عذاب در قبر

سخن گفتن درباره عالَم‌های بعد از مرگ فقط از جانب خداوند و اولیای او جایز است که به همه عالم‌ها احاطه دارند و از حقیقت آنها و آنچه در آنها می‌گذرد، خبر قطعی و یقینی دارند. عقل انسان‌ها نسبت به عالم‌های پس از مرگ هیچ احاطه‌ای ندارد و نمی‌تواند جزئیات و حوادث آنجا را اثبات یا انکار کند. البته عقل لزوم معاد و جهان آخرت و اصل باداش و کیفر را ثابت می‌کند اما سخن گفتن در جزئیات برزخ و معاد و بهشت و دوزخ و غیر آن از حوزه درک و توان عقل خارج است. اینکه آیا در قبر هم عذاب خواهد بود، آیا در قبر سؤال خواهد شد و سؤال کنندگان چه نام دارند، مطالبی است که برای اطلاع پیدا کردن از آنها جز زانو زدن به محضر قرآن و عترت راهی نداریم و نمی‌توانیم خود آنها را قبول کنیم یا ردّ نماییم.

قرآن شریف صراحت دارد که پس از مرگ تا قیامت عالَمی است به نام برزخ یا عالَم قبر که چون این عالَم بین دنیا و قیامت کبری است. برزخ یعنی حد فاصل نام دارد.(۱) علاه بر آن قرآن صراحت دارد که در عالم برزخ عذاب و پاداش وجود دارد، یعنی کافران و ستمگران عذاب می‌چشند و مؤمنان و صالحان از نعمت‌های خداوند برخوردارند، گرچه کمال عذاب و ثواب در قیامت است. قرآن در مورد فرعونیان می‌فرماید: «فرعونیان صبح و شام بر آتش عرضه می‌شوند [و از حرارت آن رنج می‌کشند] و چون روز قیامت برپا شود، خطاب آید که فرعونیان را به سخت‌ترین عذاب وارد کنید».(۲) صبح و شام مربوط به برزخ است که پیرو دنیا می‌باشد.

بنابر آیه فوق فرعونیان در برزخ بر آتش عرضه می‌شود و با مشاهده آن و چشیدن حرارت و شنیدن زفیر آن عذاب می‌گردند و در قیامت آنان را در آتش وارد می‌سازند. آیات پاداش شهیدان نیز که حکایت از بهره‌مند بودن آنان از نعمت‌ها پس از شهادت است، مربوط به برزخ می‌باشد.(۳) امام سجاد(ع) فرمود: «قبر باغی از باغ‌های بهشت یا حفره‌ای از حفره‌های جهنم است».(۴) پس عذاب قبر برای گناهکاران، و بهره‌مندی از نعمت و آسایش برای صالحان قطعی و یقینی است. مسئله دیگر سؤال و جواب در قبر است که آن نیز اجمالاً قطعی و یقینی است و بنابر روایتی منکر سؤال قبر، شیعه نیست.(۵) بنابر روایات دو فرشته به نام «منکر و نکیر» یا «منکَر و نکیر» وظیفه سؤال کردن از بندگان را عهده‌دار می‌باشند.(۶) این دو ملک از مسائل اساسی سؤال می‌نمایند. پرسش از پروردگار، پیامبر، دین، کتاب، امام، این که عمرش را چگونه صرف کرده، اموالش چگونه به دست آمده و چگونه صرف کرده است.(۷)

البته بنابر بعضی روایات سؤال قبر مربوط به مؤمنان خالص و کافران خالص است(۸). احتمالاً منظور روایات این است که این دو گروه فقط در برزخ سؤال و جواب دارند و در قیامت دیگر حساب و سؤال ندارد و مؤمنان خالص مستقیم و بدون حساب به بهشت و کافران خالص مستقیم و بدون حساب به جهنم وارد می‌شوند. اما سؤال و جواب انسان‌های عادی به قیامت مربوط می‌شود. شاید از آنان فقط از همان اصول دین سؤال شود، نه آنچه مربوط به عمر و احوال می‌شود. دعای تلقین میّت که از دستورهای امامان علیهم السلام است و هنگام دفن مرده مسلمان بر بالای قبر او و خطاب به وی خوانده می‌شود، به روشنی به سؤال دو فرشته مقرّب صراحت دارد. بنابر این مطابق روایات به عذاب قبر و سؤال نکیر و منکر اعتقاد داریم.

پی‌نوشت:

۱ـ تفسیر برهان، ج ۳، ص ۱۲۰.

۲ـ غفر (۴۰) آیه ۶۴.

۳ـ آل عمران (۳) آیه ۱۶۹ ـ ۱۷۰.

۴ـ تفسیر برهان، ج ۳، ص ۱۲۰.

۵ـ محجّه البیضاء، ج ۶ ص ۲۲۳.

۶ـ کافی، ج ۲ن ص ۶۳۳؛ بحار الانوار، ج ۶ن ص ۲۲۲.

۷ـ بحار الانوار، ج ۶، ص ۲۲۳.

۸ـ همان، ص ۲۶۰؛ کافی، ج ۳ن ص ۲۳۵.