مجازات جسمانى یا روحانى

سؤال:

خداوند متعال براى آخرت بر اساس اعمال خوب و بد بهشت و جهنم را قرار داده و وعده داده کسانى که به معاد و توحید کفر بورزند من آنها را در اتش جهنم مى سوزانم آیا این آتش جسمانى است یا روحانى؟

پاسخ:

عذاب اخروى صرفا عذاب روحانى نیست بلکه شامل جسم نیز می‏گردد ما معتقدیم که معاد روحانى و جسمانى است. چرا که: انسان موجودى دو ساحتى است که از دو بعد جسمانى و روحانى فراهم آمده به گونه‏اى که هر دو در حقیقت او دخیل‏اند و چنین نیست که یکى (مثلاً بعد جسمانى) جنبه عارضى و موقتى داشته باشد البته بعد روحانى انسان در مقایسه با ساحت جسمانى او از نوعى اصالت برخوردار است اما فرعیت بعد جسمانى لزوما به معناى خروج آن از حقیقت ذات آدمى نیست از این رو به بعضى عذابهاى جسمانى و روحانیدوزخ اشاره می‏گردد.

عذابهاى جسمانى دوزخ

    ۱. آتش سوزان: مهمترین بعد عذاب دوزخ سوزانندگى آتش آن است و عموم اسامى دوزخ (مانند جحیم، سعید و سقر) به نوعى اشاره به این بعد از عذاب دارند. بی‏تردید آتش دوزخ تفاوت‏هایى اساسى با آتش دنیوى دارد از اینرو در قرآن به نار کبرى (آتش بزرگتر) شهرتیافته است، (سوره اعلى ۱۳ – ۱۱).

    ۲. غذا و نوشیدنى ناگوار. بر اساس آیات متعدد قرآنى به دوزخیان غذاهایى بسیار ناگوار و نوشیدنی‏هاى تلخ و سوزان می‏خورانند که بر عذاب آنان می‏افزاید، (غاشیه ۷ – ۴).

    ۳. لباس آتشین، لباس دوزخیان از جنس آتش‏سوزان است، (حج / ۱۹).

    ۴. بادهاى کشنده و سایه‏هاى سوزان، (واقعه ۴۴ – ۴۱).

    ۵. اسارت در غل و زنجیر، (غافر ۷۲ – ۷۱).

عذاب‏هاى روحانى

    ۱. حسرت بی‏پایان، اهل دوزخ پس از مشاهده تحقق وعده‏هاى الهى و آگاهى از فرجام نامبارک خویش و سرانجام نیکوى بهشتیان به حسرتى جانکاه دچار می‏شوند که هیچگاه از شکنجه آن رهایى نخواهد داشت از اینرو روز رستاخیز یوم الحسره نام گرفته است،(مریم / ۳۹).

    ۲. غم و اندوه بیکران، از دیگر آلام روحانى دوزخیان غم و اندوهى است که هماره روح و جان آنان را می‏آزارد به گونه‏اى که تا ابد از شادى و شادمانى بى نصیب می‏شوند، (حج – ۲۲).

    ۳. رسوایى و ذلت بزرگ، از آنجا که احوال انسان‏ها در روز رستاخیز در معرض مشاهده فرشتگان و انبیاء دیگر انسانها قرار دارد محرومیت دوزخیان از بهشت و افکنده شدن آنان در دوزخ که با آشکار شدن باطن آنان و ظهور حقیقت اعمالشان همراه است رسوایى و خواریجبران‏ناپذیرى به دنبال دارد که همواره روح و جان آنان را می‏آزارد، (آل‏عمران – ۱۹۲).

    ۴. محرومیت از رحمت الهى. بى تردید بزرگترین نعمت و عذاب معنوى دوزخیان محرومیت آنان از الطاف و عنایات ویژه حق تعالى است آنان نعمت بزرگ حضور در بارگاه قرب پروردگار و مشاهده جمال او را از کف می‏دهند و از لقاى حق بى نصیب می‏مانند و مشمولبی‏مهرى و غضب او می‏گردند و چه عذابى بالاتر و دردناکتر از این خواهد بود؟، (بقره – ۱۷۴؛ مطففین – ۱۵؛ ر.ک: آموزش کلام اسلامى ۲، محمد سعیدی‏مهر، صفحات ۳۳۳ تا ۳۲۹ -۲۵۶).

عذاب قبر جسمانى و روحانى است، ولى جسم و بدن برزخى معذب است نه بدن مادى و دنیایى. توضیح مطلب با  توجه به دو نکته روشن می‏شود:

  ۱ـ روح انسان پس از مرگ و انقطاع از بدن مادى، خود را با بدن برزخى و قالب مثالى می‏یابد و می‏بیند، در واقع روح آدمی  با رفتن از حیات دنیوى به حیات برزخى، بدن مادى خود را رها کرده و با بدن مثالى خود متحد می‏گردد، بدنى که متناسب  بانظام برزخى بوده و اتحادش با روح قوی‏تر از اتحاد آن با بدن مادى در زندگى دنیوى است. قالب مثالى موجود در خواب  می‏تواند ما را به بدن برزخى تا حدودى هدایت کند چرا که هنگام خواب که تعلق روح به بدن مادى تا اندازه‏اى کم می‏شود و  از خدود مادى تا اندازه‏اى آزاد می‏گردد، روح خود را با یک نوع تمثیل مثالى یافته و خود را با بدنى شبیه بدن مادى و دنیوی  می‏بیند و این دلیل روشنى است که روح انسان در صورت عدم تعلق به بدن مادى یا تعلق کمتر، قدرت تمثل به بدن مثالى را  دارد. انسان در هنگام خواب و خواب دیدن خودش را با همان بدن می‏بیند با همان شکل و تصویر و این حکایتگر وجود بدن  مثالى و قالب برزخى است که با انتقال روح از این عالم مادى به نظام برزخى به وجود نیامده بلکه قبلاً هم در آن نظام وجود  داشته ولى ما از آن محجوب بوده‏ایم و اگر این حجاب را ـ که تعلق و توجه به نظام مادى و مادیات است ـ کنار زنیم هم اکنون  نیز خود را در آن قالب مثال متمثل می‏بینیم چنانکه درخواب تا حدودى که تعلق روح به بدن مادى که می‏شود در عالم خواب  و خواب دیدن در حالى که بدن مادى ما در رختخواب افتاده و در حال آرامش است. خود را با بدنى مشابه با این بدن یافته و  سیرها و حرکت‏ها و فهم‏ها و دیدنی‏ها و شنیدنی‏ها و خوردنی‏ها و خواستن‏ها با آن داریم. (نک: استاد شجاعى، محمد، خواب و نشان‏های  آن، مقدمه و تدوین محمدرضا کاشفى، کانون اندیشه جوان، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۹، صص ۵۸ـ۶۲)

  ناگفته نماند که از نظر روایات وجود بدن برزخى امرى مسلم و قطعى است چنان که امام صادق(ع) فرمودند: «اما [ارواح  مؤمنان [در بدنهایى شبیه بدنهاى دنیوى آنان است» (بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۶۸، روایت ۱۱۹) یا در جاى دیگرى فرموده‏اند: «ارواح  انسان‏ها به صورت جسدهاى دنیوى در درختى در بهشت‏اند» (همان، ص ۲۶۹، روایت ۱۲۱) که هر دو حکایت‏گر وجود بدن برزخى و  مثالى در عالم برزخ است.

  ۲ـ میان قبر برزخى و قبر خاکى ارتباط خاصى حاکم است، یعنى میان روح انسان در برزخ و بدن مادى او در قبر خاکی  ارتباط وجود دارد و این ارتباط، در اصل از ارتباط روح و بدن مادى که در طول زندگى دنیوى با یکدیگر یک نوع اتحاد  داشته‏اند سرچشمه می‏گیرد که با قطع تعلق روح از بدن، پس از مرگ به کلى از میان نمی‏رود، بلکه یک نوع ارتباط در حد  پایین‏ترى میان روح برزخى و بدن خاکى و مادى وجود دارد البته نه در حد و اندازه‏اى که در زندگى دنیوى و در دوران تعلق  روح به بدن بود و نه با آن کیفیت و کمیت بلکه در میزانى ضعیف‏تر و با کم و کیفى دیگر، از همین رو قبر خاکى با قبر و عالم  برزخى روح ارتباطى دارد که جاها و نقاط دیگر این ارتباط را ندارد و به همین جهت است که علی‏رغم حضور روح در عالمی  فوق ماده، زمان و مکان [برزخ] توجه خاصى به بدن مادى و به نقطه‏اى که بدن خاکى در آن است، دارد و بر اساس همین  ارتباط میان قبر برزخى و قبر خاکى است که دستورات و احکام خاصى در باب قبر خاکى، تشییع جنازه، کفن، دفن، حرمت  قبور، استحباب زیارت قبور، دعا، طلب رحمت و مغفرت بر سر قبور و نظایر آنها در شریعت اسلامى وجود دارد. ناگفته نماند  که این ارتباط میان روح انسان در برزخ و بدن مادى او در قبر خاکى در ساعت و روزهاى اول مرگ، بیش از روزها و اوقات  بعدى است و این به دلیل ألفت شدیدى است که روح با بدن مادى در این دنیا داشته که البته به تدریج با انس گرفتن روح با  بدن برزخى و قالب مثالى از این توجه و ارتباط کاسته شده و ارتباط ضعیفى میان روح و بدن خاکى باقى می‏ماند.

  با توجه به این دو نکته روشن می‏شود که روح ما از انتقال به عالم برزخ با بدن برزخى ما یا در عذاب است اگر اهل عذاب  باشد یا در نعمت و بهجت است اگر اهل نعمت باشد. عذاب و نعمت متوجه به روح ما در قالب بدن برزخى است نه به بدن  مادى و خاکى ما که در این عالم مادى در زیر خاک مدفون می‏باشد. این بدن مادى پس از مرگ نه حرکتى دارد و نه احوالى، اما  در عین حال روح با قالب مثالى در همان حال، در عالم برزخ یا در عذاب وحشتناکى بسر می‏برد و فریادش بلند که تصورش  بسیار مشکل است، یا در نعمت و ابتهاج بسر می‏برد که تصویر آن هم بسى مشکل است. اما از آنجا که گفتیم میان بدن مادی  در زیر خاک با روح در قالب مثالى در عالم برزخ ارتباط ضعیفى وجود دارد، آن عذاب‏ها یا نعمت‏ها تأثیر ضعیف و ناچیزى بر  بدن مادى می‏گذرد ولى آنچه که در اصل در عذاب یا در نعمت است روح با قالب مثالى در عالم برزخ است.

  برخى می‏گویند: این که گفته می‏شود انسان پس از مرگ یا معذب است یا متنعم، چرا هنگامى که بدن مادى را در قبر  می‏گذاریم و روى آن را می‏پوشانیم، پس از مدتى قبر را می‏شکافیم، هیچ خبرى نمی‏یابیم، نه از سوختن بدن و سوزش قبر  خبرى است و نه از مصفا گشتن آن، آنچه می‏بینیم تنها همان بدن خاکى است که در قبر با سکون کامل افتاده و هیچ اثرى از آثار  وحشت یا نعمت در آن نیست. برخى نیز دوربین در درون قبر کار می‏گذارند و مسائل آن را از هنگام دفن تا مدتى بعد دنبال  می‏کنند ولى هیچ اثر و تغییر و تحولى که دلالت بر رنج یا شادى داشته باشد، نمی‏یابند، تنها آنچه آنها از طریق دوربین  فیلم‏بردارى مشاهده می‏کنند، همان بدن خاکى است که در کمال سکوت و سکون آرمیده است.

  آیا این امور دلالت می‏کند بر اینکه هیچ عقابى [چه خوب و چه بد] در کار نیست و فشار قبر، سؤال منکر و نکیر عذاب‏ها و  نعمت‏ها پوچ است و غیرواقعی؟

  با توجه به توضیحات گذشته پاسخ این پرسش روشن است ولى در عین حال براى بهتر روشن شدن اصل پرسش شما و  نیز پاسخ به این پرسش، توجه به خواب دیدن بسیار راهگشاست. اگر در خواب دیدن تأمل کنیم در خواهیم یافت که خواب  دیدن چه آیت خوبى و چه حکایتگر عجیبى است از نسبت میان قبر خاکى و قبر برزخى، چرا که بدن شخصى که می‏خوابد و  خواب وحشتناکى می‏بیند، به صورتى که آن را از خواب برخیزد خدا را شکر می‏کند که خواب بوده است، در این حالت که  خواب می‏بینید در سکون و آرامش نیست؟ البته که چنین است، کسانى که کنار بدن این خواب بیننده حضور داشته باشند،  بدن او را در هنگام خواب در کمال سکون و سکوت می‏یابند، به صورتى که اگر خواب بیننده، از خواب وحشتناک خود آنها را  مطلع نکند، اینان آگاه نخواهند شد که در آن زمانى که آنها نظاره‏گر بدن ساکن و آرام این شخص بوده‏اند، او در چه عذابى و  دهشتى بوده است بر عکسش را هم حساب کنید، بدن کسى که خواب فرحناک و دلپذیر می‏بیند نیز در کمال آرامش و سکون  است و افرادى که در کنار او حضور دارند این امر را تصدیق خواهند کرد. این بهترین نشان است میان نسبت قبر خاکى و قبر  برزخى که به ما می‏فهماند، می‏شود انسان در برزخ در حال نعمت یا وحشت باشد و در عین حال اثرى در بدن خاکى او، در  قبر از عذاب یا ابتهاج نباشد. البته گاهى که انسان خواب ترسناک و ناراحت کننده‏اى می‏بیند بدن او عرق می‏کند که اثرى از  خواب او بوده است ولى اولاً این امر همیشگى نیست. ثانیا میان عالم خواب و برزخ تفاوت است در عالم خواب ارتباط روح  با بدن مادى کاملاً قطع نشده است ولى در عالم برزخ ارتباط روح با بدن مادى به کلى منقطع است مگر ارتباط بسیار محدود و  ناچیزى که در صورت معذب بودن عذاب روح در عالم برزخ تأثیر چندانى در بدن مادى در زیر خاک که قابل مشاهده باشد،  نخواهد گذاشت. (نک: خواب و نشان‏هاى آن، صص ۷۱ـ ۷۵)

  اما این‏که ماهیت فشار و عذاب یا نشاط و شادى برزخى چیست، از گنجایش این مقال خارج است. (بهترین کتاب در باب مسائل  برزخ براى مطالعه: استاد شجاعى، محمد، عروج روح، مقدمه و تدوین محمدرضا کاشفى، کانون اندیشه جوان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹).

منبع :نهاد نمایندگى ولى فقیه در دانشگاهها