مبانی نظری اخلاق همزیستی در سیره امام رضا(ع)؛ اخلاق اجتماعی

اشاره:

مبانی نظری اخلاق همزیستی امام رضا (علیه السلام) موضوع نوشتار حاضر است که با هدف تبیین معیار و مبنای اخلاق اجتماعی حضرت رضا (علیه السلام) و ارائه نمونه های رفتارهای اجتماعی که مبتنی برکرامت و حقوق انسانی است، به رشته تحریر آمده است. بررسی رفتار امام رضا (علیه السلام) که مبتنی بر بینش توحیدی حضرت است، از آن جهت اهمیت می یابد که کردار معصوم همچون گفتار و امضای او حجت الهی است و اطاعت آن برهمگان لازم است تا در پرتو آن روابط انسانی برمبنای الهی و شان و منزلت انسان تنظیم گردد و جامعه از آثار سوء تحقیرها و سرخوردگی ها و . . . مصون بماند.

معنای کرامت

کرامت برگرفته شده از واژه کَرَم است. کرامتِ شیئ (یا هرچیز)، نفیس و عزیز شدن آن است. در مفردات آمده است: کل شیئ شرف فی بابه فانّه یوصف بالکرم (مفردات راغب ص ۷۰۷) هر آنچه که در مجموعه و نوع خود شرافت پیدا کند متصف به کرم می شود.

کرامت در مقابل حقارت می آید. حقارت یعنی سبکی، کوچک کردن و اهانت. در قرآن کریم هم این دو معنا مقابل یکدیگر استعمال شده است. «من یهن الله فماله من مکرم» هر کس که خدا خوارش کند دیگر کسى نیست که او را گرامى بدارد (حج ۱۸).

اقسام کرامت

۲.۱. کرامت ذاتی

کرامت ذاتی یا خدادادی و آن عبارتست از امتیازی که انسان نسبت به سایر موجودات دیگر دارد. «لقد کرّمنا بنی آدم». «انسان در میانه سایر موجودات عالم خصوصیتی دارد که در دیگران نیست و آن به جهت داشتن عقل است. که به وسیله عقل حق را از باطل و خیر را از شر و نافع را از مضر تمییز میدهد.» (تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج ۱۳، ص ۲۶۲) از طرفی این امتیاز می تواند به جهت اینکه انسان در بردارنده روحی الهی است باشد. «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» (ص، ۷۲) این کرامت برای همه انسان ها بوده و تکوینی (ذاتی) است.

۲.۲. کرامت اکتسابی

کرامت اکتسابی که انسان با عمل اختیاری خود این نوع منزلت را میتواند کسب کند. آیه شریفه «… ان اکرمکم عند الله اتقیکم» گرامى‏ترین شما نزد خدا با تقواترین شما است (حجرات، ۱۳) اشاره به این قسم کرامت دارد.

رابطه کرامت و اخلاق همزیستی

بینش ها و نگرش های اسلام به انسان و نوع روابط انسانی است که اخلاق اسلامی را از دیگر فرهنگ ها متمایز می سازد. در اسلام، کرامت و احترام به انسان محور اخلاق و حقوق قرار گرفته و عدم رعایت آن و نقض حقوق بشری، و تعرّض به انسانیت و شأن و کرامت انسان است. قرآن کریم انسان را به عنوان یک موجود شریف و کریم معرفى مى‏کند. «لقد کرّمنا بنی آدم» (الاسراء، ۷۰) و نیز دربردارنده روحی الهی «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» (ص، ۷۲) است. از این آیات شریفه می توان نتیجه گرفت که کرامت و شرافت انسانی اصلی مهم می باشد که معاشرت و اخلاق همزیستی در نگاه معصومین بر آن استواراست. امام علی (علیه السلام) به مالک اشتر. آن هنگام که والی مصر بود . نامه ای نوشتند که در آن امام علی (علیه السلام) مبنا و چگونگی اخلاق اجتماعی را گوشزد نمودند. در قسمتی از این نامه آمده است که: «مردم دو دسته اند: یا برادر دینی تو هستند یا در خلقت با تو مساوی اند و با هر دو دسته با لطف و محبت برخورد کن.» (نهج البلاغه، نامه ۵۳، ص۴۱۱) یعنی کسی هم که دین و آیین اسلام را ندارد به خاطرانسان بودن شایسته محبت و احترام است. بنابراین کرامت انسان یکی از اصول اسلام و پایه ای محکم برای اخلاق، قانون و حقوق انسانی شمرده می شود. «به هیج وجه اختلاف عقیده از نظر تفکر اسلامی مجوز و بهانه ای برای ترک آداب همزیستی و [عدم رعایت اخلاق] نمی تواند باشد.» (اسلام و حقوق اقلیت ها، رجائی پور، ص۳۱۱)

آنچه معیار و شالوده اخلاق همزیستی حضرت امام رضا (علیه السلام)، به خصوص در روابط با طبقات محروم قرار گرفته است، همان اصل فوق است. از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) که همان دیدگاه قرآن است، هر انسانی دارای شأن و منزلت خدادادی است. لذا در جامعه الهی رضوی ارزش و کرامت انسان معیار و مبنای روابط قرار دارد، وآنچه به حرمت و کرامت انسانی آسیب بزند متروک است. به عنوان نمونه یکی از عواملی که به کرامت انسان آسیب می رساند، سلب آزادی انسان است. امام علی (علیه السلام) به صورت های مختلف بر حفظ آزادی تأکید داشت و آزادی را ابزار حفظ کرامت انسان می دانست و می فرمود: «انّ الناس کلّهم احرار» همه مردم آزاد هستند. و یا می فرمود: «لا تکن عبد غیرک و قد جعلک الله حرّا»

در همین زمینه امام رضا (علیه السلام) در پاسخ زکریا که می گوید: از امام رضا (علیه السلام) پرسیدم که مردی از اهل ذمه (غیر مسلمان) به فقر و گرسنگی مبتلا شده بود فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او برده تو باشد. امام (علیه السلام) فرمود: انسان آزاد است و آزاده خریده و فروخته نمی شود این کار شایسته تو نیست از ذمیان (اهل ذمه) نیز روا نمی باشد. (استبصار،ج۳ ، ص ۸۳)

کلام امام (علیه السلام) بیانگر نهایت حرمت و کرامت و اصالت حقوق انسان است. «امام رضا (علیه السلام) اجازه نمی دهد آزادی فرزند انسانی اگرچه ذمی و کافر باشد، با امور مادی معاوضه گردد و آزادی انسان به جرم اینکه گرسنه است خدشه دار شود. از نظر امام انسان آزاد است و احتیاجات اقتصادی نمیتواند او را برده کسی سازد و آزادی خدادادی او را سلب کند اگرچه مسلمان نباشد.» (معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، حکیمی، ص ۴۳۲)

کرامت ذاتی و شأن انسانی انسان، باید محفوظ باشد و حتی خود انسان هم نباید به آن خدشه وارد سازد و این شخص گرچه مسلمان نیست اما انسان است و قابل تکریم. لذا می بینیم که از نظر حضرت، کافر و ذمی هم محترم و دارای حقوق انسانی است.

این نگرش در رفتار حضرت رضا (علیه السلام) با دیگران به خصوص محرومان که بیشتر در معرض تحقیر و آسیب های ناشی از آن قرار دارند، تجلی یافته است. چرا که در پرتو اخلاق مبتنی بر کرامت انسانی است که انسان شخصیت خود را می یابد، مقام خود را می شناسد و مبدأ حرکت های سازنده فردی و اجتماعی می شود.

در پرتو اخلاق مبتنی برکرامت انسانی است که انسان شخصیت خود را می یابد، مقام خود را می شناسد و مبدأ حرکت های سازنده فردی و اجتماعی می شود

در مقابل رفتار های تحقیرآمیز و در نظر نداشتن جایگاه و شخصیت انسانی منجر به سلب شخصیت، عقده ی حقارت و از بین بردن عزت نفس و دیگر پیامدهای زیان بار می گردد. به تعبیر بسیار لطیف پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) «گاه با تحقیر کردن و شکستن دل و خرد کردن شخصیت، گویا فرد کشته میشود؛ هر چند که با شمشیر کشته نشده است (۱).» (الحیاه، حکیمی، ج ۴، ص ۴۲۵)

حفظ کرامت و رفتار رضوی

حفظ حرمت انسان و کرامت خدادادی او در اخلاق همزیستی حضرت رضا (علیه السلام) با دیگران مورد توجه خاص قرارگرفته است که به برخی اشاره میشود.

یکی از اهالی بلخ می گوید: روزی با حضرت رضا (علیه السلام) در سفر خراسان همراه بودم، روزی سفره ای انداختند و تمامی خدمتکاران را با هر مرتبه ای که بودند سر سفره جمع کردند. عرض کردم: فدایت شوم ای کاش برای این ها سفره ای جدا می انداختی؟ حضرت فرمود: بس کن. پروردگار ما یکی، مادر ما یکی، پدر ما یکی است و پاداش به اعمال است. (شرح کافی، الاصول و الروضه، ج ۱۲، ص ۲۹۳)

در این روایت ارزش و کرامت انسانی پایه و اصل قرار گرفته است. می بینیم که امام (علیه السلام) با جمع کردن همه افراد اعم از آزاد و غلام و بردگان بر سر یک سفره، شرافت و کرامت انسانی را پا بر جا و استوار می نمایند. با این رفتار امام (علیه السلام) روشن می شود که انسان ها همه با هم برابرند و با هرگونه نژاد قومی و قبیله ای که باشند، فرقی میان آن ها نیست. تفکر امام خط بطلان بر همه ی فخرفروشی ها و نژادپرستی هاست.

یکی از عواملی که به کرامت انسان آسیب می رساند، سلب آزادی انسان است.

از دیگر رفتار های هشتمین امام (علیه السلام) توجه آن حضرت به حفظ آبروی افراد در هنگام بخشش است. یکی از راویان نقل می کند: در محضر امام رضا علیه السلام بودم و مردم در مورد حلال و حرام از ایشان سؤال می کردند. ناگاه مردی وارد شد، سلام کرد و اظهار داشت در برگشت از سفر حج موجودی اش را گم کرده است، امام فرمودند بنشینید. کم کم همه مردم رفتند و من و چند نفر دیگر ماندیم. امام به اندرون رفت و پس از چند لحظه در را بست و گفت: آن مرد خراسانی کجاست؟ گفت: من اینجا هستم. امام دویست دینار به او داد و فرمود: برو که همدیگر را نبینیم (گویا این حرکت امام برای چند نفر حاضر موجب سؤال شده بود) کسی می پرسد: بخشش ها فراوان بود؛ پس چرا روی از او برگرفتی؟ امام می فرماید: هرگز دوست نداشتم رنجش درخواست [پول] را در چهره او ببینم. (بحار الأنوار، ج ۴۹، ص۱۰۱)

از این رفتار امام توجه به آبرو وحیثیت انسان نیازمند کشف میشود. چنین رفتارهایی مانع احساس حقارت، ترس و شرمندگی می شود و امنیت روحی و روانی را نصیب انسان می نماید. آرامش یکی از حقوق مشترک همه انسان هاست. این چنین برخوردهایی می تواند عامل اصلاح دیگران و جذب آنان به نیکی ها باشد.

از آنجا که یکی از اموری که به کرامت انسان آسیب میزند معصیت است، امام علی (علیه السلام): « کسى که براى خود ارزش و کرامت قائل باشد خود را به معصیت و گناه، زبون و خوار نمى‏کند» حضرت رضا (علیه السلام) در معاشرت های خود علاوه بر حفظ شخصیت و احترام کارگران و فقرا، به این امر و هدایت آنان نیز توجه داشتند. لذا اگر خلافی میدیدند مشفقانه تذکر می دادند.

«روزی یکی از خادمان میوه ای را ناقص خورد و به دور انداخت حضرت فرمود: سبحان الله؛ اگر شما از آن بی نیاز هستید کسانی هستند که به آن محتاجند آن را به کسی بدهید که نیازمند آن است.» (بحار، علامه مجلسی، ج ۴۹، ص ۱۰۲)

هدایت و تشویق و برانگیختن به سوی عبادت مهم ترین جلوه تکریم انسان است

امام کسی است که بیش از دیگران و حتی خود انسان دغدغه هدایت و به کمال رسیدن او را دارد و این دغدغه و توجه تا بدان جا بود که کسی را گماشته بود تا خادمان را برای نماز شب بیدار کند. (حکایت آفتاب، نجفی یزدی، ص۳۰)

هدایت و تشویق و برانگیختن به سوی عبادت مهم ترین جلوه تکریم انسان است. در واقع امام رضا (علیه السلام) با این امر انسان ها را به کرامت حقیقی می رساند. امام علی (علیه السلام): «إذا طلبت العزّ فاطلبه بالطّاعه»؛ اگر عزّت می خواهی بوسیله اطاعت خداوند طلب نما. طاعت و عبادت انسان را به کرامت وعزت میرساند. در صورتی هر انسانی از هر طبقه و قشری به کرامت انسانی خود می رسد که «در برابر خدا عبودیت محض پیدا کند و حاضر نباشد در مقابل غیر خدا سر بر زمین بساید. در این صورت می توان گفت این انسان به مقام “کرامت” رسیده است.» (ادب فنای مقربان، علامه جوادی آملی، ج ۱، ص۲۰۳)

و آنگاه که انسان به بندگی خدای سبحان رو آورد به هدف خلقت راه میابد (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ – الذاریات، ۵۶‏) و انسانِ هدفمند ارزش وجودی خویش را درک می کند. در برابر افکار و اعمال خویش، احساس مسئولیت نموده از عجز و ضعف، واماندگی و پوچگرایی می رهد.

سَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَ یَوْمَ یَمُوتُ وَ یَوْمَ یُبْعَثُ حَیًّا

نتیجه

۱. انسان در بین سایر موجودات دارای منزلت و شرافت ویژه ای است.

۲. کرامت ذاتی انسان محور و مبنای بسیاری از حقوق و قوانین و اخلاق است.

۳. اخلاق همزیستی با توجه به کرامت و حرمت مقام انسان تنظیم شده است. لذا انسان باید به دیگران احترام گذاشته و از رفتارهایی که به کرامت انسان ها لطمه وارد می سازد، اجتناب ورزد.

۴. در اخلاق همزیستی امام رضا (علیه السلام) کرامت انسانی اصل بسیار محوری میباشد که بر پایه آن رفتارهای حضرت، با دیگران و بخشش حضرت، به نیازمندان محقق شده است.

۵. بسیاری از ارزشهای انسانی و الهی در جامعه، در پرتو توجّه به اصل کرامت انسانی حفظ می گردد.

فهرست منابع:

قرآن کریم
نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، قم، بیتا
مفردات الفاظ قران، الراغب الاصفهانی، چاپ پنجم، ذوی القربی، قم، ۱۴۲۶هـ.ق – ۱۳۸۴هـ.ش
تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، سید محمد حسین، ترجمه: سید محمد باقر موسوی همدانی، چاپ دوم، بنیاد فکری و علمی علامه طباطبایی، ۱۳۶۶هـ.ش
الحیاه، حکیمی، (محمد رضا، محمد، علی) ترجمه: احمدآرام، قم، دلیل ما، ۱۳۸۳هـ.ش
شرح الکافی، الاصول و الروضه، مازندرانی، محمد صالح بن احمد، محقق و مصحح: محقق شعرانی، مکتبه الاسلامیه، تهران، ۱۳۸۲ ق
استبصار، الطوسی، شیخ الطایفه ابی جعفر محمد بن الحسن، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۹هـ.ق
معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، حکیمی، محمد، چاپ اول، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۷۰هـ.ش
بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، علامه مجلسی، الاسلامیه، بیجا، بیتا
حکایت آفتاب، نجفی یزدی/ نگاهی به زندگی امام رضا (علیه السلام)، سید محمد، چاپ سوم، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۸۸هـ.ش
ادب فنای مقربان، آیت الله جوادی آملی، عبدالله، چاپ دوم ، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۱ هـ.ش
اسلام و حقوق اقلیت ها، رجائی پور، دکتر مصطفی، چاپ اول، مشهد، انتشارات رستاخیز اندیشه ۱۳۹۰ هـ ش

پاورقی

۱. عنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص یَا عَلِیُّ الْحَاجَهُ أَمَانَهُ اللَّهِ عِنْدَ خَلْقِهِ فَمَنْ کَتَمَهَا عَلَى نَفْسِهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ مَنْ صَلَّى وَ مَنْ کَشَفَهَا إِلَى مَنْ یَقْدِرُ أَنْ یُفَرِّجَ عَنْهُ وَ لَمْ یَفْعَلْ فَقَدْ قَتَلَهُ أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَقْتُلْهُ بِسَیْفٍ وَ لَا سِنَانٍ وَ لَا سَهْمٍ وَ لَکِنْ قَتَلَهُ بِمَا نَکَى مِنْ قَلْبِه

۱۳۹۳/۶/۹ یکشنبه