تاکید قرآن بر عظمت قدرت خداوند در آفرینش گیاهان

قرآن آخرین و کامل ترین وحی الهی است که توسط پیامبر اسلام (ص) برای انسان ها نازل شده است. در آیات بسیاری، قرآن، از شگفتی های خلقت و قدرت خداوند در جهان سخن می گوید. از جمله نشانه های قدرت خداوند که در آیات قرآن بر آن تاکید می شود، آفرینش گیاهان است. در این نوشتار برخی از آیاتی که در آن ها بر عظمت آفرینش گیاهان توجه شده، مرور کرده و با بیان پاره ای از پیشرفت های علمی، تلاش می کنیم اندکی از آثار قدرت خداوند در این زمینه را آشکار سازیم.

تاکید قرآن بر قدرت خداوند در آفرینش گیاهان

خداوند در قرآن کریم به مسئله آفرینش گیاهان اشاره کرده و این موضوع را به عنوان نشانه ای از قدرت خداوند و رحمت او به انسان ها معرفی می کند. در قرآن مجید می خوانیم:

«أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ. أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ. لَوْ نَشَآءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ؛ (۱) آیا دربارۀ آنچه کشت مى کنید، اندیشیده اید؟! آیا شما آن را مى رویانید یا ما مى رویانیم؟! اگر مى خواستیم آن را مبدّل به کاه در هم کوبیده مى کردیم تا در تعجب فرو روید!».

در این آیات، خداوند سبحان به ذکر برخی از نعمت های بزرگ خود در فرایند آفرینش گیاهان می پردازد؛ نعمت هایی که در رویاندن دانه ها و پرورش آنها نمود می یابد؛ همانند ایجاد ریشه، ساقه، برگ، پیچک ها، خار، شکوفه، میوه، دانه، مواد نشاسته ای، چربی ها، پروتئین ها، ویتامین ها، هورمون ها، بوی خوش، رنگ های متنوع و سایر ویژگی های گیاهان که در روند رشد و تکامل گیاه ایجاد می شوند.

این آیات در واقع قدرت خداوند را به انسان متذکر می شود که اگر خداوند بخواهد، می تواند تندباد سمومی بفرستد که گیاهان را قبل از بستن دانه ها خشک کرده درهم بشکند، یا آفتی برای آن ها مسلط کند که تمام محصول آن ها را از بین ببرد، و نیز می تواند سیل ملخ ها را بر آن ها بفرستد، و یا گوشه ای از یک صاعقه بزرگ را بر آن ها مسلط سازد، به گونه ای که چیزی یک مشت کاه خشکیده از آن ها باقی نماند، و انسان از مشاهده منظره آن در حیرت و ندامت فرو رود. (۲)

ایجاد شکاف در زمین و آماده کردن آن برای آفرینش گیاهان

با نگاهی به زمین های کشاورزی که خداوند آن ها را برای آفرینش گیاهان آماده کرده است، عظمت شگفت آوری در خلقت مشخص می شود. علم نشان داده است که زمین میلیون ها سال پیش سخت و صخره ای و برای کشت و کار نامناسب بود؛ آب را در خود نگاه نمی داشت و گیاهان نمی توانستند آن را بشکافند؛ اما قدرت خداوند، عظمت و لطف او نسبت به بندگان باعث شد این صخره های سخت شکافته، پراکنده و نرم شود تا ریشه های کوچک، نازک و ضعیف بتواند آن را بشکافد و از آن عبور کند و آنگاه ساقه نرم و ضعیف، آن را بالا بیاورد. خداوند در این زمینه می فرماید: «ثُمَّ شَقَقْنَا الْأَرْضَ شَقًّا. فَأَنْبَتْنَا فِیهَا حَبًّا؛ (۳) سپس زمین را از هم شکافتیم. و در آن دانه هاى فراوانى رویاندیم.»

خداوند می توانست زمین را آنچنان سخت و محکم بیافریند که غیر قابل باز شدن باشد تا جایی که فولاد و الماس هم نتوانند آن را بشکافند؛ اسیدها قادر نباشند آن را ذوب کنند و آب نتواند به درون آن نفوذ نماید؛ در این حالت دانه ها قادر به رویش، خروج از خاک، قرار گرفتن در دل زمین و استفاده از فلزات و املاح آن نبودند؛ در نتیجه هیچ نوع گیاهی به وجود نمی آمد.

عملکرد شگفت انگیز دانه ها و بذرها در آفرینش گیاهان

خداوند سبحان است که دانه ها و بذرها را آفرید و برای حفظ گیاهان دانه ای، آن ها را مهیا کرد. در قرآن به این نعمت بزرگ الهی اشاره شده است که چگونه خداوند متعال از دانه هایی کوچک، مواد غذایی مورد نیاز انسان را تامین می کند: «و َنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَآءِ مَآءً مُبَارَکًا فَأَنْبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِیدِ؛ (۴) و از آسمان، آبى پربرکت نازل کردیم، و بوسیلۀ آن باغ ها و دانه هایى را که درو می کنند، رویاندیم.»

«جنات» در اینجا اشاره به باغ هاى میوه است، و «حب الحصید» (دانه‌ هاى قابل درو) اشاره به حبوباتى همچون جو، گندم و مانند آن است که مواد اصلى غذاى انسان ها را تشکیل مى‌ دهد.(۵)

در حقیقت، دانه یا بذر جنین کوچکی است که از بارور شدن تخمک ماده توسط دانه گرده گیاه نر به وجود می آید. کدام مخلوق می تواند در یک دانه بسیار کوچک که گاهی از اندازه یک نقطه بیشتر نمی شود، رمزی را قرار دهد که صفاتِ ریشه، نوع آناتومی و وظایف آن را در برداشته باشد و علاوه بر این ویژگی ها، شکل، ضخامت و اندازه ساقه را در خود داشته باشد؟! قدرت خداوند باعث شده همه این صفات در یک دانه کوچک قرار گیرد. به عنوان مثال، دانه گوجه فرنگی از نظر شکل ظاهری مشابه دانه بادنجان است، اما میوه ای را تولید می کند که از نظر رنگ، طعم و ترکیب با بادنجان کاملا متفاوت است.

قدرت خداوند در شکافتن دانه و هسته گیاهان

یکی دیگر از نشانه های قدرت خداوند در آفرینش گیاهان شکافته شدن دانه و هسته است. خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَالنَّوَی؛ (۶) خداوند شکافنده دانه و هسته است.» در این آیه بر عظمت قدرت خداوند در شکافتن دانه ها و هسته ها تاکید شده است.

دانش امروز بشر به نکات بسیار جالبی پیرامون آفرینش گیاهان، از چگونگی شکافته شدن دانه ها و هسته ها رسیده  و توانسته است برخی از اسرار قدرت خداوند را کشف کند. از نظر علمی مشخص شده است که جنین زنده و کوچکی در بذر وجود دارد. اما این جنین کوچک دستخوش تغییرات فیزیکی، شیمیایی و زیستی بسیاری می گردد تا بتواند هسته و دانه را شکافته و از آن خارج شود.

تغییرات فیزیکی زمانی رخ می دهد که آب به دانه و هسته برسد؛ در این حالت دانه یا بذر، آب را مکیده و ورم می کنند و آنگاه پوسته آن ها در نتیجه افزایش فشار داخلی پاره می شود. تغییرات شیمیایی تنها در دانه ها و بذرهای زنده رخ می دهد به این ترتیب که: آنزیم ها در آن ها فعال می شود و مواد غذایی ذخیره شده که پیش از این بزرگ و پچیده بودند و نمی توانستند به داخل غشاء سلولی نفوذ کنند و جنین قدرت جذب آن ها را نداشت، اکنون به مواد ساده تر و کوچک تری تبدیل می شوند که به راحتی از غشای سلولی عبور کرده و جنین آن ها را جذب می کند؛ اینجاست که پیوندها تجزیه شده و حجم بذر افزایش می یابد. در این حالت سلول های جنینی فعالیت خود را آغاز می کنند و تغییرات زیستی رخ می دهد. با مصرف آب و مواد غذایی ذخیره شده، تعداد سلول های جنینی و وزن و حجم آن ها افزایش می یابد و گیاه شروع به رشد کردن و در آوردن ساقه و ریشه می کند.

علاوه بر نکات پیشین، این آیه یکی از آیات اعجاز الهی در خلقت و آفرینش گیاهان است. حقایقی که پیش از قرآن کسی متوجه آنها نشده است. این آیه میان دانه و هسته تفاوت قائل شده است؛ از نظر علمی دانه غیر از هسته است. دانه یک میوه کامل است؛ مانند: دانه ذرت و گندم و جو، اما هسته جزء بذرها است و جزئی از میوه به حساب می آید؛ مانند هسته خرما، سدر، هلو، انگور و بذرهای باقلا و لوبیا. تفاوت فائل شدن قرآن میان دانه و هسته نمونه ای از اعجاز علمی قرآن درباره آفرینش گیاهان است؛ زیرا قرآن، پیش از تقسیمات نوین علمی در مورد بذرها و میوه ها، این تقسیم بندی را قائل شده است.

عظمت قدرت خداوند در زنده کردن موجودات بی جان توسط گیاهان

آفرینش گیاهان به عنوان یکی از جلوه های قدرت پروردگار، با حیات و زندگانی، پیوندی ناگسستنی دارد. بدون شک تنها خداوند است که حیات می دهد و هیچ کس جز او توانایی زنده کردن و جان بخشی به اشیاء مرده را ندارد. خداوند در قرآن کریم می فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوَى یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذَلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّى تُؤْفَکُونَ؛ (۷) خداوند، شکافندۀ دانه و هسته است؛ زنده را از مرده خارج می سازد، و بیرون آورندۀ مرده از زنده است؛ این است خداى شما! پس چگونه از حق منحرف می شوید؟!»

برخی بیرون آوردن زنده از مرده را این گونه تفسیر می کنند که خداوند گیاه زنده را از دانه مرده و جوجه را از تخم بیرون می آورد. آن ها بر این نکته تاکید می کنند که دانه و تخم هر دو مرده اند؛ اما همانطور که گفتیم علم می گوید که دانه و تخمِ بارور شده، مرده نیست؛ زیرا حاوی جنین زنده ای است که از ساقچه، ریشه چه (ژمول)، غذای آلبومن و لپه ها تشکیل شده است. دانشمندان معتقدند در صورت مرگ جنین موجود در دانه به وسیله حرارت بالا، گازهای سمی و سایر عوامل خارجی، رویش گیاه غیر ممکن است، حتی اگر همه شرایط لازم برای این امر فراهم باشد.

بنابراین تفسیر علمی بیرون آوردن زنده از مرده از نظر گیاه شناسان چیست؟ در پاسخ باید گفت اولا مواد غذایی مورد استفاده موجودات، مواد شیمیایی مرده ای هستند که پس از خرد شدن به وسیله آنزیم ها هضم و توسط بدن موجود زنده جذب و آنگاه وارد سلول ها می شوند؛ ثانیا مواد غذایی مرده به این ترتیب با قدرت خداوند به اجزای درون سلولی مانند سیتوپلاسم، هسته، DNA و اندامک های ویژه تبدیل می شوند که همگی زنده اند. آیا این امر، بیرون آوردن زنده از مرده نیست؟ حال این سوال مطرح است که چه ارتباطی بین شکافته شدن دانه و بیرون آمدن زنده از مرده وجود دارد؟

در پاسخ باید گفت: هنگام کاشت دانه در اراضی زراعی و رسیدن آب به آن، این ماده حیاتی به خاطر فشار و عوامل محیطی بیرونی جذب دانه می شود؛ وقتی آب به جنین زنده می رسد، ناگهان جنین فعال شده، آنزیم هایی را ترشح می کند که مواد غذایی ذخیره شده در دانه را که به سختی جذب می شود تجزیه و آنها را به مواد ساده ای تبدیل می کند که به راحتی جذب شوند؛ در نتیجه دانه و هسته، ورم کرده و جنین، آب و غذای ذخیره شده را بعد از تجزیه جذب می نماید؛ آن گاه با اراده الهی مواد غذایی مرده در داخل بافت های دانه به سلول های زنده تبدیل می شوند.

از دیگر موارد بیرون آوردن زنده از مرده به قدرت خداوند، می توان به فلزات موجود در زمین های کشاورزی اشاره کرد؛ این فلزات مواد مرده ای هستند که در اثر عوامل شیمیایی، طبیعی و بیولوژیکی از صخره های زمین جدا شده و جذب گیاهان می شوند و پس از ورود به سلول های گیاه و ترکیب با برخی دیگر از مواد غذایی، به سیتوپلاسم زنده و اندامک های جاندار تبدیل می شوند. قدرت خداوند بزرگ در هر لحظه تعداد بی شماری از این ترکیبات و فلزات مرده را زنده می کند.

نتیجه گیری

از جمله موضوعات که قرآن از انسان ها می خواهد در آن تامل و دقت نمایند، عظمت آفرینش گیاهان، به عنوان نشانه ای از قدرت خداوند است. پیشرفت های علمی در دوران جدید نشان می دهد، مواردی که در قرآن نسبت به آفرینش گیاهان بیان شده، سرشار از پیچیدگی ها و شگفتی های اعجاب آور است. مواردی همچون رویش گیاهان از دل خاک، شکافته شدن دانه ها و بذرهای گیاهان مکانیزمی پیچیده و حیرت آور در خود دارند.

پی نوشت ها

[۱] واقعه/ ۶۳ـ۶۵

[۲] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۲۵۰

[۳] عبس/ ۲۶و۲۷

[۴] ق/ ۹

[۵] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۲۳۶

[۶] انعام/ ۹۵

[۷]انعام / ۹۵

 منابع

۱. قرآن کریم.

۲. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

منبع اقتباس: نجار، زغلول؛ یحیی، هارون؛ خلیل ابوعطا، نظمی؛ العبادی، منصور؛ عباسی، علی؛ خزائی، آیت اله؛‌ اعجاز علمی قرآن کریم ص ۱۲۶ ـ ۹۸ (چاپ اول)، قم، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‏ها: دفتر نشر معارف، ۱۳۸۸ش.