ضرورت آگاهی و توجه به شباهت های زن و مرد

معمولا در موضوعات خانواده و همسرداری، کمتر به شباهت های زن و مرد پرداخته شده و بیشتر روی موارد اختلافی زن و مرد تمرکز می شود.

از جمله موارد اختلافی در این زمینه، بحث برتری جایگاه مرد نسبت به زن است. هنوز هم در بسیاری از خانواده ها، تفکر مرد سالاری و اعتقاد به برتر بودن جنس مرد نسبت به زن وجود داشته و زنان در درجه دوم اهمیت قرار دارند.

در این نگرش، مرد، مظهر عزت و قدرت در خانواده و مسئول تمام تصمیم گیری هاست؛ این در حالی است که چنین تفکری علاوه بر این که با آموزه های اسلامی هیچ گونه سازگاری ندارد، می تواند عامل مهمی در بروز اختلافات بین همسران و خانواده ها گردد.

از این رو، شایسته است با مرور و بررسی مبانی انسان ساز اسلام، جایگاه زن و مرد به لحاظ جنسیت و شایستگی، مورد توجه و عنایت بیشتری قرار گیرد.

خداوند انسان را به صورت دو جنس زن و مرد آفرید و همین انسان بودن کافی است که آن ها در بسیاری از ویژگی ها، حقوق و وظایف و تکالیف مشترک باشند. برخی از اشتراک های موجود بین زن و مرد عبارتست از:

۱- اصل آفرینش نخستین مولفه در شباهت های زن و مرد

نخستین موضوع در بحث شباهت های زن و مرد، اصل آفرینش است. در نگاه قرآن، زن انسانی همانند مرد است و انسان بودن مربوط به جنس و تن نیست. زن و مرد در آفرینش، مبدا و هدف آفرینش مشترک هستند. خداوند در قرآن کریم به اشتراک در آفرینش و مبدا آن دو اشاره نموده و می فرماید:

ای مردم! از پروردگارتان که شما را از نفس واحدی آفرید و جفتش را (نیز) از او آفرید و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد، پروا دارید و از خدایی که به (نام) او از یکدیگر درخواست می کنید، پروا نمایید و زنهار از خویشاوندان مبرید که خدا همواره بر شما نگهبان است.^[۱]

مبدا همه انسان ها، آدم و حوا است و آن دو، از یک واقعیت خلق شده اند و در قرآن کریم از آن با عناوینی همچون ماء، طین، تراب ، نطفه و علق یاد شده است.

از جمله شباهت های زن و مرد، هدف از آفرینش آنهاست. زن به جهت همان هدفی (رسیدن به کمال) ^[۲] خلق شده که مرد آفریده شده است.

برای نمونه در قرآن کریم آمده است: و کسانی که کار های شایسته کنند چه مرد باشند یا زن؛ در حالی که مومن باشند؛ آنان داخل بهشت می شوند و به قدر گودی پشت هسته خرمایی مورد ستم قرار نمی گیرند.^[۳]

در آیه ای دیگر، خداوند بیان می دارد که ما جن و انسان را نیافریدیم جز اینکه ما را بپرستند تا به واسطه آن به کمال برسند.^[۴]

علاوه بر آن، در آیات متعددی در سوره های نساء، توبه، احزاب ، فتح، حدید، یس، بقره، به تساوی زن و مرد در بهره مندی از رسیدن به کمال و مقام بندگی، یا ابتلا به انواع عذاب ها به دلیل مخالفت با دین اعلام نموده و سرنوشت یکسانی برای مرد مومن و زن مومن و مرد صالح و زن صالح و برای مرد کافر و زن کافر و مرد مشرک و زن مشرک ترسیم کرده است.

تفکر کسانی که زن را پست تر از مرد می دانند یا به زن به عنوان کالا می نگرند، از این ناشی می شود که آفرینش زن را غیر از مرد دانسته و گاهی در انسان بودن زن شک دارند یا او را عنصر گناه می دانند و بدین سبب، رفتاری تحقیرآمیز با او دارند. در این نگرش، عملا به شباهت های زن و مرد بی توجهی می شود.

غافل از اینکه نه مرد و نه زن، هیچ کدام به تنهایی انسان کاملی نیستند و آنگاه که کنار یکدیگر قرار گیرند، مکمل هم خواهند بود و بهتر می توانند مراحل رشد و کمال را طی کنند.

شهید مطهری این نوع نگاه به زن را با عبارت های رسا چنین توضیح می دهد:

در قرآن از آنچه در بعضی از کتب مذهبی هست که زن از مایه ای پست تر از مایه مرد آفریده شده و یا اینکه به زن جنبه طفیلی و چپی داده اند و گفته اند که همسر آدم اول از عضوی از اعضای طرف چپ او آفریده شده، اثر و خبری نیست، علی هذا در اسلام نظریه تحقیرآمیزی نسبت به زن از لحاظ سرشت و طینت وجود ندارد.^[۵]

۲- ویژگی اختیار و اراده

از دیگر موارد شباهت های زن و مرد، بحث مهم اختیار و اراده است. تمام انسان ها آزاد آفریده شده اند و چون آزادند حق انتخاب دارند و میان زن و مرد به ویژه در حق انتخاب شریک زندگی خود، هیچ فرقی نیست. زن نیز همانند مرد حق دارد همسر دلخواه خود را انتخاب کند و نباید در ازدواج به او اجبار کرد.^[۶]

ماهیت انسانی

زن و مرد دارای یک ماهیت انسانی هستند^[۷] و از این رو، خداوند هنگام خلقت از روح خود در آن دو دمید^[۸] و آنها به طور یکسان از یک روح الهی برخوردار گردیدند:

آنگاه که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من بشری را از گل خواهم آفرید؛ پس چون او را کاملا درست کردم و از روح خویش در آن دمیدم، سجده کنان برای او (به خاک) بیفتید.^[۹]

شاید بتوان گفت از جهاتی، ماهیت انسانی و انسان بودن، گل سر سبد شباهت های زن و مرد است.

اعتدال در خلقت

هم زن و هم مرد از لحاظ ساختار وجودی خود، در نهایت اعتدال هستند و هیچ نقصی در آفرینش آن ها وجود ندارد؛ همان طور که فرمود: به راستی انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم.^[۱۰]

ابزار شناخت

در بررسی شباهت های زن و مرد، ابزار شناخت و آگاهی از محیط، به طور مساوی بین دو جنس توزیع شده و زن نیز همانند مرد، دارای یک نوع ابزار شناخت و ادراک است؛ یعنی هر دو از ابزار شناخت چشم، بینایی و قلب و به طور کلی شناخت حسی و غیر حسی بهره مندند:

و خدا شما را از شکم مادرانتان در حالی که چیزی نمی دانستید بیرون آورد و برای شما گوش و چشم ها و دل ها قرار داد؛ باشد که سپاسگزاری کنید.^[۱۱]

امانت دار الهی

شباهت های زن و مرد صرفا به جنبه های مادی اختصاص نداشته و بعد معنوی و نیل به رشد و کمال را نیز در بر میگیرد و آن دو به طور مشترک و با صفت انسان بودن، مورد خطاب بوده و خداوند هر دو را امانتدار خویش می داند:

ما امانت (الهی و بار تکلیف) را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم؛ پس، از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند و(لى) انسان آن را برداشت. به راستی او ستمگری نادان بود.^[۱۲]

وجدان اخلاقی

زن و مرد در وجدان اخلاقی و برخورداری از فضایل و رذایل اخلاقی نیز مشترک هستند. هم زن می تواند متصف به صفات اخلاقی و تقوا گردد و هم مرد؛ یا هر دو با کسب رذایل اخلاقی و فسق و فجور از ماهیت انسانی خود ساقط شوند:

«سوگند به نفس و آن کس که آن را درست کرد؛ سپس پلیدکاری و پرهیزگاری اش را به آن الهام کرد.»^[۱۳]

به عبارت دیگر، شباهت های زن و مرد، هم ناظر به قوس صعودی است و هم ناظر به قوس نزولی.

مخاطب الهی

نگرش یکسان به زن و مرد در خطابات الهی، جلوه خاصی به شباهت های زن و مرد داده است. در آیات بسیاری، زن و مرد به طور یکسان با تعبیراتی مانند الذین امنوا، الذین کفروا، یا ایها الانسان، مورد خطاب الهی هستند و هیچ تفاوتی میان آنها در خطاب های عام وجود ندارد.

موانع تکامل

شباهت های زن و مرد به جنبه های مقتضی و مثبت هدایت، خلاصه نشده و وجود مانع و جنبه منفی را نیز پوشش داده و موانع هدایت نیز برای هر دو جنس، یکسان در نظر گرفته شده است. موانعی مانند نفس اماره و شیطان که می تواند از تکامل زن و مرد جلوگیری کند، در هر دو یکسان است. هر دو برای انسان، دشمنی آشکار هستند.^[۱۴]

استاد شهید مرتضی مطهری پیرامون تشابه مرد و زن از حیث موانع تکامل می نویسد:

«قرآن، داستان بهشت آدم را مطرح کرده؛ ولی هرگز نگفته که شیطان یا مار، حوا را فریفت و حوا آدم را. قرآن نه حوا را به عنوان مسئول اصلی معرفی می کند و نه او را از حساب خارج می کند.

قرآن می گوید به آدم گفتیم خودت و همسرت در بهشت سکنی گزینید و از میوه های آن بخورید. قرآن آنجا که پای وسوسه شیطان را به میان می کشد، ضمیرها را به شکل تثنیه می گوید:

فوسوس لهما الشیطان؛^[۱۵] شیطان آن دو را وسوسه کرد، فدلیهما بغرور؛ شیطان آن دو را به فریب راهنمایی کرد، و قاسهما انی لکما لمن الناصحین؛ یعنی شیطان در برابر هر دو، سوگند یاد کرد که جز خیر آن ها را نمی خواهد».^[۱۶]

۳- پوشش یکدیگر بودن

شباهت های زن و مرد تا بدانجا پیش می رود که هر دو توانمندی بازسازی و تکمیل یکدیگر را دارند و خداوند زن و مرد را برای همدیگر پوشش قرار می دهد؛ همان طور که در قرآن می فرماید: همسرانتان پوشش شما و شما پوششی هستید برای آنان.^[۱۷]

۴- تکالیف شرعی

شباهت های زن و مرد در جنبه تشریعی و در بالاترین سطوح بندگی به درگاه خدا ترسیم شده و هر دو مکلف به انجام تکالیف الهی هستند.

زن و مرد در انجام اکثر تکالیف شرعی، مورد خطاب شارع مقدس هستند؛ یعنی هر دو باید نماز بگزارند، روزه بگیرند، به نامحرم نگاه نکنند، پوشش داشته باشند، مسئول اعمال خود هستند و در هنگام سخن گفتن، موظف به رعایت حیا می باشند.^{[۱۸]،[۱۹]}

نتیجه گیری

در تبیین جایگاه و ارزشگذاری جنسیتی بین زن و مرد، توجه به شباهت های زن و مرد، امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. در این راستا دین اسلام به عنوان دین خاتم، در تبیین جایگاه و ارزشگذاری هر دو جنس زن و مرد، با نگاهی جامع و ژرف به ماهیت و ابعاد شخصیتی انسان، رویکردی کامل و مترقی ارائه نموده و بر دیدگاه ها و نگرش های تنگ نظرانه برآمده از جمود فکری در برتری مرد به زن، خط بطلان کشیده است.

پی نوشت ها

[۱] . نساء/۱

[۲] . نساء/۱۲۴؛ نحل/۹۷؛ توبه/۲۷ و احزاب/۳۵

[۳] . نساء/۱۲۴

[۴] ذاریات/۵۶

[۵] . شهید مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص ۱۱۹

[۶] . زن و مردی دارای حق انتخاب هستند که شرایطی از جمله عقل، بلوغ و رشد را داشته باشند.

[۷] . حجر/۲۶

[۸] . حجر/۲۹

[۹] . ص/۷۱-۷۲

[۱۰] . تین/۴

[۱۱] . نحل/۷۸

[۱۲] . احزاب/۷۲

[۱۳] . شمس/۷ و ۸

[۱۴] . یوسف/۵

[۱۵] . اعراف/۲۰

[۱۶] . مطهری، همان، ص ۱۲۰

[۱۷] . بقره/۱۸۷

[۱۸] . در سوره های بقره آیه ۱۸۳، مائده ۳۸، نور ۲ و ۳۱ و آیات متعدد دیگر این مطلب بیان شده است.

[۱۹] . محمدی صیفار، از تفاوت تا تفاهم، ص۱۵-۱۹ (با تغییرات در متن)

منابع

• قرآن کریم.
• مطهری، مرتضی؛ نظام حقوق زن در اسلام؛ تهران؛ صدرا؛ ۱۳۷۶.
• محمدی صیفار، مهدی؛ از تفاوت تا تفاهم(آشنایی با تفاوت های زن و مرد)؛ قم؛ طریق معرفت ثقلین؛ ۱۳۹۴.