غدیر از منظر قرآن

سید حسین میرنور الهی

غدیرخم، مکان بیعت و پیمان امت اسلامی با امامت و ولایت امیرالمومنین(ع) است. به همین جهت واقعه غدیرخم همیشه مورد نظر عموم شیعیان و عالمان دینی بوده ­است؛ زیرا تشیع بر این اعتقاد است که موضوع امامت و خلافت و جانشینی پیامبراکرم(ص)، با تعیین خداوند و اعلام پیامبرش ثابت می­شود بر خلاف اهل­سنت که در نوع تعیین امام اختلاف دارند؛ چرا که حداقل ابوبکر و عمر و عثمان به سه صورت متفاوت بر مسند خلافت تکیه زدند.اما سوال مهم این است که کدام یک منشأ قرآنی داشته و کدام یک بر خلاف قرآن­کریم بوده­است.

آیات بیان شده در مورد واقعه غدیر

با توجه به اهمیت موضوع رخ داده در غدیرخم و تبدیل آن به واقعه غدیر و همچنین اهمیت داشتن این مسأله در جهان اسلام، ابتدا باید به دستورات خداوند و استشهاد پیامبر(ص)و نزول آیات قرآن در این زمینه توجه داشت؛ چرا که اصولا خداوند و پیامبراکرم(ص) زمینه این رخ داد بزرگ اعتقادی و تاریخی را رقم زده­اند و همچنین به تأیید و نصرت پرداخته­اند.به نمونه ­هائی از این آیات و روایات توجه می­کنیم و معتقدیم که خداوند و پیامبر(ص)بیان خویش را برای امامت و رهبری جامعه به خوبی بیان نموده و ما شیعیان به تبعیت از این آیات بر اعتقادمان استوار می ­مانیم.اکنون به تبیین واقعه غدیر با زبان آیات قرآن که به صورت شأن نزول و یا تأویل و استشهاد بوده و از مهمترین اسناد و مدارک شیعه برای این اعتقاد است، می­پردازیم.

1. آیات سوره عنکبوت

پیامبراکرم(ص) بعد از اینکه در حجه الوداع، مناسک حج را بطور کامل بجا آورد و آثار جاهلیت را نابود کرد و حجرالاسود را در مکان اصلی خود قرار داد و یک روز در مکه اقامت گزیدند، در این حال جبرئیل، آیات اول سوره عنکبوت را نازل کرد:
بسم الله الرحمن الرحیم
الم(۱) آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: ایمان آوردیم به حال خود رها می­شوند و آزمایش نخواهند شد؟!(۲) ما کسانی را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان می­کنیم )باید علم خدا درباره کسانی که راست می­گویند و کسانی که دروغ می­گویند تحقق یابد (۳) آیا کسانی که اعمال بد انجام می­دهند گمان کردند بر قدرت ما چیره خواهند شد؟! چه بد داوری می­کنند.)۴)[۱] و سپس از طرف خداوند به پیامبر(ص) دستور داد که باید علی بن ابی­طالب­(ع) را به جانشینی خویش معرفی کنید و مردم با توجه به آن به فتنه مبتلی می­شوند.[۲]

2. آیات آخر سوره حجر

قبل از واقعه غدیر، دستور غیر علنی خداوند برای تعیین جانشینی علی(ع) به پیامبر(ص) داده شد.عایشه و حفصه این خبر را برای پدران خود فاش کردند (درحالی که پیامبر به آنها دستور داده بود که تا قبل از دستور علنی خداوند آن خبر را برای کسی فاش نکنند)و آنها به کمک منافقین دیگر نقشه قتل پیامبر(ص) کشیدند. در این لحظه جبرئیل با این آیات نازل شد:[۳] به پروردگارت سوگند، (درقیامت) از همه آنها سوأل خواهیم کرد(۹۲) از آنچه عمل می­کردند!(۹۳)آنچه را مأموریت داری، آشکارا بیان کن؛ و از مشرکان روی گردان (و به آنها اعتناء نکن)(۹۴) ما شر استهزاء کنندگان را از تو دفع خواهیم کرد(۹۵)[۴]

3. آیه ابلاغ

امام­باقر(ع) در بیان این آیه فرمودند: خداوند به پیامبر(ص) دستور داد تا مردم را به ولایت علی(ع) خبر دهد و از سوئی آیه اطاعت از اولی الامر نازل شد و این درحالی بود که مردم تردید داشتند که خداوند به پیامبر(ص)دستور داد تا ولایت اولی الامر را تفسیر کند و شخص ولی که کسی جز علی بن ابی­طالب(ع)نیست را به مردم معرفی نماید.در این موقعیت پیامبر خوف داشت که منافقین بر علیه او اقدامی کنند و کار ایشان ناتمام شود، پس خداوند این آیه را نازل نمود:[۵]
ای پیامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده­است، کاملا (به مردم) برسان؛ و اگر نکنی، رسالت او را انجام نداده­ای. خداوند تو را از (خطرات احتمالی) مردم، نگاه می­دارد؛ و خداوند جمعیت کافران (لجوج) را هدایت نمی­کند.[۶]

4. آیه و ان یکاد…

امام­صادق(ع) در محل غدیر، به حسین جمال فرمودند: وقتی که پیامبراکرم(ص) در این مکان دست علی(ع) را گرفت و فرمود هر که من مولای او هستم، پس علی (ع) مولای اوست. چهار تن (منافقین­مشهور) از کسانی که در طرف راست خیمه ایستاده بودند، به پیامبر(ص) (در حالی که دست علی(ع) را بلند نموده بود) نگاه می­کردند، یکی از ایشان گفت: به او نگاه کنید که چگونه چشمانش مانند چشمان دیوانه می­گردد. دراین هنگام جبرئیل نازل شد و به پیامبر(ص)عرضه داشت که آیه و ان یکاد الذین کفروا …بخواند و ذکر در این آیه علی بن ابی­طالب(ع)است.[۷]نزدیک است کافران هنگامی که آیات قرآن را می­شنوند با چشم زخم خود تو را از بین ببرند و می­گویند او دیوانه است(۵۱) درحالی که او نیست مگر مایه بیداری جهانیان(۵۲)[۸]. پیامبر(ص) نیز این آیات را قرائت نمودند: بسم الله الرحمن الرحیم  ن و القلم و ما یسطرون ما أنت بنعمه ربک بمجنون.[۹]

5. آیه اکمال دین

بعد از اینکه پیامبر(ص) در حضور مسلمانان ولایت علی(ع) را اعلام نمود، این آیه نازل شد.[۱۰] امروز، کافران از (زوال) آیین شما مأیوس شدند؛ بنابراین، از آنها نترسید؛ و از (مخالفت)من بترسید!امروز، دین شما را کامل کردم؛ و نعمت خود را بر شما تمام نمودم ؛ و اسلام  را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم.[۱۱]

6. آیه درخواست عذاب

پس از آنکه رسول الله(ص) امیرالمومنین علی(ع) را در روز غدیر خم به خلافت منصوب نمود و درباره او فرمود: هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست. این خبر در شهرها منتشر شد. روزی شخصی به نام مالک بن حارث فهری نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: تو به ما دستور دادی به یگانگی خدا و اینکه تو فرستاده او هستی، شهادت دهیم، ما هم شهادت دادیم.سپس به جهاد و حج و روزه و نماز و زکات دستور دادی، مانیز پذیرفتیم.اما به اینها راضی نشدی تا اینکه که این جوان (حضرت علی(ع)) را به جانشینی خود منصوب کردی و گفتی که هر که من مولای او هستم، علی مولای اوست. آیا این از ناحیه خداست یا از سوی خودت؟ پیامبر(ص) در جواب فرمود: قسم به خدائی که جز او معبودی نیست، این از ناحیه خداست. حارث بن نعمان خشمگین شد و روی برتافت؛ در حالی که می­گفت: خداوندا! اگر این سخن محمد(ص) حقیقت است، سنگی از آسمان بر ما بباران تا ذلتی برای اول ما باشد و عبرتی برای آیندگان ما و اگر گفته محمد(ص) دروغ است بر او عذابی وارد کن.[۱۲] اینجا بود که سنگی از آسمان بر سرش فرود آمد و او را کشت و این آیات نازل گشت:[۱۳] تقاضاکننده­ای، تقاضای عذابی نمود که واقع شد. این عذاب مخصوص کافران است، و هیچ کس نمی­تواند آن را دفع کند.[۱۴]

7. آیه  ۲۰ از سوره سبأ: و لقد صدق علیهم ابلیس

روایت شده که ابلیس به صورت پیرمردی به نزد پیامبر(ص) رفت و گفت: ای محمد چقدر بیعت کنندگان با پسر عموی تو کم تعداد هستند. در این حال خداوند این آیه را نازل نمود:[۱۵] (آری) به یقین، ابلیس گمان خود را درباره آنها محقق یافت که همگی از او پیروی کردند جز گروه اندکی از مومنان.[۱۶] سپس منافقین (ابوبکر و عمرو…) نقشه ترور پیامبر(ص) را طراحی کردند.

8. آیه ۷۴ سوره توبه: یحلفون بالله…

بعد از واقعه غدیرخم هنوز پیامبر(ص) به مدینه نرسیده بود که عده­ای از منافقین (خلفای غاصب و یارانشان) تصمیم به قتل پیامبر(ص) گرفتند. پیامبر(ص) اگاه شد و آنان را رسوا نموده و بازخواست کرد، در حالی که آنان بر انکار آن طرح قسم می­خوردند:[۱۷] خداوند نیز این آیات را نازل کرد: به خدا سوگند می­خورند که (در غیاب پیامبر(ص)، سخنان نادرست) نگفته­اند؛ در حالی که قطعا سخنان کفر آمیز گفته­اند؛ و پس از اسلام آوردنشان، کافر شده­اند؛ و تصمیم (به کار خطرناکی)گرفتند، که به آن نرسیدند. آنها فقط از این انتقام می­گیرند که خدا و رسولش، آنان را به فضل (و کرم) خود، بی­نیاز ساختند و (با این حال)  اگر توبه کنند، برای آنها بهتر است؛ و اگر روی گردانند، خداوند آنها را در دنیا و آخرت، به مجازات دردناکی کیفر خواهد داد؛ و در سراسر زمین، نه ولی و حامی دارند و نه یاوری.[۱۸]

9. آیه۸۰ سوره زخرف: ام یحسبون…

پس از واقعه غدیر یکی (از منافقین که بعد به غصب خلافت پرداخت) گفت:هرگز، به خدا قسم نبوت و خلافت در یک خانواده جمع نمی­شود و بعد از پیامبر(ص) به این خانواده خمس نخواهیم داد.[۱۹] در این حال این آیه نازل شد:[۲۰] آیا آنان می­پندارند که ما اسرار نهانی و سخنان در گوشی آنان را نمی­شنویم ؟! آری، رسولان (و فرشتگان) ما نزد آنها هستند و می­نویسند.[۲۱]

10. آیه ۷۹و۸۰ سوره زخرف: مایکون من نجوی ثلاثه… ام ابرموا امرا…و

ابوبکر و عمر و سالم و مغیره بن شعبه و عبدالرحمن بن عوف با هم پیمان نامه­ای برای نقض پیمان خویش با ولایت علی(ع)نوشتند و نویسنده این پیمان نامه ابوعبیده جراح بود.خداوند این آیه را در این مورد نازل نمود:[۲۲] بلکه آنها تصمیم محکم بر توطئه گرفتند؛ ما نیز اراده محکمی(درباره آنها) داریم.[۲۳]
همچین این آیه نیز در این مورد نازل شده­است:[۲۴]آیا نمی­دانی که خداوند آنچه را در آسمانها و آنچه را که در زمین است می­داند؛ هیچ­گاه سه نفر با هم نجوا نمی­کنند مگر اینکه خداوند چهارمین آنهاست، و هیچ­گاه پنج نفر باهم نجوی نمی­کنند مگر اینکه خداوند ششمین آنهاست، و نه تعدادی کمتر و نه بیشتر از آن مگر اینکه او همراه آنهاست، هرکجا که باشند.سپس روز قیامت آنها را از اعمالشان آگاه می­سازد، چرا که خداوند به هر چیزی داناست.[۲۵]

11. آیه ۹ سوره بقره: یخادعون الله و…

بعد از واقعه غدیر و بیعت ابوبکر و عمر و سران قریش با امیرالمومنین (ع)و اظهار خشنودی منافقانه ایشان برای پیامبر(ص)، با خود پیمان بستند که این امر را از علی(ع) غصب کنند. خداوند نیز به نیرنگ این گروه اشاره دارد و می­فرماید:[۲۶] می­خواهند خدا و مومنان را فریب دهند؛ در حالی که جز خودشان را فریب نمی­دهند؛ اما نمی­فهمند.[۲۷]

12. آیاتی دیگر از قرآن

جابر بن عبد الله انصاری می­گوید: وقتی که پیامبر(ص) در روز غدیر خم، علی (ع) را (بر مسند خلافت) نصب نمود، عده­ای (عمر) گفتند: چه بی زحمت بازوی فرزند عمویش را بالا می­برد و دیگری (ابوبکر) گفت: چه راحت به کارش بالا می­دهد و در ادامه قسم خورد که نشنیدم و اطاعت نمی­کنم و متکبرانه با هم از آن مکان دور شدند.پس خداوند این آیه را نازل نمود.[۲۸]آیا کسانی که در دلهایشان بیماری است گمان کردند خدا کینه­هایشان را آشکار نمی­کند؟![۲۹]

13. آیه تهدید پیمان شکنان

حدود پنج ماه پس از واقعه غدیرخم جماعتی از منافقین در منزل ابی­بکر جمع می­شوند و پیمان نامه­ای را بین خود می­نویسند تا پیمان خود در غدیر را نقض کنند و حکومت را بعد از رسول­الله(ص)غصب کنند.این پیمان نامه بعد از اتفاق نظر این منافقین به دست سعید بن العاص الاموی نوشته ­می­شود و آن نامه را به ابوعبیده می­سپارند تا آن را در کعبه قراردهد.بعدا ابوعبیده جراح آن را درون کعبه پنهان می­کند. پیامبراکرم(ص) بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب به ذکر خدا مشغول بودند که متوجه ابوعبیده شدند. او را اینگونه موردخطاب قرارداد: مبارک باشد برتو، چه کسی مانند تو است. تو مورد اعتماد این امت(منافقین) شدی. سپس این آیه را قرائت فرمودند: پس وای بر آنان که نوشته­ای با دست خود ­می­نویسند؛ سپس می­گویند: این از طرف خداست. تا آن را به بهای کمی بفروشند. پس وای بر آنها از آنچه بادست خود نوشتند؛ پس وای بر آنان از آنچه از این راه به دست می­آورند![۳۰]در ادامه حضرت بطور کنایه این منافقین را نکوهش نمود و توطئه ایشان را گوشزد کرد و فرمود اگر خداوند دستور اعراض از این افراد را نمی­داد گردنشان را قطع می­کردم.حذیفه بن­یمان از مومنان حقیقی می­گوید به خدا قسم وقتی کلام پیامبر(ص) به اینجا رسید، منافقین مذکور به شدت از ترس می­لرزیدند و کسانی که در آن مجلس حضور داشتند مقصود رسول الله(ص) را فهمیده بودند.[۳۱]

پی نوشت ها

[۱] – سوره عنکبوت،آیه ۱- ۴
[۲] – مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار ، بیروت، موسسه الوفا، ۱۴۰۴ هـ ق، ج ۲۸، ص  ۹۵
[۳] – دیلمی،حسن بن ابى الحسن ؛ إرشاد القلوب، انتشارات شریف رضى، ۱۴۱۲ هـ ق، ج ۲، ص ۳۳۰
[۴] -سوره حجر، فو ربک لنسئلنهم اجمعین(۹۲) عما کانوا یعملون(۹۳) فاصدع بما تومر و اعرض عن المشرکین(۹۴) انا کفیناک المستهزئین(۹۵)

[۵] – کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، تهران،  دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵ هـ ش‏، ج۱، ص۲۸۹
[۶] – سوره مائده، آیه ۶۷- یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک وان لم تفعل فمابلغت رسالته و الله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین.برای توضیح بیشتر به مقاله آیه ابلاغ رجوع شود.
[۷] – مجلسى، محمد باقر؛ پیشین‏، ج ۳۰، ص ۲۵۹
[۸] – سوره قلم، آیه۵۱ و۵۲
[۹] – سوره قلم، آیه ۱و۲
[۱۰] – ابن طاوس، سید رضی؛ إقبال‏الأعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش، ص ۴۵۸ – برای تکمیل بحث در مورد این آیه به مقاله اکمال دین رجوع شود.
۱۱- سوره مائده، آیه ۳- الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلاتخشوهم  و اخشون الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا.&;
[۱۲] – فنهض و إنه لمغضب و إنه لیقول اللهم إن کان ما یقول محمد حقا فأمطر علینا حجاره من السماء تکون نقمه فی أولنا و آیه فی آخرنا و إن کان ما یقول محمد کذبا فأنزل به نقمتک.
[۱۳] – حسینی استرآبادی، سید شرف­الدین؛ تأویل‏الآیات‏الظاهره، قم، انتشارات­جامعه­مدرسین، ۱۴۰۹هـ­ق، ص  ۶۹۷و ابن طاوس، سید رضی؛ پیشین، ص ۴۵۸
[۱۴] – سوره معارج، آیه ۱و۲- سال سائل بعذاب واقع (۱) للکافرین  لیس له دافع(۲).
[۱۵] -ابن طاوس، سید رضی؛ پیشین، ۴۵۸
[۱۶] – سوره سبأ، آیه ۲۰
[۱۷] – حسینی استرآبادی، سید شرف­الدین؛پیشین، ص۲۱۳
مجلسی، محمد باقر؛ پیشین،ج ۳۷، ص۱۱۵
[۱۸] – سوره، توبه،آیه ۷۴
[۱۹] – حسینی استرآبادی، سید شرف­الدین؛ پیشین،۵۷۰
[۲۰] – ابن طاوس، سید رضی؛ الیقین، قم ، موسسه دارالکتاب، ـ ۱۴۱۳ هـ ق، ص ۲۱۴
[۲۱] – سوره زخرف ،آیه ۸۰
[۲۲] – کلینی، محمد بن یعقوب؛ پیشین‏،ج ۱،ص۴۲۰
[۲۳] – سوره زخرف ،آیه ۷۹
[۲۴] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج ۲۸،ص  ۱۲۳
[۲۵] – سوره مجادله، آیه ۷
[۲۶] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج۶ ،ص۵۱
[۲۷] – سوره بقره،آیه ۹
[۲۸] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج ۳۰ ص ۳۱۵و ج ۲۳ ص ۳۸۶ و ج ۳۷ ص ۱۷۳
[۲۹] – سوره محمد(صلی الله علیه وآله وسلم)،آیه ۲۹
[۳۰] – سوره بقره،آیه ۷۹- فویل للذین یکتبون الکتاب بایدیهم ثم یقولون هذا من عند الله لیشتروا به ثمنا قلیلا فویل لهم مما کتبت ایدیهم و ویل لهم مما یکسبون.
[۳۱] – مجلسی، محمد باقر؛ پیشین، ج ۲۸، ص ۱۰۲- ۱۰۶