شرح مناجات الراغبین (۱)

مؤمن و اندیشه آخرت و توشه آن

در هر یک از بندهای فراز مزبور حضرت با بیان آنچه موجب خوف از کیفر و آنچه باعث امید انسان به خداوند می گردد، به نوعی بین حالت خوف و رجا تعادل و توازن برقرار می کنند. در بند اول به راه طولانی سفر آخرت و نداشتن زاد و توشه کافی اشاره دارند که باعث نگرانی انسان می گردد. اما از سوی دیگر، می‏ فرمایند که توکل و اعتماد به رحمت بی نهایت خدا به انسان امید می بخشد و باعث التیام خاطر او می گردد. یکی از توصیه های رایج در فرهنگ دینی ما که دارای کاربرد فراوانی است فراهم ساختن زاد و توشه برای آخرت می باشد. اما این توصیه و تعبیر رایج چون بسیاری از تعابیر و مفاهیم رایج در فرهنگ دینی ما واقعیت و ارزش واقعی خود را از دست داده است و به مثابه شعاری درآمده که کمتر به عمق و محتوای آن توجه می شود. ما در مکالمات روزمره تعابیر دینی فراوانی به کار می بریم که توجهی به معنای آنها نداریم. به عنوان نمونه، فراوان در سخنان خود به عنوان تبرک جمله «ان شاء الله» را به کار می بریم، اما توجه نداریم که آن جمله به معنای تعلیق و متوقف دانستن امور بر مشیت الاهی است و بدین معناست که ما باید کارها را به مشیت و اراده الاهی واگذار کنیم و در مقابل مشیت الاهی، مشیت و اراده خودمان را ناچیز بدانیم. در قرآن کریم خداوند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
وَ لاَ تَقُولَنَّ لِشَیْ‌ءٍ إِنِّی فَاعِلٌ ذلِکَ غَداً * إِلاَّ أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذَا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسَى أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذَا رَشَداً؛(۱) « و درباره هیچ چیز مگوی که من فردا آن [کار ]را خواهم کرد، مگر آنکه [گویی اگر ]خدای خواهد؛ و چون فراموش کنی [که بگویی: اگر خدای خواهد ]پروردگارت را یاد کن [یعنی وقتی به یاد آوری، کلمه ان شاء الله را بر زبان آر ] و بگو: امید است که پروردگارم مرا به راه صوابی که نزدیک‏ تر از این باشد راه نماید».
همچنین ما وقتی از یکدیگر جدا می شویم، به عنوان رسم و ادب، کلمه «خداحافظ» را بر زبان جاری می کنیم و توجهی به مفهوم و محتوای آن نداریم. حتی برخی از مارکسیست ها که اعتقادی به خدا نداشتند، هنگام جدا شدن از دیگری، «خداحافظ» می گفتند. ما همان ‏طور که به مفاهیم بسیاری از تعابیر رایج دینی توجهی داریم، به مخلوقات و امور تکوینی که نظام و حکمت های الاهی در آنها نهفته اند و پیوسته ما آنها را از نظر می گذرانیم توجه نداریم و از آثار عظمت و حکمت الاهی نهفته در آنها غافلیم. از این‏ روی، خداوند از مردم گله می کند که به هنگام مواجهه با آیات الاهی از آنها غافل اند: وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیَاتِنَا لَغَافِلُونَ‌ ؛(۲) «و هر آینه بسیاری از مردم از نشانه های ما غافل اند».
برخلاف تصور عمومی که بر اساس آن سفر آخرت از هنگام مرگ آغاز می شود و مبتنی بر آن زاد و توشه اخروی برای پس از مرگ تهیه می گردد، واقعیت این است که سفر آخرت در دنیا و از هنگام بلوغ که تکالیف و وظایف الاهی بر عهده انسان قرار می گیرند، آغاز می شود و ما تا در دنیا به سر می بریم باید به تهیه زاد و توشه ای بپردازیم که هم در دنیا به کار ما بیاید و هم برای سرای آخرت که امکان فراهم ساختن زاد و توشه فراهم نیست، به کار ما آید و باعث آرامش و آسایش ابدی ما گردد. انسان در مواجه با این سفر ابدی، به مانند کسی است که در دنیا قصد سفر دارد و سفر او از هنگام خارج شدن از منزل آغاز می گردد و او تا وقتی در شهر و حومه شهر است می تواند لوازم و توشه کافی برای سفر بردارد و پس از آنکه وارد بیابان خشک بی کران و خالی از کشت و زرع شد، نمی تواند برای خود توشه ای فراهم کند و در صورتی که از قبل برای خود توشه و آب و غذا فراهم آورده باشد، می تواند در آن بیابان از آن استفاده کند و زنده بماند.
اشتباه دیگری که نوع مردم مرتکب می شوند این است که خیال می کنند توشه آخرت تنها نماز و روزه است و توجه ندارند که همه کارهایی که انسان برای خدا و به قصد انجام وظیفه انجام می دهد توشه آخرت به حساب می آیند. روشن گردید که سفر آخرت ما از دنیا آغاز می گردد و انسان در طول زندگی در حال حرکت و سفر است و چه بخواهد و چه نخواهد با گذشت هر لحظه از عمرش گامی در سفر برمی دارد و بخشی از مسیر را طی می کند و پیوسته فاصله او با مقصد کمتر می گردد و در این مسیر محل توقف و منزلگاهی برای او وجود ندارد. پس او نباید دنیا را وطن و قرارگاه خود بداند، بلکه باید باور کند که دنیا محل گذر و بخشی از مسافت و سفر ابدی او و فرصت فراهم ساختن توشه برای زندگی ابدی است. امیرمؤمنان علیه السلام در بسیاری از کلمات نورانی خود این حقیقت را به ما گوشزد می کنند و ما را متوجه سفر و منزلگاه ابدی آخرت می کنند که ما از اکنون باید در اندیشه آن باشیم و توشه کافی را برای آن فراهم آوریم. آن حضرت در این‏ باره می فرمایند:
۱. اَیُّها النَّاسُ إنَّما الدُّنیا دارُ مَجازٍ وَ الآخِرَهُ دارُ قَرارٍ، فَخُذُوا مِن مَمَرِّکم لِمَقَرِّکم؛(۳) «ای مردم، همانا دنیا خانه گذشتن و رفتن و آخرت سرای زیستن و ماندن است، پس از این گذرگاه برای زیستگاه خویش توشه برگیرید.»
۲.وَ أُحَذِّرکُم الدُّنیا فَإنَّهَا مَنزِلُ قُلعَهٍ وَ لَیسَت بِدارِ نُجعَه. قَد تَزَیَّنَت بِغرورِهَا و غرَّت بِزینَتِها؛(۴) «شما را از دنیا پرهیز می دهم که منزلگاهی است ناپایدار، نه خانه ماندن و نه جایگاه قرار. خود را آراسته و به آرایش خویش شیفته و دیگران را به زینت خود فریفته است».
در برخی از روایات، دنیا بسان پلی برای آخرت معرفی شده که باید از آن گذشت و نباید بدان دل بست و بدان قرار گرفت:
عن ابی حمزه الثُّمالِیِّ عَن عَلِیِّ بنِ الحُسَینِ عَلیه السَّلام أنَّهُ قَالَ یَوماً لاَصحابِهِ : إخوَانِی، اُوصیِکم بِدارِ الآخِرَهِ، وَلا أُوصِیکم بِدارِ الدُّنیا فَإنَّکم عَلَیهَا حَریصُونَ وَ بِهَا مُتَمَسِّکونَ. أما بَلَغَکُم ما قَالَ عِیسَی ابنُ مَریَم عَلیهِ السَّلام لِلحَوارِیّن؟ قالَ لَهُم الدُّنیا قَنطَرَهٌ فَاعبُروهَا وَ لا تَعمُروهَا. وَ قالَ أیُّکم یَبنِی عَلَی مَوجِ البَحرِ دَاراً؟ تِلکُم الدَّارُ الدُّنیا فَلا تَتَّخِذُوها قَراراً؛(۵) «ابوحمزه ثمالی روایت کرده: روزی امام زین العابدین علیه السلام به یاران خود فرمود: «برادران من، شما را به خانه آخرت سفارش می کنم، نه به خانه دنیا، چرا که خود بر دنیا حریص هستید و بدان چنگ آویخته اید. مگر فرمایش عیسی علیه السلام به حواریون به گوش شما نرسیده که به آنان فرمود: دنیا به منزله پل است، پس از آن عبور کنید و به آبادانی آن سرگرم مشوید، و نیز فرمود: کدام ‏یک از شما بر روی موج دریا خانه می ‏سازد؟ خانه دنیا نیز چنین است، آن را قرارگاه خود قرار ندهید».

مراحل حیات انسان

انسان در طی زندگی دنیوی و اخروی خویش مراحلی را پشت سر می گذارد. مرحله اول مربوط به قبل از تولد است که جنین در شکم مادر رشد می کند و پس از آنکه روح در او دمیده شد و قوا و اندام آن کامل گردید، به دنیا می آید و مرحله دوم زندگی او یعنی دوران طفولیت آغاز می گردد. گذشته از دوران جنینی که هیچ رفتار اختیاری از جنین سر نمی‏زند، در دوران کودکی و قبل از رسیدن به سن تکلیف چون هنوز قدرت تمییز و تشخیص در انسان به وجود نیامده و رفتار او کاملاً آگاهانه و مسئولانه نیست، تکلیفی متوجه او نمی گردد و به همین جهت در روز قیامت رفتار و کارهایی که در دوران کودکی انجام پذیرفته مورد محاسبه قرار نمی گیرد و عقاب و کیفری بر آنها مترتب نمی شود.
مرحله سوم از هنگام بلوغ و رسیدن به سن تکلیف تا پایان عمر را شامل می‏ گردد. در این مرحله از عمر، انسان در برابر رفتار خود مسئول است و تکالیف و وظایفی از سوی خداوند متوجه او گردیده است و در برابر اطاعت از خدا و عمل به تکالیف الهی پاداش و ثواب به او داده می شود و اگر با تکالیف الاهی مخالفت کرد، کیفر و عذاب می بیند. مرحله چهارم عالم برزخ، یعنی از هنگام مرگ تا قیامت را شامل می شود. در این مرحله انسان از آثار و نتایج رفتاری که در دنیا داشته است بهره‏ مند می گردد و کار و رفتار جدیدی از انسان سر نمی‏زند، چون با مرگ پرونده اعمال و رفتار انسان بسته می شود. البته بر اساس برخی از روایات، برخی از رفتار با ارزش انسان پس از مرگ نیز کماکان تداوم می یابد و پیوسته از ناحیه آنها ثواب و پاداش جدیدی در پرونده اعمال انسان ثبت می گردد. در روایتی رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
إذَا مَاتَ ابنُ آدَمَ انقَطَعَ عَمَلُهُ إلاَّ عَن ثَلاثٍ: وَلدٌ صالِحٌ یَدعُو لَهُ، وَ عِلمٌ یُنتَفَعُ بِهِ، وَ صَدقَهٌ جارِیهٌ؛(۶) «وقتی فرزند آدم مُرد عملش منقطع می گردد و به پایان می رسد، مگر از سه ناحیه: فرزند صالحی که تربیت کرده و به او دعا می کند و آثار علمی که از خود باقی نهاده و دیگران از آن بهره ‏مند می گردند و صدقه و کار خیر ماندگاری که انجام داده است».
مرحله پنجم حیات انسان در آخرت رقم می‏ خورد که پس از عالم برزخ و ظهور قیامت کبری آغاز می گردد و آن حیات اخروی ابدی است و پایانی ندارد. در آن عالم نتایج اعمال انسان در دنیا ظاهر می گردد و انسان هر توشه ای که در دنیا فراهم ساخته در سرای آخرت از آن استفاده می کند و امکان انجام عمل جدید و تدارک رفتار زشت وجود ندارد: وَ إنَّ الیَومَ عَمَلٌ وَ لا حِسابَ، وَغَداً حِسابٌ وَ لا عَمَلَ،(۷) «همانا امروز روز کار است و روز حساب نیست و فردا روز حساب است و کس را مجال کار نیست».
کسی که از فرصت عمر استفاده صحیح نبرد و توشه کافی برای سرای آخرت نیندوخت و از خدا غافل گشت و خود را اسیر شیطان و هوای نفس گرداند و غرق در لذت ‏جویی و کام‏ جویی از دنیا گردید و از اطاعت خدا و انجام اعمال صالح که به کار آخرت او می آید خودداری کرد، پس از مرگ که پرده از برابر چشمانش کنار می رود و حقایق در برابرش آشکار می گردند، درمی یابد که عمر خویش را تباه ساخته و حاصلی جز وزر و وبال و عذاب برای خویش نیندوخته است، و آرزو می کند که دوباره به دنیا برگردد و به ترک اعمال زشت خود و انجام اعمال صالح بپردازد. اما این آرزو بیهوده است و راه برگشتی برای او وجود ندارد و او باید برای همیشه جهنم را منزلگاه خویش سازد و کیفر اعمال‏ زشت خود را تحمل کند:
فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَهً حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ‌* لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَ مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ‌؛(۸) « تا آن گاه که مرگ یکی از آنها فرا رسد، گوید: پروردگارا، مرا باز گردانید، تا شاید به تدارک گذشته عملی صالح به جای آرم، به او خطاب شود که هرگز نخواهد شد و این کلمه[ مرا بازگردان] را از حسرت می گوید، و فرارویشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند».
حتی در قیامت کسانی از شفاعت بهره ‏مند می گردند که در دنیا با ایمان به خدا و پذیرش ولایت اهل بیت علیه ‏ السلام و انجام کارهای شایسته خود را لایق برخورداری از شفاعت ساخته باشند. پس شفاعت نیز نتیجه ایمان و کارهای خیر انسان در دنیاست و زمینه آن در آخرت فراهم نمی گردد و هر کس باید در دنیا لیاقت و ظرفیت برخورداری از آن را فراهم آورده باشد. بنابراین، کافران نه مورد شفاعت قرار می گیرند و نه شفاعت کسی سودی به حالشان می بخشد: فَمَا تَنفَعُهُم شَفاعَهُ الشَّافِعینَ؛ (۹) «و شفاعت شفاعت گران آنها را سود نبخشد».

ضرورت استفاده از عمر برای سرای جاودانه آخرت

هیچ اندیشیده ایم که عمر ما در دنیا در برابر زندگی ابدی اخروی ما بسیار ناچیز است و ما اگر صد سال عمر کنیم و حتی اگر هزار سال در دنیا به سر بریم، این عمر در برابر عمر ابدی ما در آخرت، از یک چشم برهم زدن در عمر صد ساله نیز کمتر است. عمر ما در دنیا هرچند طولانی گردد باز محدود است و در برابر عمر نامحدود اخروی چیزی به شمار نمی آید. با این وصف، آیا سزاوار است که انسان در دنیا همه همت و تلاش خود را صرف استفاده از دنیا و لذت های آن کند و به امور اخروی خود نپردازد؟
ما باید باور کنیم که آخرت منزلگاه ابدی ماست و برای آن اصالت قائل شویم و دنیا را تابعی برای آخرت و مقدمه وصول به آن بدانیم و استفاده ما از دنیا برای تداوم حیات و در حدی باشد که توان و قدرت لازم برای عمل به وظایف و پیمودن مسیر آخرت را پیدا کنیم و توشه اصلی خود را برای زندگی ابدی خود ذخیره سازیم. نباید به مرحله کوتاه دنیا دل سپریم و همه توان خود را صرف آخرت کنیم و به بهره برداری های دنیوی خویش نیز رنگ الاهی ببخشیم و در اندیشه روزی باشیم که حتی عزیزترین کسان ما از ما می گریزند و ما را فراموش می‏ کنند و تنها اعمال صالحی که در دنیا انجام داده ایم به کار ما می آیند و باعث نجات ما از قهر الاهی می گردند: یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ‌ * وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ‌ * وَ صَاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ‌؛(۱۰) «روزی که آدمی از برادرش، و از مادرش و پدرش، و از همسرش و پسرانش می گریزد».
عظمت روز قیامت و هول و هراس آن تا حدی است که برادری که در دنیا حاضر بود جانش را فدای او کند و فرزندانی که به آنان عشق می ‏ورزید و آسایش و راحتی خود را خرج آنها کرده برای تربیت و ترقی آنان زحمت فراوانی متحمل می شد، و حتی پدر و مادری که بیش از هر کسی به انسان توجه و محبت دارند، انسان را فراموش می کنند و هر کس سر در گریبان خود دارد و در اندیشه حساب الاهی و فرجامی است که خداوند برای او رقم خواهد زد.
اگر نیک بیندیشیم که ما در سفری طولانی گام می نهیم و مقصد ما سرایی ابدی است که هم نعمت ها و هم عذاب‏ های آن ابدی است و مقاماتی در آن سرا برای بهشتیان و صالحان معین گردیده که درک مراتب و فواصل آنها از ما ساخته نیست. حتی ما نمی توانیم تفاوت بین مقام سلمان و مقام ابوذر را درک کنیم، چه رسد که فاصله بین مقام رسول خدا صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیه السلام با مقام اصحاب و یارانشان را فهم و درک کنیم.
عظمت و فراخنای مقامات بهشتی تا به حدی است که ما اگر چندین برابر عمر می ‏کردیم و حتی اگر خداوند عمر حضرت نوح علیه السلام را به ما می داد و ما سراسر آن را صرف آخرت می کردیم، همه زحمات و تلاش ما در افق نازل‏ ترین درجات و مقامات بهشتی قرار نمی گرفت، چون اساساً زندگی دنیا با زندگی آخرت قابل مقایسه نیست. آن‏ گاه تصور کنیم کسانی که چشم به عالی ترین مقامات بهشت دارند و درصدد آن هستند که با اعمال و رفتار خود در دنیا، شایستگی دست ‏یابی به آن مقام را پیدا کنند چه حالی باید داشته باشند و تا چه حد باید افکارشان متمرکز و خالص برای خدا گردد؟ ما با این افکار مغشوش و پریشان که حتی در حال مناجات و دعا هم نمی توانیم فکرمان را از غیرخدا منصرف و تنها متوجه خدا گردانیم شایستگی برخورداری از نازل ‏ترین مقامات بهشتی را نداریم، چه رسد به عالی ترین و والاترین مقامات بهشتی که ویژه اولیای خاص خدا نظیر امیرمؤمنان علیه السلام است که همه افکار، حرکات و رفتارشان برای خداست و توجهاتشان در عالی ترین سطح متمرکز و خالص برای خداست و با وجود معرفت متعالی آنان به مقام پروردگار، ممکن نیست هیچ چیز خللی در توجه آنان به خدا ایجاد کند.

شکوه عبودیت و بندگی امیرمؤمنان علیه السلام به درگاه حق

پس از صلح امام حسن علیه السلام با معاویه که حکومت یک پارچه در اختیار معاویه و بنی امیه قرار گرفت، شیعیان مجبور بودند برای امور قضایی و مشکلاتی که دستگاه حکومت و کارگزاران معاویه برای آنان فراهم می آوردند به دربار معاویه مراجعه کنند. معاویه نیز از فرصت استفاده می کرد و در مجالس رسمی و در حضور اشراف و بزرگان به تحقیر شیعیان می‏ پرداخت و به پیروان علی علیه السلام می گفت که پس از سال‏ ها جنگیدن در رکاب علی علیه السلام چه به دست آوردید؟ اکنون بنگرید که حکومت و قدرت در دست ماست و شما ناچارید به ما مراجعه کنید و از ما بخواهید که به مشکلاتتان رسیدگی کنیم. در این مجالس گاهی معاویه از پیروان علی علیه السلام می‏ خواست که درباره حضرت سخن گویند تا بدین‏ وسیله داغ آنها را تازه کند و به نوعی آنان را تحقیر نماید. از جمله روزی ضراربن ضمره لیثی برای شکایت از کارگزاران معاویه نزد او رفت. معاویه از او خواست که علی علیه السلام را برای او توصیف کند. ضرار گفت: آن حضرت دارای شکوه و جلال بسیار و بس نیرومند بود. سخن حق می‏ گفت و بر اساس عدالت حکومت می کرد. علم از دل او می‏ جوشید و حکمت از زبانش سرازیر می گشت. از دنیا و شکوه آن وحشت داشت و با شب و تنهایی مأنوس بود. به خدا قسم او بسیار پند می گرفت و فراوان می اندیشید. دستانش را بر هم می نهاد و با خود سخن می گفت و به مناجات با پروردگار خود می ‏پرداخت. از لباس، زبر و خشن و از طعام، نان خشک و بدون خورشت را برمی گزید. به خدا قسم او در بین جمع چون یکی از ما بود و چون از او سوال می کردیم با آغوش باز نزد ما می آمد، اما هنگامی که نزد او بودیم از شدت هیبت او نمی توانستیم با او سخن گوییم و به جهت شکوه و عظمتش چشم بدو نمی دوختیم. وقتی تبسم می‏کرد، دندان‏ هایش چون ردیف منظم لؤلؤ ظاهر می گشت. اهل دیانت را نزد خود بار می داد و عزیز می داشت و به مساکین و فقرا محبت می ورزید و توانمند بدو طمع نداشت و ناتوان از عدالت او مأیوس نمی گشت. به خدا قسم، من خود شاهد بودم و با چشم ‏هایم او را در موقعیت هایی دیدم که پرده سیاه شب همه‏ جا گسترده بود و او در محراب عبادت ایستاده بود، در حالی که محاسن خویش به دست گرفته مانند مارگزیده به خود می ‏پیچید و اندوه گینانه می گریست و می‏ گفت:
یَا دُنیا! یَا دُنیا! إلَیک عَنِّی أ بِی تَعَرَّضتِ أَم إِلَیَّ تَشَوَّقتِ لا حَانَ حِینُک هَیهَاتَ! هَیهاتَ! غُرِّی غَیرِی، لا حاجَهَ لِی فِیک، قَد طَلَّقتُک ثَلاثاً لا رَجعَهَ فیهَا فَعَیشُک قَصیرٌ و خَطَرُک یَسیرٌ و أَمَلُک حَقیرٌ. آه مِن قِلَّهِ الزَّادِ وَ طُولِ الطَّریقِ وَ بُعدِ السَّفَرِ وَ عَظیمِ المَورِدِ؛ «ای دنیا، ای دنیا، آیا می ‏خواهی مرا به خود مشغول داری، یا شیفته من شده ای؟ هرگز مباد آن روز، من به تو نیازی ندارم و تو را سه طلاقه کردم تا بازگشتی نباشد. زندگانیت کوتاه است و آرزویت ناچیز. آه، آه از کمی توشه و دوری سفر و وحشت راه و سختی منزل».
در این هنگام اشک معاویه جاری و بر ریشش سرازیر شد و با آستین اشک چشم خود را پاک کرد، و اهل مجلس همگی به شدت گریستند. سپس معاویه گفت: به خدا قسم، علی علیه السلام چنان بود که توصیف کردی. ای ضرار، چگونه بر فقدان او صبر می کنی؟ ضرار گفت: بسان کسی صبر می کنم که فرزندش را بر روی سینه اش سر بریده اند و او نمی تواند ناله از دل خارج کند و حرارت قلب خویش را تسکین بخشد. سپس با چشم گریان از مجلس معاویه خارج شد.(۱۱)
آری! امیرمؤمنان علیه السلام که رشادت ها و جان فشانی های او باعث حفظ و پایداری اسلام گردید. کسی که از نوجوانی و سیزده سالگی به اسلام گروید و تا پایان عمر در راه اسلام و توحید ثابت‏ قدم ماند. کسی که ضربت شمشیر او که بر فرق عمرو بن عبدود فرود آمد از عبادت جن و انس برتر بود. کسی که پیوسته به عبادت خدا مشغول بود و حتی هنگامی که کار می کرد و به کشاورزی و کار در مزرعه می‏ پرداخت ذکر خدا بر لب داشت و هر شبانه روز هزار رکعت نماز به جای می آورد. کسی که در خدمت به مردم و دستگیری از فقرا و نیازمندان سرآمد مردمان بود و باغستان ها و نخلستان های فراوانی احداث کرد و با دست خود حدود سی و شش چاه حفر کرد و همه را وقف مردم کرد و بالاخره کسی که عمرش در راه خدا صرف گردید و لحظه ای از یاد خدا غافل نگشت، توشه خود را اندک می شمارد و چنین می نماید که چیزی برای عرضه به پیشگاه خدا در اختیار ندارد. امام سجاد علیه السلام نیز که خلف صالح آن امام عزیز است، توشه خود را اندک می شمارد و با توکل به خدا چشم به لطف و عنایت بی کران معبود دوخته است و امید به لطف بی کران خداوند را امان از عذاب و قهر الاهی می شمرد.

پی نوشت ها :

۱٫ کهف(۱۸)، ۲۳-۲۴٫
۲٫ یونس(۱۰)، ۹۲٫
۳٫ نهج البلاغه، خطبه ۲۰۳٫
۴٫ همان، خطبه ۱۱۳٫
۵٫ شیخ مفید، امالی، ترجمه حسین استاد ولی، ص ۵۵٫
۶٫ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۱۲، باب ۱۵، ص ۲۳۰، ح۶٫
۷٫ نهج البلاغه، خ ۴۲٫
۸٫ مؤمنون(۲۳)، ۹۹، ۱۰۰٫
۹٫ مدثر(۷۴)، ۴۸٫
۱۰٫ عبس(۸۰)، ۳۴-۳۶٫
۱۱٫ دیلمی، ارشاد القلوب، ص ۱۹۴٫

منبع: مصباح یزدی، محمد تقی؛ (۱۳۹۰)، سجاده های سلوک: شرح مناجات های حضرت سجاد علیه السلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، چاپ اول