام معروف زنده نبود تا قطب شود.(۸)

۳. مسأله دربانی معروف هم، جنبه ساختگی دارد، این که گفته اند معروف در کودکی به دست حضرت رضا (علیه‌السلام) اسلام آورد و از همان زمان به منصب دربانی در آمد، بسیار بعید به نظر میرسد. زیرا بر فرض محال اگر حضرت رضا (علیه‌السلام) ، در مسیر حرکت به سوی ایران به بغداد تشریف برده باشند، حضرت در آن شهر بیش از یک روز نمی تواند توقف کرده باشد و اگر این دربانی در مدینه بوده، هیچ کس از صوفیه به آن اشاره نکرده که معروف کرخی به مدینه رفته است. و دربانی او در خراسان نیز غیر معقول است، زیرا معروف کرخی قبل از آن فوت نموده بود.

۴. اگر دربانی معروف راست بود، می بایست علمای شیعه آن را در کتب رجال خود ثبت می نمودند، در حالی که در هیچ کدام از کتب رجال و تواریخ که به شرح حال اصحاب، خواص، خدّام و موالی ائمه اطهار پرداخته و ولادت هر یک از مشاهیر و مجاهیل و ثقات و ممدوحین و مذمومین ایشان را نگاشته اند، اصلاً متعرض شرح حال معروف کرخی نشده اند و ابداً نامی از او نبردهاند. اینک میتوان گفت: سمت دربانی او نسبت به حضرت رضا (علیه‌السلام) از آن دروغهای شاخدار صوفیانه است.

۵. شیخ عطار میگوید: معروف ترسایی بود که به دست علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) مسلمان شده بود و آنگاه نزد «داوود طایی»(۹) رفته و ریاضت بسیار کشیده(۱۰) و داوود از تلامذه ابو حنیفه بود.(۱۱) و نیز نقل کرده که چون معروف وفات کرد، جهودان و ترسایان و مؤمنان هر سه طایفه بر جنازه او دعوا کردند که از ماست، و جنازه او را ما بر میداریم.(۱۲) ناگفته نماند که در دعوای مذکور، شهادتی هست بر آن که معروف لامذهب بوده و به مقتضای «الصوفی لا مذهب له» عمل میکرده که کفار و مسلمین او را از خودشان میشمرده اند و اگر او مسلمان صحیح العقیده ای بود، هرگز کفار او را از خودشان نمی شمردند.

البته، متأخرین صوفیه در ایران، چون دیدند، ایرانیان شیعه شدند، برای این که بتوانند در کنار شیعیان به حیات خود ادامه دهد و از فرهنگ غنی و زنده آیین تشیع تغذیه کنند، ادعای شیعه گری نمودند. برای گول زدن شیعه ها سلسله خود را به واسطه معروف کرخی به حضرت رضا (علیه‌السلام) اتصال دادند.

پی نوشت:

۱.طرائق الحقایق، ج ۲، ص۱۳۵ ـ ۱۳۳.
۲.دائره المعارف شیعه، ج ۴، ص۴۱۸.
۳.همبستگی میان تشیع و تصوف، ترجمه شهابی، ص ۲۳۱.
۴.طبقات الصوفیه، ص ۸۵، رهبران طریقت، ص ۱۳۰.
۵.بزنطی و ابن بزیع هر دو از بزرگان شیعه و از خواص امام رضا (علیه‌السلام) بودهاند. به کتب رجال مراجعه شود.
۶.سفینه البحار، ج ۲، ص۵۷، شرح نهج البلاغه خوئی، ج ۴، ص۳۰۴.
۷.از کوی صوفیان تا حضور عارفان، ص ۲۶۹.
۸.حقیقه العرفان، ص ۸۵.
۹.داود طایی، ناصبی و دشمن اهل بیت بود.
۱۰.تذکره الاولیاء، ج ۱ ، ص ۲۶۹.
۱۱.همان، ص۲۰۶.
۱۲.همان، ص ۲۷۳.

منبع: نرم افزار پاسخ ۲ مرکزمطالعات حوزه