اشاره:
هر چند ائمه (علیهم‌السّلام) هر کدام در شرائط خاص خود بودند، ولی از آنجایی که هدفشان مشترک بود، برنامه هایشان بر اساس شرائط خاص زمان خود تنظیم و همان هدف را دنبال کردند. شرایط زمان امام کاظم (علیه‌السلام) نیز مانند شرایط زمان سایر ائمه در اختناق و فشار حکام علیه شیعیان و شخص امام (علیه‌السلام) بود. امامان ما هیچکدام در برابر ظلم و طغیان حکام جور ساکت ننشسته و بر طبق مصالح شیعیان و اسلام فعالیتهایی علیه نظام جور داشته اند که در این مقاله به این امر پرداخته شده است.
در کل برخورد ائمه (علیهم السّلام) با خلفای غاصب به صورت مسلحانه نبوده است، بلکه به صورت مبارزه هایی گوناگونی صورت گرفته است: که به برخی اشاره میشود:
۱. عدم همکاری با خلفای غاصب، تا جایی که اسلام به خطر نیفتد(۱).
۲. بحث و مناظره با علمای درباری و توبیخ آنها(۲).
۳. زیر سئوال بردن مشروعیت حکومت حاکمان در بحث و گفتگو با حاکمان معاصر خود و علمای درباری(۳).
۴. فعالیت های فرهنگی و علمی گسترده و تربیت شاگردان خاص.
۵. تلاش برای احقاق حق امامت و تبیین جایگاه امامت.
امام کاظم (علیه‌السلام) ، همین رویه را در پیش گرفت و از هر گونه اقدام و برنامه هایی که حکومت در برابر آن حساسیت نشان دهد، خوداری کرد. از این رو دنباله برنامه علمی پدر را گرفت و بر تربیت شاگردان بزرگ و رجال علم و فضیلت پرداخت(۴).
خلفای معاصر:
الف) منصور دوانیقی (۱۳۶ـ۱۵۸ هـ).
ب) محمد معروف به مهدی (۱۵۸ـ ۱۶۹ هـ).
ج) هادی عباسی (۱۶۹ـ۱۷۰ هـ).
د) هارون الرشید (۱۷۰ـ۱۹۳ هـ)(۵).
در دوران حکومت این خلفا هر کدام برنامه خاصی برای سرکوبی شیعه داشتند.
جریان و دوران امامت:
جریان امامت از رحلت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) (درماه صفر سال ۱۱ هجری) تا وفات امام حسن عسکری (علیه‌السلام) (ماه ربیع الاول سال ۲۶۰ هجری) چهار دوره گذراند که هر دوره دارای ویژگی هایی است.
الف) دوره صبر و مدارا با خلفای معاصر (از سال ۱۱ تا ۳۵ هـ).
ب) دوره به قدرت رسیدن امام (از سال ۳۵ تا ۴۰) و همان چند ماه خلافت امام حسن (علیه‌السلام) .
ج) دوره تلاش سازنده کوتاه مدت برای ایجاد حکومت اسلامی (از سال ۴۱ تا ۶۱ هـ).
د) دوره‌تعقیب و ادامه همین روش در برنامه های دراز مدت بود(۶).
بر اساس تقسیم بندی ادوار چهار گانه امامت پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) زندگانی امام کاظم (علیه‌السلام) در دوره چهارم قرار داشته است، یعنی:
۱. دوره نومیدی از پیروزی حرکت مسلحانه.
۲. کوشش سازنده به امید ایجاد حکومت اسلامی و یا زمینه های آن توسط خاندان پیامبر ـ صلی علی علیه و آله ـ در دراز مدت.
۳. زمینه سازی برای رسیدن به این هدف از رهگذر کار فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متناسب.
۴. تبیین تفکّر اصیل اسلامی و نشان دادن بدعت ها و تحریف ها(۷).
اشاره به نمونه ای از اختناق و سختگیری های حاکمان جور به ظاهر تشیع. که خود بیانگر فضای حاکم بر آن زمان و موضع حکیمانه امام کاظم (علیه‌السلام) است.
الف) وصیت نامه امام صادق (علیه‌السلام) برای جانشینی:
۱. خلیفه وقت، منصور دوانیقی.
۲. محمد بن سلیمان (فرماندار مدینه و جاسوس خلیفه).
۳. عبدالله بن جعفر بن محمد (برادر بزرگ امام (علیه‌السلام) ).
۴. موسی بن جعفر (علیهما السّلام).
۵. حمیده (همسر حضرت صادق (علیه‌السلام) ).
این نحوه وصیت نامه بیانگر اختناق شدید فضای حاکم بر جامعه است و نشان دهنده موضع نیمه مخفی و زیرکانه و هوشیارانه ائمه (علیه‌السلام) در برابر آن است. هدف امام صادق (علیه‌السلام) از نوشتن وصیت نامه به این شکل، چیزی جز حفظ جان امام بعد از خود و بقای اسلام نبوده است.
ب) گفتگوی مهدی عباسی با امام موسی کاظم (علیه‌السلام) :۲۲:۱۲:۹۱در یکی از سالها مهدی وارد مدینه شد و پس از زیارت قبر پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) با امام کاظم (علیه‌السلام) ملاقات کرد و برای آنکه به گمان خود از نظر علمی آن حضرت را آزمایش کند: بحث حرمت «خَمر» شراب در قرآن پیش کشید و پرسید: آیا شراب در قرآن مجید تحریم شده است؟ آنگاه اضافه کرد: مردم اغلب می دانند که در قرآن از خوردن شراب نهی شده، ولی نمی دانند که معنای این نهی حرام بودن آن است! امام فرمود: بلی حرمت شراب در قرآن مجید صریحاً بیان شده است. مهدی ـ در کجای قرآن؟ امام ـ آنجا که خداوند (خطاب به پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) ) می فرماید: «بگو پروردگار من، تنها کارهای زشت، چه آشکار و چه پنهان و نیز «إثم» (گناه) و ستم بناحق را حرام نموده است…(۸)». آنگاه امام فرمود: مقصود از کلمه «إثم» در این آیه که خداوند آن را تحریم نمود، همان شراب است، زیرا خدا در آیه دیگری می فرماید اگر از شراب و قمار می پرسند، بگو در آندو «و اثم کبیر» و سودهایی برای مردم است و گناهش از سودش بزرگتر است(۹)». واثم که در سوره اعراف صریحاً حرام معرفی شده، در سوره بقره در مورد شراب و قمار به کار رفته است، بنابراین شراب صریحاً در قرآن حرام معرفی شده است. مهدی سخت تحت تأثیر استدلال امام قرار گرفت و بی اختیار رو به علی بن یقطین کرد و گفت: به خدا این فتوی، فتوای هاشمی است. علی بن یقطین گفت: «شکر خدا را که این علم را در شما خاندان پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) قرار داده است» مهدی از این پاسخ نارحت شد و در حالی که خشم خود را به سختی فرو می خورد، گفت: «راست میگویی ازی رافضی(۱۰)».
و روزی هارون به آن حضرت اعلام کرد که حاضر است «فدک» را به او برگرداند. امام فرمود: در صورتی حاضرم فدک را تحویل بگیرم که آن را با تمام حدود و مرزهایش پس بدهی! هارون پرسید: حدود و مرزهای آن کدام است؟ امام فرمود: اگر حدود آن را بگویم هرگز پس نخواهی داد. هارون اصرار کرد و سوگند یاد نمود که این کار را انجام خواهد داد. امام حدود آن را چنین تعیین فرمود:
حد اولش، عدن. حد دومش، سمرقند. حد سومش، آ‍فریقا. حد چهارمش، ارمنیه و بحر خزر است.
هارون با شنیدن هر یک از این حدود، تغییر رنگ می داد و بشدت ناراحت می شد، با شنیدن حدود چهارگانه، نتوانست خود را کنترل کند و با خشم و ناراحتی گفت: با این ترتیب چیزی برای ما باقی نمی ماند! امام فرمود: می دانستم که نخواهی پذیرفت و به همین دلیل از گفتن آن امتناع داشتم! امام (علیه‌السلام) با این بیان به نوعی مطالبه حکومت و خلافت را نمود که حق اهل بیت بود که توسط غاصبان، از آنها غصب شده و آنچه حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) در باره فدک و استرداد آن اقدام کرد همین معنا بود که درباره حق غصب شده همسر و فرزندانش تلاش نمود و در تاریخ روشن کرد که همه مدعیان غاصب اند.
نتیجه:از آنچه که گفته شد مواضع امام در قبال خلفای معاصرش بر این محورها استوار بود.
الف) عدم همکاری امام با دستگاه خلافت.
ب) زیر سؤال بردن مشروعیت حکومت حاکمان و غاصب جلوه دادن آن.
ج) عدم کوتاهی امام (علیه‌السلام) در مواضعی که فرصت بحث و مناظره پیش می آمد تا عدم مشروعیت حکومت عباسی را آشکار و حقانیت اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ برای حکومت را ثابت کند.
د) تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی در برنامه های گوناگون.
ر) اثبات حق حاکمیت بر تمام جهان اسلام برای امامت.
پی نوشت:
- مفید، ارشاد، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۰ ش، ص ۵۷۸.
- همان، ص ۵۷۸.
- ابن ابی الفتح الاربلی، کشف الغمه، دارالاضواء، بیروت، لبنان، ۱۴۰۵ ـ ۱۹۸۵ قم.
- قمی، عباس، (حاج شیخ عباس قمی)، الأنوار البهیه، مشهد، مؤسسه منشورات دینی مشهد، ص ۱۷۰.
- مفید، ارشاد، انتشارات اسلامیه، ۱۳۸۰ ش، ۵۶۵ و ۵۶۹.
- آیت الله خامنه ای، سید علی، پیشوای صادق، تهران، انشارات سید جمال، (بی تا) ص ۲۱.
- پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق (علیه‌السلام) ، قم، ۱۳۷۵ش، ص ۲۳۸.
- قل ابّی حمرّم ربّی الفواحیش ما ظهر مبنها و ما بطن والاتم والبغی بغیر الحقّ، اعراف، ۳۳.
- یسئلونک عن الخمر والمسر قل فیها اثمٌ کبیرٌ و منافعٌ للنّاس واثمهی اکبر من نقعهما، بقره، ۲۱۹.
- کلینی، الفروع من الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۶، ص ۴۰۶.
منبع: نرم افزار پاسخ۲ مرکز مطالعات حوزه.
